آن­چه امروزه در بین سازمان­ها و موسسات آموزشی به لحاظ تربیت نیروی انسانی مولد، توجه متخصصان امر را به خود جلب کرده است، رفتار خلاقانه و نوآورانه دانشجویان و کارکنان این گونه موسسات بوده است. با توجه به سیاست کارآفرین کردن دانشگاه­ها و دانشجویان، خلاقیت و رفتار نوآورانه در دانشجویان می­تواند علاوه برتوسعه­ی محیط دانشگاهی، به کارآفرین شدن دانشجو و ایجاد زمینه­ی اشتغال در آن، موثر واقع شود. لذا می­توان گفت که در محیط متغیر و دانش محور کنونی، تنها دانشجویان نوآور می­توانند موجودیت خود را حفظ کنند و به نیازهای بازار کار در زمان معین پاسخ دهند (1). به بیان دیگر، دانشجویان نوآور، بهتر و سریع­تر از سایر دانشجویان می­توانند به چالش­های محیطی پاسخ دهند. لذا دانشگاه ­ها و مراکز آموزشی، باید پویا بوده و دانشجویان آن­ها، می­بایست افرادی خلاق و نوآور باشند تا بتوانند ضمن زمینه­سازی مشاغل جدید، جوابگوی نیازهای جامعه باشند. در واقع، از طریق رشد و پرورش خلاقیت، بخش زیادی از ظرفیت­ها و استعدادهای درونی دانشجویان به منصه ظهور و بروز رسیده و زمینه­ای فراهم می­شود تا آنان در آینده­ای نزدیک به­عنوان شهروندانی خلاق و نقاد به ایفای     مسئولیت­های مختلف خود در حوزه­های مختلف بپردازند (2). در تحقیقات انجام شده، رفتار نوآورانه از ابعاد مختلفی تاثیر پذیرفته است. از جمله عوامل تاثیرگذار بر بروز رفتار نوآورانه، می­توان به مهارت­ها و سبک­های تفکر در افراد اشاره کرد (3). گمان می­رود این مهارت­ها می­تواند به افزایش خلاقیت و نوآوری در افراد منجر گردد. مهارت­های تفکر در برنده شدن در رقابت­های شغلی، بسیار مهم خواهد بود و راه حلی برای مشکلات در محیط کار و ایجاد همکاری خوب با دیگران است و می­تواند باعث موفقیت فرد در حرفه آینده­اش شود. بدین جهت یکی از وظایف اساسی سازمان­های آموزشی و به­ویژه دانشگاه­ها و موسسات آموزش عالی، پرورش مهارت و  سبک ­های تفکر خلاقانه در دانشجویان می­باشد. مهم­ترین مهارت­های تفکر عبارتند از: کلان­نگری، مثبت اندیشی،    خوش بینی، واقع­گرایی و هدفمند نمودن تفکر. منظور از کلان نگری یا تفکر سیستمی، کل­نگری به جای جزء­نگری است. تکیه صرف بر جزءنگری، امکان فهم الگوهای حاکم بر پدیده­ها را از بین می‌برد. مثبت اندیشی شکلی از فکر کردن است که برحسب عادت، درپی کسب بهترین نتیجه از بدترین شرایط می­باشد. مثبت اندیشی، تصویرسازی ذهنی مثبت و قراردادن موفقیت به­عنوان پیش شرط ذهنی است. تفکرات و      هیجان­های مثبت، شادی و شادمانی، شیوه­های معمول تفکر آدمی را به سوی کنجکاوی و آفرینندگی بیشتر سوق می­دهد. منظور از واقعیت گرایی، توجه به واقعیت­ها و امور عینی و پرهیز از رویا و تخیلات است. هدفمند کردن، آن دسته از افکاری هستند که براساس اهداف ویژه‌ای سازمان می‌یابند و فرد با در نظر گرفتن آن اهداف، افکار خود را نیز سازمان می‌دهد، به­طوری که شخص می‌تواند به­صورت گام به گام به تهیه مراحلی بپردازد که موجب رسیدن او به اهدافش خواهد شد (4).
در کنار مهارت­ها و سبک­ های تفکر، قابلیت­های حل مساله هم می­تواند روی بروز رفتار نوآورانه موثر باشد (8-5). مهارت حل مساله، فرآیندی شناختی-رفتاری است که افراد از طریق آن، راهبردهای موثر و مفید برای مقابله با موقعیت­های چالش­زا در زندگی را شناسایی می­کنند (9). حل مساله، فرآیندی است شناختی که به­وسیله آن فرد در تلاش است تا راه حل مناسبی برای یک مشکل بیابد (10). مطالعات نشان داده است که آموزش برپایه حل مساله، باعث افزایش توانایی افراد در حیطه مهارت­های تکنیکی، اجتماعی، شناختی، مدیریتی و آموزشی می­شود (11). روش­های مختلف منطقی، احساسی، تکانشی و اجتنابی در حل مساله وجود دارند: در روش منطقی، فرد با جمع ­آوری اطلاعات لازم، ‌تمام انتخاب­ها و احتمالات را بررسی کرده و با توجه به هدف خود بهترین را انتخاب می­کند. در روش احساسی، فرد در قید و بند جمع­آوری اطلاعات نیست، حتی گاه آن­ها را نادیده می­گیرد و بیشترین اعتبار را به حس خود می­دهد. در روش تکانشی، خیلی سریع، اولین راهی را که به­نظرش می­رسد انتخاب می­کند. در روش اجتنابی، در واقع تصمیمی نمی­گیرد یا آن را به تعویق می­اندازد، یا آن قدر درگیر تردیدهای خود هست که کم­کم انتخاب­ها بر اثر تاخیر حذف می­شوند تا نهایتاً یک گزینه باقی بماند (12). تقویت مهارت حل مساله می­تواند به ما کمک کند تا کنترل بیشتری روی زندگی­مان داشته باشیم و رضایت و اطمینان خاطر بیشتری در مورد تصمیمات­مان داشته باشیم.
در کنار مهارت­های تفکر و قابلیت­های حل مساله، کار تیمی هم می­تواند روی بروز رفتار نوآورانه موثر باشد (14-13). طبق نظر محققین، دانشجویان موسسات آموزش عالی باید مهارت­های توانایی کار در یک تیم و کار گروهی را داشته باشند؛ زیرا کار تیمی یکی از مهم­ترین تسهیل­کننده­ها در دستیابی به نتایج مثبت و مقرون به صرفه در عرصه سازمان است. در واقع کار تیمی، سازگاری، بهـره­وری و خلاقیت   بیشتری برای هر یک از افراد سازمان به­همراه داشته و موجبات بهبود عملکرد سازمان و افزایش رضایت شغلی افراد را فراهم می­نماید (15). هدف از تیم­سازی، ایجاد تیمی قابل اعتماد و منسجم است که اعضای آن حامی یکدیگر بوده، انتظارات زیادی برای انجام کار داشته و در عین حال برای تفاوت­های فردی از منظر ارزش­ها، سبک رفتاری و        مهارت­ها احترام قایل باشند. تیم­سازی موفق باید استعداد فردی و قوت­های منحصر به فرد اعضاء را پرورش دهد به­جای آن­که بخواهد تطابق و هم شکلی را برای غلبه برتفاوت­های فردی به­وجود آورد. شـواهد بیانگر این است که تیم و کار تیمی یک منبع طبیعی بهبود عملکرد در سازمان­های امروزی است (16).  Begley(17) کار تیمی را صرف قرار گرفتن منظم افراد در یک موقعیت خاص نمی­داند بلکه کار تیمی را تطابق با عملکردهای یکدیگر، تعاملات محیطی و داشتن درک مشترکی از روش انجام فعالیت­ها جهت دستیابی به بهترین نتیجه برمی­شمارد. زیرا تیم، گروهی از افراد با توانمندی­های مختلف و مکمل یکدیگر است که برای نیل به هدفی مشترک کوشش می­کنند.
در راستای پژوهش حاضر، تحقیقات نسبتاً نزدیک و مشابهی انجام شده است. Martin-Hernandez et al(18) در پژوهشی با عنوان تقویت مشارکت دانشجویان دانشگاه در کار تیمی و رفتارهای نوآورانه از طریق یادگیری مبتنی بر بازی، نتایج نشان داد که فراگیران که انگیزه درونی و شایستگی مشارکت تیمی و تیم­سازی بیشتری دارند و رفتارهای نوآورانه بیشتری را نسبت به قبل از انجام بازی از خود بروز دادند. Nik Ramli & Norhajawati (19) در پژوهشی اثرات رهبری تحول آفرین و نگرش نسبت به کار تیمی را بر افزایش رفتار نوآورانه تایید کردند. Suprapto & Basri (20) در پژوهشی با عنوان "کاربرد راهبرد یادگیری مبتنی برمساله برای افزایش مهارت‌های تفکر سطح بالا دانشجویان مقطع ارشد" انجام دادند. نتایج بدست آمده نشان داد که استفاده از راهبرد یادگیری مبتنی بر حل مساله نسبت به روش معمول برتری دارد و استفاده از راهبردهای یادگیری مبتنی بر حل مساله قادر به بهبود مهارت­های تفکر مرتبه بالا هستند. دانشجویانی که در  مهارت­های حل مساله، کار گروهی و اعتماد به نفس بالاتری دارند. Plotnikova & Strukov (21) در مطالعه­ای با عنوان "ادغام مهارت­های کار تیمی و تفکر انتقادی در فرآیند آموزش دانشجویان" به این مساله پرداختند که امروزه فارغ التحصیلان موسسات آموزش عالی ملزم به داشتن تفکر حرفه­ای جدید، تحرک بالا، شایستگی، تحمل و تمرکز برفعالیت­های درون گروهی هستند. اگر آموزش به­صورت تیمی سازماندهی شود، محیطی ایجاد می­گردد که به فراگیران اجازه می­دهد تا نه تنها بر مهارت­ها و توانایی­های ارتباطی و همکاری تسلط پیدا کنند، بلکه توانایی تفکر انتقادی و تفکر خلاق خود را نیز توسعه دهند. نتایج مطالعه Chen & Agrawal (22) با عنوان "آیا موانع ارتباطی در تیم‌های دانشجویی مانع از رفتار خلاقانه در دراز مدت می‌شود؟"  نشان داد که موانع ارتباطی در مراحل اولیه کار تیمی بر اشتراک دانش و روابط بیانی تاثیر منفی می‌گذارد. با این حال، رهبری اولیه توانست بر اثرات مضر آن­ها غلبه کند. از آن­جایی­که مشخص شد که به اشتراک­گذاری دانش و روابط اظهار شده، یادگیری تیمی را در مراحل میانی کار تیمی تسهیل می­کند و یادگیری تیمی عامل بالقوه‌ای برای تحریک ذهن خلاق دانشجویان است. همچنین برنامه­های کارآفرینی تاثیر مثبتی بر رفتار دانشجویان دارد و محیطی مناسب برای تحریک خلاقیت و مهارت های تیمی فراهم می­کند.
حال اگرچه مطالعات پراکنده و تا حدی مشابه با مطالعه حاضر انجام شده، اما مطالعه­ای که متغیرهای حاضر را در کنار هم مورد بررسی قرار داده و سهم هرکدام را در رفتار نوآورانه دانشجویان مشخص نماید، انجام نگردیده است. قابل ذکر است که در حوزه­های مختلف سازمانی، تحقیقات فراوانی در زمینه رفتار نوآورانه، مهارت­های تفکر، مهارت­های کار تیمی و مهارت­های حل مساله انجام شده است، اما تحقیقی که به­ طور هم­زمان به بررسی این متغیرها و آن هم روی جامعه آماری دانشجویان بپردازد یافت نشد؛ لذا از نوآوری لازم برخوردار است. آن­چه امروزه در بین سازمان­ها و موسسات آموزشی به لحاظ تربیت نیروی انسانی مولد، توجه متخصصان امر را به خود جلب کرده است، رفتار خلاقانه و نوآورانه دانشجویان و کارکنان این گونه از موسسات بوده است (2). دانشگاه­ها و مراکز آموزشی، باید از پویایی برخوردار بوده و دانشجویان آن­ها نیز می­بایست افرادی خلاق و نوآور و این روحیه خودباوری و خلاقیت را نیز داشته باشند تا بتوانند ضمن زمینه­سازی مشاغل جدید، جوابگوی نیازهای جامعه باشند. بنابراین باید شرایطی فراهم کرد که زمینه بروز رفتار نوآورانه در دانشجویان ایجاد گردد. لذا با توجه به اهمیت دانشجویان در سیستم­های آموزشی و اجتماعی و تاثیری که رفتار نوآورانه دانشجویان می­تواند در رشد و تعالی آنان و به تبع آن جامعه داشته باشد، مطالعه حاضر با هدف پیش­بینی رفتار تحصیلی نوآورانه دانشجویان دانشگاه کاشان براساس مهارت­های تفکر، مهارت کار تیمی و قابلیت­های حل مساله انجام شد.
روش ­ها
نـوع پـژوهش، مقطعی تحلیلی از نـوع همبستگی بود. جامعه آماری پژوهش، دانشجویان دانشگاه سراسری کاشان در سال تحصیلی 1402- 1401 به تعداد 7873 بود. معیارهای ورود به پژوهش شامل: دانشجویان همه رشته­ها، مشغول به تحصیل، در همه مقاطع، جنسیت هم دختر و هم پسر و حداقل ترم دوم تحصیلی بود. معیارهای خروج از پژوهش شامل ناقص بودن پرسشنامه­ها و عدم تمایل به همکاری در نظر گرفته شد.. در فرآیند اجرایی، ابتدا درخصوص هدف مطالعه و حفظ رازداری مطالب، با دانشجویان صحبت شد و هم­زمان رضایت آگاهانه درخصوص شرکت در پژوهش از دانشجویان دریافت گردید و سپس پرسشنامه بین آن­ها توزیع گردید. حجم نمونه از طریق جدول مورگان و به روش نمونه ­گیری تصادفی طبقه­ای 380 دانشجو بدست آمد. در مطالعه حاضر چون جامعه آماری شامل دانشجویان دختر و پسر رشته­های علوم انسانی، پایه، مهندسی و هنر در مقاطع مختلف تحصیلی بود از روش نمونه­گیری تصادفی طبقه­ای متناسب با حجم استفاده شد. به نحوی که از 4591 دانشجوی دختر 221 نفر و از 3282 دانشجوی پسر، 159 نفر به ­عنوان نمونه انتخاب شدند. حجم نمونه برآورد شده 380 نفر بوده که در‌ این پژوهش تعداد 369 پرسشنامه برگشت داده شد و نرخ بازگشت 97 درصد بود. ابزار پژوهش در این تحقیق شامل پرسشنامه­های:
الف) رفتار نوآورانه: برای اولین بار در سال 1988 توسط Kanter (23) ارائه شد. این پرسشنامه شامل 6 سوال در طیف پنج درجه­ای لیکرت (خیلی زیاد 5 تا خیلی کم 1) با نمره ملاک 3 بود. ب) مهارت­های تفکر (4) در قالب 25 سوال بسته پاسخ در پنج مولفه (مثبت­اندیشی، کلان­نگری، هدفمند کردن تفکر، واقع ­گرایی و خوش­ بینی) در طیف پنج درجه ­ای لیکرت (کاملاً موافقم 5 تا کاملاً مخالفم 1) با نمره ملاک 3 بود. ج) کار تیمی: پرسشنامه فرم کوتاه کار تیمی Rona Terner (24) در قالب ده گویه در طیف پنج درجه­ای لیکرت (همیشه 5 تا هرگز 1) با نمره ملاک 3 بود. د) راهبرد حل مساله: پرسشنامه راهبرد حل مساله Heppner (25) براساس سه مولفه اعتماد به حل مسایل، سبک گرایش- اجتناب و کنترل شخصی در 32 سوال برحسب طیف شش درجه­ای لیکرت (کاملاً موافقم 6 تا کاملاً مخالفم 1) بود. دامنه نمرات کل پرسشنامه بین 32 تا 192، دامنه نمرات مولفه اعتماد به حل مسایل 11 تا 66 با نقطه برش 5/38، دامنه نمرات سبک گرایش-اجتناب 16 تا 96 با نقطه برش 56 و دامنه نمرات کنترل شخصی 5 تا 30 با نقطه برش 5/17 بود. روایی آن   به­صورت سازه (تحلیل عاملی تاییدی)، همگرا و واگرا تعیین شد (جدول 1).

با توجه به نتایج جدول شماره یک شاخص ­های ضریب آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراجی همه متغیرها از مطلوبیت نسبتاً خوبی برخوردار بودند. در متغیر حل مساله، مولفه اعتماد به حل مسایل با 85/0، در مهارت تفکر، مولفه هدفمند بودن با 85/0، در کار تیمی، گویه 1 (برای تدوین بهترین و موثرترین مدل برای انجام کارها با دیگران مشورت می ­کنم) با 695/0 و در رفتار نوآورانه، گویه 4 (برای عملی کردن ایده­های جدید خود، سعی می­ کنم امکانات و منابع لازم را بدست آورم) با 744/0 دارای بیشترین وزن و بار عاملی بودند.

 

معیار Fornell-Larcker در جدول شماره دو اشاره به این مساله دارد که ریشه دوم مقادیر واریانس شرح داده شده (AVE)  هر سازه، بزرگ­تر از مقادیر همبستگی آن سازه با سازه­های دیگر باشد و مقادیر موجود در روی قطر اصلی ماتریس، باید از کلیه مقادیر موجود در ستون مربوطه بزرگ­تر باشد. لذا معیار فورنل و لانکر برای رفتار نوآورانه (72/0=r، 001/0=P)، مهارت­های تفکر (80/0=r، 001/0=P)، کار تیمی (58/0=r، 001/0=P) و حل مساله (73/0=r، 001/0=P) است که از ریشه دوم مقادیر میانگین واریانس استخراجی هر سازه بزرگتر است و نشان دهنده آن است که در مدل پژوهش، دارای اعتبار تشخیص مناسبی است.
همچنین طبق جدول شماره یک، پایایی پرسشنامه­ ها از طریق ضریب آلفای کرونباخ برای رفتار تحصیلی نوآورانه 81/0، مهارت­ های تفکر 86/0، مهارت کار تیمی 75/0 و قابلیت­ های حل مساله 71/0 برآورد شد. تجزیه و تحلیل داده­ها در سطح آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و استنباطی (آزمون کالیموگروف اسمیرنف، آزمون شاپیرو ویلک و تحلیل مسیر) و با استفاده ازنرم­افزارهای آماری SPSS.Ver.26 و Smart PLS.Ver.3 انجام گرفت.
یافته­ ها
از مجموع 369 نفر دانشجو، 57 درصد دانشجوی دختر (210 نفر) و 82 درصد در مقطع کارشناسی (303 نفر) و 18 درصد (66 نفر) در مقطع ارشد و دکتری و همچنین 53 درصد (196 نفر) در رشته های علوم انسانی، 19 درصد (69 نفر) علوم پایه، 24 درصد (89 نفر) فنی- مهندسی و 4 درصد (15 نفر) در   رشته­ های هنر بودند.
طبق جدول شماره سه، میانگین رفتار نوآورانه  (73/0±34/3)،  مهارت های تفکر (53/0 ± 6/3) و کار تیمی (61/0±55/3) بالاتر از حد متوسط 3 بود. همچنین میانگین مولفه اعتماد به حل مسایل (16/6±49/47) بالاتر از نمره ملاک و میانگین مولفه ­های گرایش اجتناب (64/10±98/52) و کنترل شخصی (54/4±92/13) پایین­تر از نمره ملاک بود.
 
به ­منظور تحلیل استنباطی، از روش معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزیی استفاده شد. با توجه به نتایج آزمون کالیموگروف- شاپیرو ویلک در جدول شماره چهار، توزیع داده­ ها غیرنرمال است و پیش­شرط استفاده از نرم­ افزارهای واریانس Smart PLS مشاهده شد (جدول 4).


ضرایب مسیر استاندارد شده و غیراستاندارد در جدول شماره پنج و شکل ­های یک و دو نشان داد که مهارت تفکر (195/0=Beta، 27/3=t، 003/0=P) و کار تیمی (377/0=Beta، 75/6=t، 001/0=P) روی رفتار نوآورانه دانشجویان تاثیر مثبت و معنی­ دار دارد و قابلیت حل مساله (061/0=Beta، 007/1=t، 08/0=P) روی رفتار نوآورانه دانشجویان تاثیر معنی داری نداشت.


بحث و نتیجه ­گیری
براساس نتایج مطالعه حاضر، میانگین رفتار نوآورانه دانشجویان بالاتر از حد متوسط بود که این نتایج بیانگر این است که اکثر دانشجویان معتقدند در انجام امور تحصیلی خود به­ دنبال استفاده از روش­ها و فنون جدید هستند، در حین کار و انجام فعالیت­های مرتبط با تحصیل، ایده ­های خلاقانه ­ای به ذهن­شان خطور می­کند، سعی در ترویج اندیشه­ های جدید و خلاقانه در بین دوستان را دارند، برای عملی کردن ایده­ های جدید خود، سعی می­ کنند امکانات و منابع لازم را به­دست آورند، برای اجرای اندیشه­های خود در زمینه تحصیل، طرح و برنامه­های مناسب را به­کار می­گیرند و به خلاقیت و نوآوری علاقه­مند هستند. بر خلاف نتایج تحقیق حاضر، برزگر و همکاران (26) وضعیت دانشگاه آزاد تهران را در خلق ظرفیت نوآورانه، پایین­تر از حد متوسط اما احمدپور و همکاران (2) رفتار نوآورانه­ی دانشجویان آموزشکده­ی کشاورزی شهرستان ساری را بالاتر از حد متوسط ارزیابی کردند. قابل تبیین است احتمال می­رود نوع دانشگاه و نوع رشته تحصیلی در افزایش یا کاهش رفتار نوآورانه موثر باشد.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میانگین مهارت­های کار تیمی دانشجویان بالاتر از حد متوسط می­باشد که این نتایج بیانگر این است که اکثر دانشجویان باور دارند برای تدوین بهترین (موثرترین) مدل برای انجام کارها با دیگران مشورت می­کنند، در فرآیند تصمیم­گیری غالباً نظر دیگران را  می ­پرسند، در فعالیت گروهی/ کلاسی، مسئولیت­ پذیر هستند، در موضوعات مهم، جدی هستند و از بحث در مورد موضوعات مورد اختلاف با دوستان لذت می­برند. برخلاف نتایج مطالعه حاضر، نزاریان و همکاران (27) وضع فعلی کار تیمی در اداره کل بهزیستی استان فارس را پایین­تر از حد متوسط و  باقریان­فر و همکاران (28) مهارت­های کار تیمی کارکنان اداری دانشگاه اصفهان را بالاتر از حد متوسط ارزیابی کردند. قابل تبیین است احتمال می­رود نوع فعالیت­ها در سازمان­های مختلف در افزایش یا کاهش کار تیمی موثر باشد. قاعدتاً بعضی فعالیت­ها در سازمانی مانند دانشگاه، نیاز به خلاقیت و کار تیمی بیشتری دارد.
طبق نتایج مطالعه حاضر، میانگین مهارت­های تفکر دانشجویان بالاتر از حد متوسط بود که این نتایج بیانگر این است که اکثر دانشجویان معتقدند نسبت به کارهای غلط و بدون ارزش در اکثر مواقع فکر نمی­کنند، همواره به پیشرفت و ترقی فکر می­کنند، همواره یادگیری مطالب جدید را در کار پیاده می­کنند، در بیشتر اوقات با تفکر، روش­های کار را ساده می­کنند، اکثراً از افراد منفی­باف دوری می­جویند، در گروه کاری خود، انگیزه و امید ایجاد می­کنند، کار بدون هدف را انجام نمی­دهند، موفقیت بدون طرح را غیرممکن می­دانند، روی موارد حاد مثبت و یا منفی یک پدیده تعمق می­کنند، از تجربه­های موفق الگوبرداری می­کنند و اکثر اوقات مشکلات را با افکار جدید حل می­ نمایند. نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیق دباغیان (29) که مهارت­های تفکر دانش­آموزان ریاضی و رضایی (30) که مهارت­های تفکر دانشجویان را بالا ارزیابی نمود هم­سویی و مطابقت دارد.
همچنین نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که میانگین مولفه اعتماد به حل مسایل، بالاتر از نمره ملاک و میانگین مولفه­های گرایش اجتناب و کنترل شخصی پایین­تر از نمره ملاک است که این نتایج بیانگر این است که فرد به توانایی­ های حل مساله خودش باور دارد و در زمان حل مساله تحت تاثیر هیجانات نیستند، معمولاً می ­توانند راهی خلاق و موثر برای حل یک مساله پیدا کنند، برای حل اکثر مسایل، توانا هستند حتی اگر هم در آغاز راه حل فوری پیدا نشود، زمانی که برای حل مساله برنامه­ ریزی می­کنند بیشتر اوقات مطمئن هستند که می­توانند طبق آن کار کنند، و اگر به اندازه کافی تلاش کنند، می­توانند اکثر مسایل را حل نمایند و زمانی­که با موقعیت جدیدی روبرو می­شوند، اطمینان دارند که می ­توانند برمسایلی که ممکن است ایجاد شوند، تسلط یابند و به توانایی­های خود برای حل مسایل تازه و دشوار مطمئن هستند. برخلاف نتایج تحقیق حاضر، احمدی و فرهادی (31) مهارت حل مساله را در زنان 40- 18 ساله شهر یاسوج، پایین ارزیابی کردند. قابل تبیین است احتمال می­رود دانشجویان در محیط دانشگاه و جامعه با چالش­های بیشتر و متعددی روبرو هستند که برای روبرو شدن با این چالش ها، نیازمند    قابلیت­های حل مساله هستند و این باعث شده که دانشجویان قابلیت بیشتری نسبت به زنان شاغل و غیرشاغل داشته باشند.
ضرایب مسیر  در مطالعه حاضر نشان داد که مهارت تفکر روی رفتار نوآورانه دانشجویان تاثیر مثبت و معنی­دار دارد. این نشان می­دهد تفکر مثبت که از نگرش خوش­بینانه به جهان هستی منشاء می­گیرد، نقش مهمی در بروز رفتارهای بهتر و هدفمندتر در انسان داشته و زمینه­ی موفقیت او را فراهم    می­سازد. تفکرات و هیجان­های مثبت موجب گسترده­تر شدن اعمال می­شود، تفکرات و هیجان­های مثبت، شادی و شادمانی شیوه­های معمول تفکر، آدمی را به سوی کنجکاوی و آفرینندگی بیشتر سوق می­دهد. هدفمند کردن افکار باعث می­شود که شخص بتواند به­صورت گام به گام به تهیه مراحلی بپردازد که موجب رسیدن او به اهدافش شود. خوش­بینی باعث می­شود افراد به­طور مدام به اهداف­شان فکر ‌کنند و درباره آن صحبت نمایند. هنگامی که به­طور مدام اهداف و ایده‌آل‌های خود را مجسم می‌نمایند و به شیوه‌ای مثبت با خود سخن می‌گویند احساس می‌کنند که از تمرکز و انرژی بیشتری برخوردارند، اعتماد به نفس و خلاقیت و کارآفرینی و کنترل قدرت فردی­شان بیشتر شده و در نهایت این­که هر اندازه خوش‌بین‌تر باشد و انگیزه بیشتری داشته باشد برای آغاز کار مشتاق‌تر و برای ادامه آن مصمم‌تر خواهد بود. در همین راستا، نتایج مطالعه دستغیب (32) نشان داد که آموزش مهارت­های مثبت اندیشی برخلاقیت و هر یک از زیر     بخش­های سیالی، بسط، ابتکار و انعطاف ­پذیری فراگیران تاثیر دارد. توانایی دریافت تفکر مثبت، نقش مهمی در بروز رفتارهای بهتر و هدفمندتر در انسان داشته و زمینه ­ی موفقیت او را فراهم می­سازد (33). Norman دریافت که وجود چیزهای جالب و جذاب در مردم، احساسات خوب و مثبتی را پدید می­آورد، در نتیجه خلاق­تر از قبل می­شوند (34).
ضرایب مسیر مطالعه حاضر نشان داد که کار تیمی روی رفتار نوآورانه دانشجویان تاثیر مثبت و معنی­دار دارد. به­عبارتی هر چه کارهای تیمی بین دانشجویان تقویت شده و رواج پیدا کند به­همان میزان بر رفتار نوآورانه دانشجویان افزوده خواهد شد. Chen & Agrawal (22) معتدند یادگیری تیمی عامل بالقوه‌ای برای تحریک ذهن خلاق در دانشجویان است و برنامه­های کارآفرینی تاثیر مثبتی بر رفتار دانشجویان دارد و محیطی مناسب برای تحریک خلاقیت و مهارت­های تیمی فراهم می­کند. Plotnikova & Strukov (21) بر این باورند اگر آموزش  به­صورت تیمی سازماندهی شود، محیطی ایجاد می­شود که به فراگیران اجازه می­دهد تا نه تنها بر مهارت­ها و توانایی­های ارتباطی و همکاری تسلط پیدا کنند، بلکه توانایی تفکر انتقادی و تفکر خلاق خود را نیز توسعه دهند. Martin-Hernandez et al (18) دریافتند دانشجویانی که انگیزه درونی    بیشتری دارند، شایستگی مشارکت تیمی و تیم­سازی و رفتارهای نوآورانه بیشتری را نسبت به قبل از انجام بازی از خود نشان دادند. قابل تبیین است که دانشگاه با پافشاری بر تیم­سازی و کار تیمی نه تنها می­تواند زمینه­ی تشکیل و  بهره­برداری از مهارت­های چندگانه و همکاری و مسئولیت پذیری و اشاعه­ی روحیه­ی را فراهم سازد، بلکه افرادی را پرورش می­دهد که به­صورت پیوسته به­دنبال مشارکت در تصمیم­گیری، به­کارگیری دانش و رفتارهای نوآورانه و حل مساله هستند.
همچنین نتایج مطالعه حاضر بیانگر آن بود که قابلیت حل مساله روی رفتار نوآورانه دانشجویان تاثیر معنی­داری ندارد. اما پارسا و همکاران (35) نشان دادند که هر کدام از شیوه­ های حل مساله با ویژگی­های کارآفرینی دانشجویان رابطه معنی­دار و مثبت دارند. نتایج مطالعه Kim et al (8) نشان داد که قابلیت حل مساله روی رفتار نوآورانه دانشجویان و شناخت فرصت­های کارآفرینی در دانشجویان دانشگاه­های کره جنوبی، تاثیر مثبت دارد. قابل تبیین است که مهارت حل مساله باعث می­شود قوه­ی ابتکار، استدلال و تفکر و توانایی دانشجویان گسترش یابد و آن­ها بتوانند از آموخته­های خود برای حل مشکلات نهایت استفاده را نمایند و تجربیات بسیاری از حل مشکلات زندگی روزمره و مسایل تحصیلی کسب نماید. توانایی حل مساله به فرد امکان می­دهد تا بر رفتارهایش کنترل و نظارت داشته باشد. یعنی رفتارهایش را ارزشیابی کند، آن­ها را با معیارهای خودش بسنجد و در مورد شخص خود تقویت و تنبیه اعمال کند. شخصی که نتیجه ارزشیابی از خودش مثبت است خود را کارآمد تشخیص می­دهد و با علاقه و پشتکار به انجام کارها می­پردازد زیرا معتقد است که می­تواند پیشرفت بیش­تری کسب نماید (36).
رفتار نوآورانه دانشجویان به سهم آن­ها در توسعه نوآوری­های تحصیلی اشاره دارد که می­تواند زمینه اثربخشی فرآیندهای تحصیلی را فراهم آورد. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که رفتار نوآورانه دانشجویان، متاثر از مهارت­های تفکر، کار تیمی و تا حد نسبتاً کمی قابلیت­های حل مساله است. افزایش هر کدام از مهارت­های تفکر در ابعاد مثبت اندیشی، کلان­ نگری،خوش ­بینی، تفکر هدفمند و واقعیت­نگری، تقویت مهارت­های کار تیمی و پرورش بیشتر قابلیت­ های حل مساله در دانشجویان می­تواند به افزایش رفتار نوآورانه دانشجویان کمک کند. شناسایی بعد یا ابعادی از مهارت­های تفکر، قابلیت حل مساله و کار تیمی که بیشترین ارتباط را با رفتار نوآورانه دانشجویان دارد، به مسئولان و دست اندرکاران نظام آموزشی کمک می­کند تا با توجه به قابل رشد بودن مهارت­های تفکر، کار تیمی و قابلیت­های حل مساله، زمینه­های رشد خلاقیت و رفتار نوآورانه را در دانشجویان فراهم نمایند تا دانشجویان بتوانند نقش خود را به­عنوان دانشجویانی خلاق و نوآور در رشد و پیشرفت جامعه و موفقیت در زندگی ایفاء نمایند.
لذا براساس نتایج تحقیق پیشنهاد می­شود که با برگزاری کارگاه­های عملی آموزش مهارت­های تفکر در ابعاد مختلف، مهارت ­های کار تیمی، قابلیت­های حل مساله و نظایر آن می­ توان به بهبود خلاقیت و رفتار نوآورانه دانشجویان کمک کرد. با توجه به ارتباط بین متغیرهای تحقیق، سایر محققین، برنامه­ریزان درسی و دانشگاه­ها و موسسات آموزش عالی بایستی این مهم را مد نظر قرار دهند تا عواملی را که باعث تقویت این ارتباط می­شود شناسایی و در برنامه ­ریزی آموزشی درسی قرار دهند. قرار دادن دروس آموزش­های حل مساله، مهارت­های تفکر و کار تیمی در قالب دروس عمومی یا اصلی دانشگاه­ ها می­ تواند به افزایش رفتار نوآورانه دانشجویان منجر شود. همچنین تنوع در دروس آموزشی، امکانات آموزشی، استفاده از روش­های پژوهشی و امکان اجرای تحقیقات علمی، ارتباط هرچه بیشتر دانشگاه ­ها با مراکز صنعتی و جامعه از جمله مواردی هستند که تاثیر به­سزایی در افزایش مهارت­های تفکر، کار تیمی، قابلیت­ های حل مساله و رفتار نوآورانه دانشجویان دارد.
به ­منظور تعمیم دقیق­تر نتایج به سایر دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی، تحقیق در دیگر مناطق جغرافیایی با بافت فرهنگی متفاوت و برروی جمعیت­های دیگر نیز انجام شود. همچنین تاثیر سایر متغیرها مانند جو اجتماعی- روانی دانشگاه، کیفیت خدمات آموزشی، مدیریت کلاس درس و نظایر آن روی رفتار نوآورانه دانشجویان بررسی شود. از جمله محدودیت­های این پژوهش استفاده صرف از پرسشنامه­های خودگزارش­دهی برای ارزیابی متغیرها، محدود شدن نمونه پژوهش به دانشجویان دانشگاه کاشان و بررسی و جمع­آوری مقطعی داده­ها بود.
قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از پایان­نامه انجام شده در مقطع کارشناسی ارشد رشته مدیریت آموزشی، مصوب در شورای تخصصی دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان به تاریخ 31/2/1402 و به شماره 1238081 است. نویسندگان مقاله از کلیه مسئولین محترم و دانشجویان گرامی دانشگاه کاشان که به­هر طریق ممکن در این مطالعه همکاری نموده­اند، تشکر  می­نمایند.