توسعه و پیشرفت هر جامعه مرهون پژوهش و تحقیق مستمر در همه زمینه­ ها است. بنابراین روش­ شناسی پژوهش اهمیت بسیاری دارند، زیرا روش‏ های پژوهش علمی، ابزار شناخت مطمئنی برای بسیاری از پژوهشگران محسوب‏ می‏ شوند (1). علوم ­پزشکی و پژوهش ­های مرتبط با آن نیز از این امر مستثنی نبوده است. از این جهت که این حوزه نیز جهت انتشاز نتایج تحقیقات دست به انتشار مجلات علمی زده و شاهد این امر افزایش مجلات و در نتیجه تعداد مقالات می­ باشد، به طوری که هم اکنون دانشگاه ­های علوم پزشکی در سراسر کشور دارای مجلات متعددی می­ باشد. بنابراین، بررسی دقیق مقاله­ های چاپ شده در یک مجله علمی- پژوهشی، یکی از مهم­ترین راه ­ها برای ارتـقای کمی و کیفی آن مجله و به­ تبـع آن، موجب رشد علمی در زمینه تخصص مجله می­ باشد (2).در سـایر کشـورها بررسـی و تجزیـه و تحلیل مقـالات چاپی به  عنوان محـصول فعالیـت­ های علـمی و تحقـیقاتی در رشته­ های مختلف از جمله آموزش پزشکی با اهداف گوناگون انجام گردیده است. طیف این اهداف، از بررسی موضوعی روش­ های پژوهش و آزمون­ های بکار گرفته شده تا کیفیت گزارش مقالات و توزیع جغرافیایی آن­ها می­ باشد (3). در این میان برخی مقاله­ ها، بخش روش­ ها را به­ عنوان مهم­ترین بخش یک مقاله­ ی پژوهشی شناخته اند، زیرا اطلاعات لازم جهت تعیین اعتبار مطالعه و قضاوت در مورد آن را فراهم می ­آورد. این بخش باید به حد کافی کامل باشد تا محققین دیگر بتوانند مطالعه مورد نظر را تکرار نمایند و احتمالاً به همان نتیجه­ ها برسند (4).

در ایران مقایسه بین وضعیت و جو انتشار مقالات عموماً در حوزه علوم انسانی و به طور خاص آموزش بوده است. به عنوان مثال نتایج پژوهش­ ها در حوزه علوم تربیتی نشان می­ دهد که رویکرد و ذهنیت اساتید قدیمی رویکرد کمی و رویکرد اساتید و پژوهشگران معاصر کیفی بوده و در نتیجه پژوهش آن­ها نیز به سمت و سوی ذهنیت­ شان سوق می­ یابد (5). تحقیق  لطف ­آبادی در زمینه منابع درسی روش تحقیق در دانشکده ­های علوم تربیتی ایران و همچنین مقالات چاپ شده اخیر در این حوزه نشان می­ دهد مقالات چاپ شده در این حوزه به تبعیت از رویکرد تدریس شده [کمی] مبتنی بر رویکرد کمی می­ باشد (6) در حوزه علوم پزشکی در موارد معدودی مجلات علوم پزشکی به ارزیابی درونی خود توجه داشته­اند و موارد محدودی وجود دارد که به ارزیابی مقالات خود پرداخته­اند (7). مطالعات اخیر در برخی از حوزه ­های گوناگون علوم پزشکی در ایران حاکی از آن است که اگر چه نگارش مقالات توسط پژوهشگران ایرانی در طی سال­های اخیر روند چشم­گیری را طی نموده با این حال ضروری است تا مجلات بازنگری دقیقی در خصوص چگونگی روند چاپ به­ویژه از نظر کیفی به ­عمل آورند (8). هم چنین لزوم تغییر و بازنگری در شیوه مدیریت مجلات علمی داخل کشور به­ ویژه در زمینه ارتقاء کیفی مقالات چاپ شده در این نشریات اخیراً مورد توجه قرار گرفته است و نسبت به عواقب چاپ و انتشار مقالات  کم ­ارزش در این مجلات ابراز نگرانی شده است (9). از آن­جایی که شواهد نشان می­دهند داوران آشنا به متدولوژی تحقیق بهتر می­توانند نقاط ضعف ساختاری یک مقاله را نشان دهند (10)، دست­ اندرکاران مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان تصمیم گرفته­اند برای کلیه مقالاتی که وارد مرحله بررسی می­ شوند، حداقل یک داور آشنا به روش تحقیق انتخاب نمایند (8).

به هر حال روش ­شناسی پژوهش به عنوان ابزار و مسیر تولید دانش جدید به پژوهشگران و متخصصان موضوعی کمک می­کند تا با روش­های خاص در هر علم به توسعه و تقویت آن علم کمک کنند. با این حال سوال اساسی برای فیلسوفان علم در چند قرن اخیر که البته با شدت و ضعف­ هایی در دوره ­های زمانی همراه بوده این است که آیا روشهای پژوهش مبتنی بر علوم طبیعی (اثبات­گرا) همواره می­ توانند در حوزه­ های علوم رفتاری و علوم انسانی و به طور کلی پژوهش ­هایی که مرتبط با انسان است همان کارایی داشته باشد؟ در پاسخ می ­توان دو گروه صاحب­ نظر و فیلسوف را در این تقسیم ­بندی جای داد. گروه اول؛ نظریه پردازانی هستند که معتقدند روش ­های پژوهش در علوم انسانی با علوم طبیعی متفاوت نیستند و گروه دوم؛ نظریه پردازانی هستند که روش ­های پژوهش در علوم طبیعی را بطور کلی متفاوت از روش ­های پژوهش در علوم رفتاری و انسانی می­ دادند (11). در این میان اگر قصد بر این باشد که به­ طور کلی این دو گروه را در دو بخش روش­شناسی خلاصه کنیم گروه اول را اثبات­ گرایان و طرفداران پژوهش ­های کمی و گروه دوم را طرفدار روش­ های کیفی و سازنده ­گرایان قلمداد می­ کنیم.

اما پاسخ غالب به این سوال حداقل در یکی دو دهه­ی اخیر به گونه­ ای است که با وجود اهمیت هر دو رویکرد در پژوهش ­ها توجه به پژوهش­های کیفی افزایش چشم­ گیری داشته است (12). شاهد این مدعا افزایش کتاب­ های روش تحقیق با عنوان­ های تحقیق کیفی و همچنین مجلات تخصصی در این مورد است. به تبعیت از این رویکرد جهانی، پژوهشگران داخلی به طور کلی و پژوهشگران حوزه علوم پزشکی نیز از این امر مستثنی نبوده به­ گونه­ ای که مقالات بیشتری نسبت به گذشته در حوزه ­های پزشکی با رویکردهای پژوهش کیفی انتشار یافته ­اند و حتی برخی از مجلات ایرانی در عنوان مجله از عنوان "تحقیقات کیفی" استفاده نموده ­اند و لذا تمام مقالات انتشار یافته در این گونه مجلات، از رویکرد پژوهش کیفی بهره گرفته ­اند. (13). لذا در این پژوهش قصد محققان آن بود که آیا پژوهش ­های حوزه پزشکی از پارادایم ­های موجود در حوزه روش­شناسی پژوهش به چه مقدار اثر پذیرفته ­اند زیرا که برخی از تحقیقات خارجی گذار از رویکردهای پژوهش کمی به رویکرد کیفی (و اخیراً ترکیبی) را اساساً مورد توجه قرار داده ­اند. براین اساس؛ مقاله حاضر به بررسی رویکردهای پژوهش در مقالات جدید منتشره در ده مجله علوم ­پزشکی می­ پردازد تا مشخص گردد که مقالات موجود در این ده مجله، ازکدام­یک از روش­ ها، شیوه نمونه ­گیری، جامعه، ابزار پژوهش و تحلیل آماری استفاده نموده ­اند.

روش­ ها  

تحقیق حاضر، توصیفی از نوع تحلیل محتوا کمی است. تحلیل ­محتوا، یکی از روش ­های استاندارد تحلیل و تفسیر و ارزیابی پژوهش ­ها می­ باشد که می ­توان روش­ ها، محتوا و یافته­ های پژوهشی را به­ گونه­ ای عینی و منظم، استخراج و هم چنین، حجم قابل توجهی از اطلاعات درون متن و ساختارها و ویژگی­ های آن را به­ گونه­ ای نظام ­­یافته مشخص ساخت.جامعه ­ی آماری پژوهش حاضر مقالات انتشار یافته در مجلات علمی دانشگاه ­های علوم پزشکی دانشگاه ­های گیلان، بابل، مازندران، قزوین، زنجان، کرمان، گرگان، رفسنجان، کردستان و تبریز بود و فرایند نمونه­ گیری این گونه بود که ابتدا مجلات پژوهشی که عنوان آن­ها "مجله علوم پزشکی" ذکر شده باشد انتخاب گـردید عـلت این انتـخاب از این جـهت مـد نـظر قرار گرفت که مجلاتی انتخاب شوند که به نوعی همه­ ی حوزه ­ی علوم پزشکی را بتواند در برگیرد و به موضوع خاصی اختصاص نداشته باشند. دومین اصل انتخاب، نمایه ­شدن در سال 91 بود به عبارت دیگر مجلاتی علوم پزشکی که حداقل یکی از شماره­ های آن در سال 91 نمایه شده بودند انتخاب گردیدند و در نهایت با توجه به این دو اصل و به صورت نمونه­ گیری تصادفی، آخرین شماره­ از مجلات مذکور در سال 91 ، مورد بررسی قرار گرفت. درمجموع، تعداد 150 مقاله در ده مجله مذکور از نظر پنج حیطه شامل؛ روش، جامعه، روش نمونه­ گیری، ابزار پژوهش و تحلیل آماری بررسی و موارد انتخاب شده هر حیطه دسته ­بندی گردید. مقاله­ های مورد بررسی، از نظر روش ­شناسی؛ در سه دسته کمی، کیفی و ترکیبی؛ از نظر نمونه ­گیری در دو دسته کمی، کیفی یا هر دو، از نظر جامعه؛ در ده دسته دانشجو، اساتید، صاحب نظران و رؤسا، گزارش مورد، حیوانات، مواد و ابزار آزمایشگاهی، بیماران، کودکان، پرستاران و کارمندان مراکز درمانی و مردم عادی از نظر ابزار جمع­­آوری اطلاعات در پنج دسته پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، اسناد و مدارک، آزمون و از نظر تحلیل آماری در سه دسته آمار توصیفی، استنباطی، توصیفی- استنباطی قرار گرفتند. لازم به ذکر است که برخی مقاله ­ها ممکن است در هر حیطه چند دسته را شامل گردند به همین دلیل، جمع آن حیطه با تعداد مـقاله همـخوانی نداشته بـاشد، به­ طور مثال؛ ممکن است از نظر ابزار جمع ­آوری اطلاعات هم پرسشنامه و هم مشاهده استفاده شده باشد.به منظور پایایی نتایج، مقالات توسط دو پژوهشگر مورد بررسی قرار گرفتند و در مواقعی که پژوهشگران در یک مورد خاص دچار تشتت آراء می­ شدند مقاله را به نفر سوم که صاحب­ نظر در این حیطه بود جهت اظهار نظر داده و نهایتاً در جدولی که بدین منظور تهیه شده بود، وارد­ گردید.

یافته­ ها

آخرین شماره مقالات منتشره در سال 91، براساس روش، نمونه ­گیری، جامعه، ابزار و تحلیل آماری مورد بررسی قرار گرفت و سپس موارد استخراج شده­ ی هر حیطه دسته ­بندی شد. از آنجایی­ که بازنویسی عنوان­ های مقالات مذکور (150 مورد) حجم وسیعی را در بر می­گرفت از ذکر آن­ها خودداری شد و تنها به خلاصه نتایج حاصل از تحلیل محتوای مقاله­ ها اکتفا گردید (جدول 1).   

جدول شماره یک نشان می_­دهد که از مجموع 150 مقاله مورد بررسی 109 مورد (72/6درصد) با روش­ شناسی کمی و 37 مورد (24/6 درصد) با روش ­شناسی کیفی انجام شده است و هیچ­کدام از تحقیقات مورد بررسی از روش­ شناسی ترکیبی استفاده نکرده ­اند. در بخش نمونه­ گیری نیز 111 مورد  (74 درصد) از روش نمونه­ گیری کمی (تصادفی) و 37 پژوهش (24/6 درصد) از روش نمونه­ گیری کیفی (هدفمند) استفاده نموده ­اند. شایان ذکر است که در چند مورد با وجود اینکه در مقاله در بخش روش­ شناسی از عنوان "هدفمند" و یا "تصادفی" استفاده شده بود ولی با توجه به منطق و شیوه انتخاب در طبقه ­دیگری قرار می ­گرفت. به عبارت دیگر در صورتی که در یک مقاله اشاره شده که نمونه ­گیری به صورت هدفمند بوده در صورتی که واقعاً شیوه نمونه ­گیری عملاً تصادفی بوده در مقوله مربوط به کمی (تصادفی) جای­گذاری شده است.

از بعد جامعه مورد پژوهش؛ دانشجو 9 مورد (6 درصد)؛ اساتید 1 مورد (0/6 درصد)؛ صاحب­ نظران و رؤسا 3 مورد ( 2 درصد)؛ گزارش موردی 16 مورد (10/6 درصد)؛ 20 مورد راجع ­به حیوانات (13/3 درصد)؛ 7 مورد ابزارها و وسایل آزمایشگاهی (6/4 درصد)؛ 57 مورد بیمار (38 درصد)؛ 9 مورد کودک (6 درصد)؛ 11 مورد کارمندان مراکز دولتی (7/3 درصد) و نهایتاً 7 مورد (6/4 درصد) نیز مردم عادی را به عنوان جامعه آماری مورد بررسی قرار داده­اند. بنابراین بیشتر پژوهش­ها با 57 مورد (38 درصد) از بیماران به عنوان جامعه آماری خود استفاده نموده­اند و کمترین توجه به اساتید و اعضای هیئت علمی بوده است. در بخش ابزارهای جمع ­آوری اطلاعات با توجه به داده­ های جدول شماره یک می­ توان گفت که 27 مورد (17 درصد) از مقالات از پرسشنامه جهت جمع­ آوری داده­ ها و 49 مورد از طریق مشاهده (4/31 درصد)، 15 مورد (10 درصد) از اسناد و مدارک، 64 مورد ( 41/6 درصد) نیز از آزمون استفاده نموده ­اند. بنابراین بیشترین ابزار مورد استفاده در تحقیقات مورد بررسی، استفاده از آزمون و کمترین استفاده نیز استفاده از اسناد و مدارک بوده است. با وجود اینکه مصاحبه نیز به عنوان یکی از ابزارهای مهم جمع­آوری داده به حساب می­آید ولی با توجه به اینکه در هیچ­کدام از تحقیقات مذکور از این ابزار استفاده نشده به عنوان یک مقوله مجزا در جدول نیامده است. در بخش شیوه تحلیل نتایج نیز 81 مورد (54 درصد) به شیوه توصیفی، 53 مورد (35/3 درصد) به شیوه تبیینی و استنباطی و نهایتاً 16 مورد ( 10/6 درصد) نیز به صورت ترکیبی به تحلیل نتایج پرداخته­ اند.

بحث و نتیجه­ گیری

این مطالعه با بررسی و تحلیل محتوای مقالات علوم پزشکی که در ده مجله علمی پژوهشی در ایران اخیراً انتشار یافته، به جهت­ گیری روش­شناختی پژوهش­ های علوم پزشکی در ایران پرداخت. در مجموع تعداد 150 مقاله در شماره آخر، هر یک از ده مجله دانشگاهی در زمینه علوم پزشکی از نظر حیطه­ های روش­ شناسی، نمونه­ گیری، جامعه پژوهش، ابزار گرداوری داده و شیوه تحلیل نتایج مورد بررسی و تحلیل و سپس موارد استخراج شده هر حیطه دسته ­بندی گردید. از نظر روش اکثر مقاله­ ها­ی مورد بررسی از روش­ های کمی در پژوهش استفاده نموده ­اند علاوه بر آن، نمونه­ گیری نیز بیشتر به صورت کمی بوده است، جامعه آماری اغلب پژوهش ­های مورد بررسی بیماران بوده و بیشترین مورد استفاده از ابزار مورد استفاده آزمون بوده و نهایتاً اینکه بیشتر پژوهش­ های مورد بررسی از تحلیل توصیفی برای گزارش نتایج استفاده نموده­ اند.

به ­طور­ کلی نتایج تحقیق نشان داد که رویکردها و نگاه ­های پژوهش­گرانی که در مجلات به انتشار یافته­ هایشان پرداخته ­اند رویکرد کمی بوده است. نتایج یافته ­های پژوهش حاضر در راستای نتایج پژوهش­ های اندک صورت گرفته در ایران بوده است. چرا که پژوهش­ های صورت گرفته در ایران درباره روش­ شناسی و هم چنین سرفصل­ های ارائه شده در روش تحقیق، نشان می­ دهد که ذهنیت و نگاه پژوهشگران ایرانی و همچنین مدرسان درسِ روش تحقیق، هنوز کمی بوده و از پارادایم پوزیتیویستی تبعیت می­ کنند (6،14). به عنوان مثال نتایج پژوهش­ها در حوزه علوم تربیتی نشان داد که رویکرد و ذهنیت اساتید قدیمی رویکرد کمی و رویکرد اساتید و پژوهشگران معاصر کیفی بوده و در نتیجه پژوهش آن­ها نیز به سمت و سوی ذهنیت­ شان سوق یافته و البته عموماً مقالات با نگاه کمی چاپ می­ شود (5). هم چنین تحقیق پینوکس و همکاران در بررسی مقالات منتشر شده روان پزشکی در دو مجله معتبر در طی سال های 1960 تا 1990 نشان دادند که حدود نیمی از مطالعات به­ صورت کمی و مقطعی بوده است (15).

علت توجه به پژوهش ­های کمی را می­ توان در دو عامل دانست. عامل اول به ذهنیت و مفروضات فلسفی محققان بر­می ­گردد. در تحقیقات هم ­راستا با این پژوهش برخی از پژوهشگران به این نکته پی­برده ­اند که سر فصل­ های ارائه شده در کلاس­ه ای درس دانشگاهی منجر به شکل­ گیری نگاه و ذهنیت پژوهشگران آینده می ­شود و به تبعیت از این ایده به نظر می­ رسد تدریس روش پژوهش با نگاه و ذهنیت­ فلسفی  اثبات­ گرا باعث شده که هم­چنان پژوهش­گران نگاه کمی به پژوهش داشته باشند. حال اینکه در سه دهه اخیر توجه زیادی به پژوهش­های کیفی در حوزه­ هایی که موضوع پژوهش ­شان انسان می­ باشد مطرح شده است به گونه ­ای که موج دوم و سوم پژوهش را موج­ های کیفی و ترکیبی نام نهاده­ اند (16). حال این ­که بی­ توجهی و ذهنیت کمی اعضای هیئت علمی به این پارادایم­ های پژوهش باعث شده پژوهشگران معاصر نیز همان رویه ­های سنتی پژوهش را مورد توجه قرار دهند و نوآوری خاصی در پژوهش­ های خود به عمل نیاورند. همین نگاه در مجلات نیز حکم­ فرماست به­ گونه­ ای که بسیاری از داوران در مجلات علمی و حتی بعضی سردبیران مجلات نیز ملاک اصلی "اصیل بودن" مقالات را در داده و ارقام آماری خلاصه می ­کنند که این موضوع خود به عنوان عاملی مطرح می ­شود که پژوهشگران جوان را به سمت پژوهش­ های کمی رهنمون سازد (6). در حال حاضر، نگاه ­ها تغییر کرده و پژوهش­گران غربی به روش­ شناسی کیفی به­ عنوان یک روش­ شناسی جایگزین، در تحقیقات علمی نگاه می­ کنند (16).

با توجه به این که به نظر می ­رسد ضعف روش­ شناسی و تفسیر و ارزیابی و کاربرد پژوهش­ها می­ تواند مخاطرات بزرگی را در اجرای درست این وظایف به همراه بیاورد، دانش ­پژوهان نیاز به آموزش ­هایی دارند که، نه ­تنها روش­ شناسی پژوهش را به شایستگی فراگیرند بلکه، آنان را به­ صورت مصرف­ کنندگان هوشمند یافته­های پژوهشی در آورد. در عرصه پژوهش، پژوهشگران هم باید بکوشند تا موضوع­هایی را که از یک منظر خاص مطالعاتی کمتر مورد عنایت قرار گرفته است مورد کاوش قرار دهند. پژوهش­گران بهتر است از انواع طرح­های پژوهشی ترکیبی با تحلیل و ترکیب اطلاعات کمی و کیفی در یک مطالعه واحد به منظور شناخت مسئله تحقیق استفاده نمایند تا با استفاده از دیدگاه­ های گوناگون به توصیف و فهم و تبیین پیچیدگی زندگی نایل آمده زیرا این روش ­ها با نگاه متفاوتی که به مسایل تحقیق دارند، ظرفیت پاسخ­گویی به انواع مشخصی از سؤالات را دارا می­ باشند لذا منجر به تحول در روش پژوهش و تحول در کاوش­ های آموزش پزشکی خواهند شد (14). به هر حال واقعیت این است که نتایج پژوهش از عدم توجه پژوهشگران به رویکردهای کیفی و ترکیبی حکایت دارد. واقعیتی که می­ تواند نقطه ­ضعفی در پژوهش­ های پزشکی باشد. گرچه نمی­ توان صرف استفاده از طرح کمی یا کیفی را دلیل مزیت یا ضعف دانست، با این وجود این واقعیت مبرهن است که بسیاری از موضوعات به گونه­ای است که بهترین طرح­ها برای پاسخ به سوالات آنها، طرحهای کیفی و یا ترکیبی می­ باشد. لذا توصیه می­ گردد پژوهشگران حوزه علوم پزشکی و هم چنین سیاست­ گذاران از جمله سردبیران مجلات علمی از طریق استقبال از پژوهش ­های کیفی به غنای تحقیقات در این حوزه بیفزایند.یکی از محدودیت­ های تحقیق حاضر این بود که برخی از تحقیقات صورت گرفته به گونه­ ای گزارش شده که امکان جای­گذاری آن در هیچ­کدام از طبقات مورد نظر نبود مانند "نامه به سردبیر" که امکان انتخاب آن به عنوان یک پژوهش کیفی یا کمی وجود نداشت. از محدودیت­ های دیگر می­ توان به کمبود تحقیقات مشابه در این زمینه اشاره نمود.

 قدردانی

 از کلیه­ ی افرادی که ما را در انجام هرچه بهتر این پژوهش یاری رساندند، کمال تشکر را داریم.