توسعه آموزش الکترونیکی در سال­ های اخیر تاثیر شگرفی را در رشد و اعتلای سطح آموزش و گستره عدالت آموزشی در نقاط مختلف جهان داشته است. ولیکن همانند سایر تکنولوژی­ ها، ورود این تکنولوژی نوین نیاز به بسترسازی، آموزش و ایجاد محیطی قابل پذیرش برای ارئه و استفاده از امکانات و قابلیت­ های بی­ شمار آن دارد و عوامل مختلفی مانند حمایت اعضای هیات علمی، وجود سیستم پشتیبانی، تعهد سازمانی، سیستم مدیریت، شایستگی مربی، نحوه ارائه خدمات و زیرساخت­ها بر موفقیت آموزش مجازی موثر است (1). شیوع بیماری کووید 19 در سراسر جهان کلیه حوزه ­های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و آموزشی را تحت تاثیر قرار داد. در این راستا یکی از آسیب ­پذیرترین بخش ­ها، بخش نظام آموزش عالی بود (2). برای مقابله با پیامدهای ناشی از تعطیلی مراکز آموزشی و توقف فرآیندهای آموزشی، فراگیران و اساتید در تمام مقاطع ناگزیر به استفاده از آموزش الکترونیکی به اشکال مختلف شدند (3) همچنین هم­زمان با گسترش کووید 19 حرکت به­سمت آموزش آنلاین افزایش یافته است. زیرا تنها گزینه باقی مانده برای مدارس و دانشگاه­ها، در دوران تعطیلی ناشی از کوید 19 استفاده از آموزش و یادگیری الکترونیکی بوده است (4). آمارهای بین­المللی نشان  می ­دهد که بعد از شیوع کووید 19 تاکنون 194 کشور به ­علت همه ­گیری بیماری به اجبار تغییراتی را در آموزش عالی خود ایجاد کرده ­اند و به­سمت آموزش الکترونیکی و یادگیری آنلاین روی آورده­ اند (5). در ایران نیز با گسترش پاندمی کووید 19 دانشگاه­ های کشور کلاس ­های آموزشی خود را به بستر آموزش مجازی و ترکیبی و آموزش از طریق شبکه ­های اجتماعی انتقال دادند. ابتدا این آموزش­ها به­صورت نامنظم ارائه می­شد، اما به مرور دانشگاه­ ها ملزم به استفاده از سامانه نوید (نرم ­افزار ویژه یادگیری) و بسترهایی مانندBigblue  و Skyroom ،Adobe Connect به ­عنوان یک سامانه متمرکز آموزشی شدند و آموزش در این دانشگاه­ ها به شکل مجازی و منظم در آمد (6).
آموزش الکترونیکی یکی از زمینه­هایی است که استفاده از آن به جهت ارتقای کیفیت آموزش اجتناب­ناپذیر است (7). امروزه، آموزش الکترونیکی به­عنوان یک استراتژی آموزشی مناسب برای طیف وسعی از ابتکارات آموزشی مورد استفاده قرار می­گیرد (8). آموزش الکترونیکی شکلی از یادگیری     می­باشد که از طریق ابزارهای الکترونیکی متنوع مانند اینترنت، شبکه­های ماهواره­ای، نوارهای صوتی و تصویری، تلویزیون و سی دی رام­ها عرضه می­شود (9). با گسترش آموزش الکترونیکی در دوره پاندمی کرونا، ارزشیابی در این حوزه به چالشی بزرگ تبدیل شده است (10). ارزشیابی یک عنصر حیاتی در فرآیند یاددهی- یادگیری محسوب می ­شود و می­تواند بر تدریس و آموزش تاثیر بگذارد (11). از طرفی دیگر صاحب­نظران معتقدند که بسیاری از دانشگاه ­ها و موسسات آموزش عالی ارائه ­کننده دوره­ های یادگیری الکترونیکی در کشورهای مختلف در رسیدن به هدف اصلی خود یعنی یادگیری با شکست مواجه شده ­اند (12)، بنابراین ارزشیابی دوره ­های یادگیری الکترونیکی و به ­کارگیری اطلاعات بدست آمده از این نوع ارزشیابی در راستای اجرای موفقیت ­آمیز دوره ­های یادگیری الکترونیکی ضروری به نظر می ­رسد (13).
مدل ارزیابی یادگیری الکترونیکی شش ضلعی هلم (Hexagonal Elearning Assessment Model (HELAM)) که توسط اوزکان و کوزلر (Ozkan & Koseler) طراحی شده است. مدلی برای ارزیابی یا سنجش موفقیت یادگیری الکترونیکی است (14). بسیاری از مدل‌های امتیازدهی یادگیری الکترونیکی موفق هستند، اما اهمیت هر یک از جنبه‌های یادگیری الکترونیکی را در نظر نمی‌گیرند و در ارزیابی یادگیری الکترونیکی به­طورکلی تنها بر برخی از  جنبه­های دوره تمرکز دارد. مدل ارزیابی یادگیری الکترونیکی شش ضلعی هلم همه جنبه‌ها مانند اساتید، دانشجویان، موسسات و سیستم‌ها را ترکیب می‌کند. مدل شش ضلعی در یادگیری الکترونیکی موفقیت سیستم آموزش الکترونیکی را ناشی از دو مفهوم مسایل اجتماعی و مسایل فنی توصیف   می­کند. فرآیند یادگیری الکترونیکی یک سیستم باز است بنابراین تحت تاثیر مسایل اجتماعی خواهد بود. از سوی دیگر، موضوع عوامل فنی موثر بریادگیری الکترونیکی است که در خود سیستم پدیدار می­شوند و عوامل حمایت کننده، عوامل مکمل استفاده از آموزش الکترونیکی هستند (15) این مدل 6 بعد را برای ارزیابی یادگیری الکترونیکی به شرح زیر ارائه  می­ دهد: 1. کیفیت سیستم (شامل ویژگی­های: در دسترس بودن، قابل دسترس از طریق اینترنت، جهت یابی آسان، حمایت سامانه از تعامل بین استاد و دانشجو) 2. کیفیت خدمات (شامل  ویژگی­ های: وجود پشتیبان در دوره برای پیگیری مشکلات، ارایه اطلاعات مورد نیاز پذیرش و ثبت­نام به صورت آنلاین، خدمات پشتیبانی شده توسط موسسه) 3. کیفیت محتوا (شامل ویژگی­های: مطالب به روز، محتوای  یک­پارچه، اهداف دوره به وضح بیان شده، مدیریت برنامه درسی، انعطاف پذیری دوره، محتوای تعاملی)، 4. نگرش یادگیرنده (شامل ویژگی­های: نگرش یادگیرنده نسبت به سامانه، خودکارآمدی، تجربه لذت بخش برای یادگیرنده، تعامل با سایر همکلاسی­ها و استاد)، 5. نگرش به  آموزش ­دهنده (شامل ویژگی­ های: پاسخ­گویی، تعامل، تشویق به تعامل بین دانشجویان، کنترل فناوری، مدیریت دوره، توانایی برقراری ارتباط) و 6. مسایل حمایتی (شامل ویژگی­های: رعایت مسایل اخلاقی و قانونی) (14).
موثرامان (Muthuraman) در پژوهشی به ارزشیابی کیفیت آموزش ترکیبی با استفاده از مدل هلم پرداخته است. یافته وی نشان می­دهد که استفاده از آموزش منجر به بهود آموزش و تقویت عملکرد دانشجویان می­ شود (16). یافته­ های پژوهش پری هارتینی، سومیترو و هندراجایا (Prihartini, Soemitro &Hendradjaya) نیز حاکی از آن است که استفاده از مدل هلم در ارزشیابی آموزش الکترونیکی بسیار موثر بوده و منجر به بهبود استفاده از سامانه­های آموزش الکترونیکی در دانشجویان گردیده است (17). یافته­های پژوهش نارنجی ثانی، پورکریمی و حجازی عوامل مرتبط با ارزشیابی نظام یادگیری الکترونیکی را در سه بعد پداگوژی، سازمانی و فناوری    مقوله­بندی کرده است (18). همچنین یافته­های پژوهش رضائی و زاهدی  نشان می­دهد که مهم­ترین موانع توسعه آموزش الکترونیکی در دانشگاه ­ها و مراکز آموزش عالی داخل کشور عبارتند از: خط مشی­ های جامع آموزشی و برنامه ­ریزی؛ زیرساخت­ها؛ زبان، ظرفیت­سازی و امور مالی؛ چالش­ های سازمانی؛ چالش­های فناوری؛ چالش­های اجتماعی و چالش ­های فرهنگی. یافته ­های پژوهش اسمعیل ­نیا، کوهستانی و معقول نشان­گر آن است که فعالیت ­های یاددهی، یادگیری و کنش­گران انسانی تاثیر مثبت و معنی­ داری روی بهبود کیفیت آموزش الکترونیکی در دانشگاه فرهنگیان داشته است (19). یافته ­های پژوهش نوبخت و همکاران حاکی از آن است کیفیت مولفه­ های محتوا و دسترسی­پذیری در آموزش الکترونیکی رشته آموزش پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد در سطح مطلوب، کیفیت مولفه­های طراحی آموزشی، سیستم مدیریت یادگیری و سنجش دانشجو در سطح نسبتاً مطلوب و کیفیت مولفه­ های تعامل، بازخورد و پشتیبانی از دانشجو در سطح نامطلوب قرار دارند (20). یافته­ های پژوهش لواف، رحمت­زاده و عزیزی نشان می­دهد، کیفیت آموزش الکترونیکی در دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران، در حیطه­ های محتوا، یادگیری فردی، تعامل و اطلاع­رسانی و حضور و غیاب دوره در سطح مطلوب و در حیطه ­های ارزشیابی دوره و فناوری در سطح نسبتاً مطلوب قرار دارد (21). یافته­های پژوهش رزاقی، قلاوندی و حسنی نیز نشان می­دهد که بین متغیرهای   ویژگی­های دانشجویان، کیفیت محتوا و مدیریت دانش با پذیرش یادگیری الکترونیکی و هم­چنین پذیرش یادگیری الکترونیکی با استفاده واقعی از سیستم در بین دانشجویان علوم پزشکی رابطه علی، مثبت و معنی­داری وجود دارد (22). بررسی پژوهش­های انجام شده در این حوزه حاکی از آن است که در مدل­های قبلی استفاده شده تنها به بخشی از جنبه ­های ارزیابی آموزش الکترونیکی توجه شده است درحالی که مدل هلم برخلاف مدل­های قبلی به همه مولفه ­های مهم در ارزشیابی آموزش الکترونیکی توجه داشته و به یک روش فراگیر که همه عوامل موثر در ارزشیابی را در نظر گرفته، تدوین شده است.
با عنایت به نکات ذکر شده بعد از شروع پاندمی کرونا، استفاده از سامانه ­های آموزش الکترونیکی برای برگزاری کلاس­های درس با رشد چشمگیری مواجه شد، اما به­دلیل فراهم نبودن زیرساخت­های آموزش الکترونیکی، برگزاری کلاس ­ها به­صورت آنلاین با چالش بزرگی مواجه شد که منجر به افت کیفیت آموزش در دانشگاه ­ها گردید، با عنایت به این امر در راستای بهبود استفاده از آموزش الکترونیکی برای برگزاری کلاس ­ها به ­صورت آنلاین، اهمیت ارزشیابی سامانه­ های آموزش الکترونیکی به­ کار گرفته شده در دانشگاه­ها بیش از پیش حیاتی است. زیرا بدون در نظر گرفتن مولفه ­های اساسی آموزش الکترونیکی و عدم پایش صحیح آن، حتی به­کارگیری نوین­ترین تکنولوژی­ها نیز اثربخشی لازم را نخواهد داشت. بنابراین اقدام برای ارزشیابی الکترونیکی باید در چارچوب علمی و برمبنای مدل و روشی منسجم انجام شود تا از اثربخشی لازم برخوردار گردد. یکی از مدل­های مناسب در این زمینه مدل ارزشیابی الکترونیکی هلم است. در این راستا پژوهش حاضر نیز قصد دارد آموزش الکترونیکی دانشگاه محقق اردبیلی را با این مدل ارزیابی کرده و راه­کارهایی را برای بهبود کیفیت آموزش الکترونیکی در نظام آموزش عالی کشور ارائه دهد. وضعیت آموزش الکترونیکی و مولفه­ های آن در بین دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در دوران پاندمی کرونا چگونه است؟ آیا بین کلیه مولفه­ های آموزش الکترونیکی تفاوت معنی­داری وجود دارد؟
روش ­ها
این پژوهش از نظر هدف در زمره تحقیقات کاربردی، از لحاظ مبنای داده‌ها و چارچوب پارادایمی آن در زمره پژوهش‌های توصیفی- پیمایشی قرار می‌گیرد. جامعه آماری این پژوهش را کلیه دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1400 الی 1401 تشکیل دادند. با استفاده از روش نمونه­ گیری تصادفی طبقه­ای و جدول مورگان 375 دانشجو به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید، که از این تعداد 170 نفر دانشجوی کارشناسی، 125 نفر دانشجوی کارشناسی ارشد و 70 نفر دانشجوی دکتری بود. معیار ورود به مطالعه شامل گذراندن حداقل یک ترم به­صورت آموزش مجازی و اشتغال به تحصیل در زمان مطالعه بود و معیارهای خروج از مطالعه نیز تکمیل ناقص پرسشنامه­ها و دانشجوی مهمان بود. جهت گردآوری داده­های مورد نیار نیز از پرسشنامه ارزشیابی کیفیت آموزش الکترونیکی مدل مفهومی شش ضلعی هلم اوزکان و همکاران (23) استفاده گردید. این پرسشنامه دارای 6 بعد نگرش­های یادگیرنده (سوالات 12-1)، نگرش نسبت به آموزش دهنده (سوالات 24-13)، کیفیت سیستم (سوالات 38-25)، کیفیت محتوا (سوالات 54-39)، کیفیت خدمات (63-55) و مسایل حمایتی (سوالات 67-63) و در مجموع 67 سوال بود. مقیاس نمره‌گذاری این پرسشنامه در یک طیف پنج درجه لیکرتی از کاملاً مخالفم (1)، مخالفم (2)، نظری ندارم (3)، موافقم (4) و کاملاً موافقم (5) درجه‌بندی‌ شده است. به­منظور به­دست آوردن میانگین مفهومی، با توجه به این­که سوالات پرسشنامه در طیف لیکرت پنج درجه‌ای تنظیم شده بود، حد وسط گویه­هایی که آموزش الکترونیکی را می­سنجد (گزینه 3 در هر سوال) در نظر گرفته شد.
روایی محتوایی آن توسط 5 صاحب­نظر حوزه آموزش الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفت که میزان CVR براساس نظر خبرگان 99/0 و میزان CVI براساس نظر خبرگان 81/0 به­دست آمد که نشان­دهنده روایی محتوایی بالا و قابل قبول می­باشد و پایایی پرسشنامه نیز در این پژوهش با استفاده از روش آلفای کرونباخ 87/0 به­دست­ آمد و هم چنین آلفای کرونباخ مولفه ­های نگرش ­های یادگیرنده 81/0، نگرش نسبت به آموزش ­دهنده 84/0، کیفیت سیستم 79/0، کیفیت محتوا 88/0، کیفیت خدمات 78/0 و مسایل حمایتی 83/0 حاصل شد که نشانگر قابلیت اعتماد ابزار مورد استفاده است. پس از جمع­ آوری اطلاعات، داده­ها از طریق نرم­افزار آماری spss.ver.24 وارد  و برای پاسخگویی به سوال‌ها و فرضیه‌های پژوهش، ابتدا نرمال بودن توزیع داده­ها مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی نرمال بودن توزیع متغیرها از آزمون کلمگروف- اسمیرونف t نمونه ­ای استفاده شد که نتایج نشان داد که کلیه مولفه­ های آموزش الکترونیکی از توزیع نرمال برخودارند و جهت تحلیل سوالات و فرضیات آزمون­ه ای t تک نمونه ­ای و آزمون فریدمن به ­­کار رفت.
یافته ­ها
از مجموع شرکت­کنندگان 197 نفر (54/52 درصد) دانشجوی دختر و 178 نفر (46/47 درصد) دانشجوی پسر بودند. همچنین از این تعداد 168 نفر (8/44 درصد) دانشجوی کارشناسی، 127 نفر (86/33 درصد) دانشجوی کارشناسی ارشد و 80 نفر (34/21 درصد) دانشجوی دوره دکتری بودند. از نظر ترم 45 نفر (12 درصد) ترم 2-1، 118 نفر (46/31 درصد) ترم 4-3، 105 نفر (28 درصد) ترم 6-5 و 107 نفر (54/28 درصد) نیز ترم 8-7 بودند.

نتایج نشان داد که بین افراد مورد بررسی بین میانگین مفهومی و وضعیت موجود آموزش الکترونیکی تفاوت معنی­دار وجود دارد؛ و بیانگر این است که مقدار آماره‌ی t برای آموزش الکترونیکی و مولفه­ های آن در سطح خطای 00۱/0 معنی­ دار است (77/213=t، 00/0>p) (جدول 1). بدین معنی که وضعیت آموزش الکترونیکی به‌صورت کلی با میانگین (92/253) بالاتر از میانگین مفهومی قرار دارد و مناسب است. هم چنین میانگین تمام زیر مولفه­ های آموزش الکترونیکی بالاتر از میانگین مفهومی می­ باشد و در وضعیت بالاتر از حد متوسط قرار دارد. بین کلیه مولفه­ های آموزش الکترونیکی تفاوت معنی­ داری وجود داشت.
نتایج جدول شماره دو نشان می­دهد که نتایج معنی­ داری آزمون فریدمن را برای تفاوت بین کلیه مولفه ­های آموزش الکترونیکی (کیفیت محتوا، کیفیت سیستم، نگرش به آموزش ­دهنده، نگرش به یادگیرنده، کیفیت خدمات و مسایل حمایتی) را نشان می­دهد. به توجه عدد معنی­ داری 000/0 که کم­تر از 05/0 می­ باشد. و می ­توان گفت بین میانگین مولفه­ های آموزش الکترونیکی با یکدیگرتفاوت معنی­ داری وجود دارد.

نتایج اولویت­ بندی رتبه ­بندی مولفه ­های آموزشی الکترونیکی (کیفیت محتوا، کیفیت سیستم، نگرش به آموزش دهنده، نگرش به یادگیرنده، کیفیت خدمات و مسایل حمایتی) در بین دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در جدول شماره سه آمده است.

نتایج اولویت ­بندی رتبه­بندی مولفه­ های آموزشی الکترونیکی (کیفیت محتوا، کیفیت سیستم، نگرش به آموزش دهنده، نگرش به یادگیرنده، کیفیت خدمات و مسایل حمایتی) در بین دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در جدول شماره سه آمده است.
بحث و نتیجه ­گیری
با شروع پاندومی کرونا استفاده از آموزش الکترونیکی در نظام آموزش عالی کشور به­شدت افزایش یافته است، در این راستا بایستی با اتخاذ راه­کارهای مناسب، زمینه­های بهبود و ارتقاء و کارآمدی استفاده از آموزش آنلاین برای پاسخ­گویی به نیازهای ذی­ نفعان فراهم گردد. لذا پژوهش حاضر با هدف ارزیابی وضعیت آموزش الکترونیکی دانشگاه محقق اردبیلی با استفاده از مدل هلم انجام گرفته است. 
یافته­های پژوهش حاضر نشان داد که وضعیت آموزش الکترونیکی در بعد نگرش یادگیرنده بالاتر از حد متوسط قرار دارد. که این نتیجه با یافته­های پژوهش نوبخت و همکاران (20) و لواف  و همکارران(21) همخوانی دارد. در تنبین  یافته­ های این بخش از پژوهش می­توان گفت که موفقیت در آموزش­های مجازی مستلزم سطح بالایی از تحریک انگیزش یادگیرندگان است و نگرش مثبت دانشجویان نسبت به استفاده از کامپیوتر احتمال یادگیری را افزایش  می­دهد و نگرش منفی نیز تاثیر منفی بر قدرت یادگیری دانشجویان دارد بنابراین در بعد نگرش یادگیرنده مدل هلم، نیز می­توان با استفاده از تحریک انگیزش دانشجویان نسبت به استفاده سامانه آموزش الکترونیکی، از استرس دانشجویان در استفاده از سامانه آموزش الکترونیکی کاست و خودکارآمدی، مهارت­های عملی کار با رایانه و استفاده از نرم ­افزارهای آموزشی دانشجویان را در استفاده از این سامانه ­ها بهبود بخشید و تجربه لذت بخشی در استفاده از این سامانه برای دانشجویان فراهم کرد که این امر زمینه­ های بهبود مدیریت مطالعه دانشجویان و هم­چنین برقراری ارتباط اثربخش بین دانشجویان و اساتید مهیا می ­کند.
همچنین نتایج مطاله حاضر بیانگر آن بود که وضعیت آموزش الکترونیکی در بعد نگرش نسبت به آموزش ­دهنده در سطح متوسط به بالا قرار دارد. که یافته­های پژوهش حاضر با نتایج مطالعات موثرامان (Muthuraman) (16) و پری هارتینی، سومیترو و هندراجایا (Prihartini, Soemitro & Hendradjaya) (17) نیز همخوانی دارد. در تبین یافته­های این بخش از پژوهش می­توان گفت که اساتید باید به وضوح در مورد نحوه تدریس و ارزشیابی توضیح داده و در اسرع وقت به سوالات دانشجویان پاسخ داده و به کلیه محتوای استفاده شده در دوره مسلط بوده و یک محیط یادگیری آنلاین مساعد و لذت بخش را برای یادگیری دانشجویان فراهم کنند.
نتایج مطاله حاضر هم­چنین حاکی از آن بود که وضعیت آموزش الکترونیکی در بعد کیفیت سیستم نیز در وضعیت متوسطی قرار دارد. که در پژوهش نوبخت و همکاران (20) نیز کیفیت سیستم مدیریت یادگیری در سطح مطلوبی قرار داشت که با نتایج مطالعه حاضر مطابقت دارد. لذا می­توان گفت که سامانه آموزش الکترونیکی باید به­راحتی در دسترس دانشجویان قرار گرفته و پشتیبانی لازم از طریق سامانه برای برقراری ارتباط از طریق چت و بحث برای تعامل دانشجویان با یکدیگر و همچنین با استاد، توسط سیستم حمایت شود. یافته­های پژوهش حاضر نشان داد که وضعیت آموزش الکترونیکی در بعد کیفیت محتوا در وضعیت متوسطی قرار دارد. در پژوهش نوبخت و همکاران (20)، لواف و همکاران (21) و رزاقی و همکاران (22)، نیز این بعد در حد مطلوبی قرار داشته است که با یافته­های پژوهش حاضر همخوانی دارد. در تبین یافته­های این بخش از پژوهش   می­توان گفت که باید محتوای برنامه درسی با استفاده از مطالب به­روز و مرتبط مدیریت شده و از ارائه محتوای نامربوط جلوگیری کرده و آن را متناسب با ظرفیت دانشجویان سازمان­دهی کرد که این امر منجر به بهبود یادگیری و در نتیجه افزایش کیفیت آموزش را به همراه خواهد داشت.  یافته­های پژوهش حاضر، بیانگر آن بود که وضعیت آموزش الکترونیکی در بعد کیفیت خدمات نیز در سطح متوسط به بالا قرار دارد که در پژوهش نوبخت و همکاران (20) نیز شرایط مشابهی نتایج پژوهش حاضر داشته است. لذا می­توان توصیه کرد که خدمات پشتیبانی برای مشکلات احتمالی از قبیل دریافت بازخورد فوری از طریق ایمیل یا تلفن برای دانشجویان و اساتید در نظر گرفته شود.
در نهایت در بعد مسایل حمایتی نیز یافته­های پژوهش حاضر حاکی از آن بود که وضعیت آموزش الکترونیکی در شرایط متوسط به بالا قرار دارد که با یافته­ های موثرامان (Muthuraman) (16) و پری هارتینی، سومیترو و هندراجایا (Prihartini, Soemitro &Hendradjaya) (17) مطابقت دارد. پیشنهاد می­گردد مسایل اخلاقی و قانونی در برگزاری آزمون‌ها، چک کردن تکالیف و پروژه‌های مربوط به دوره توسط اساتید و دانشجویان رعایت گردد و نسبت به عواقب هر گونه سرقت ادبی به دانشجویان اطلاع و آگاهی داده شود.
در پژوهش حاضر ارزشیابی کیفیت آموزش الکترونیکی با استفاده از روش کمی و با مدل ارزشیابی هلم صورت گرفت، اما به­ دلیل این­که مطالعه حاضر منعکس­ کننده دیدگاه همه  ذی­نفعان و گروه ­های مختلف مانند گیرنده­گان خدمات یا دست­ اندرکاران ارائه خدمات، اساتید و غیره نیست، از جامعیت کافی برخوردار نمی­باشد. لذا توصیه می­گردد مطالعات کیفی دیگر و همچنین از مدل­ های دیگر ارزشیابی آموزش  الکترونیکی در پژوهش­ های دیگر استفاده گردد و از نتایج این پژوهش­ ها در برنامه ­ریزی و اصلاح آموزش الکترونیکی در نظام آموزش عالی کشور بهره گرفته شود. در ادامه راهکارها و پیشنهادات کاربردی برای هر یک از ابعاد مدل ارائه گردیده است.
نگرش یادگیرنده: نگرش به آموزش الکترونیکی را می­توان   به­عنوان اعتقاد یادگیرنده به مشارکت فعال در فعالیت­ های یادگیری از طریق به کارگیری رایانه و فناوری­های کامپیوتری دانست، بنابراین یکی از مهم­ترین عوامل در رابطه با پیشرفت تحصیلی دانشجویان در محیط ­های آموزش از راه دور مفهوم نگرش و انگیزش است. بنابراین وجود نگرش مثبت یا منفی درباره آموزش الکترونیکی در استفاده از آن­ها موثر است. نگرش مثبت موجب رواج و پیشرفت این نوع یادگیری خواهد شد و بالعکس. نگرش منفی دانشجویان نسبت آموزش الکترونیکی نیز می­تواند به دلیل محدودیت ­های زیرساختی فناوری دانشگاه باشد. بنابراین به سیاست­گذاران و تصمیم­ گیران نظام آموزش عالی کشور توصیه می­ شود. بحث انگیزش به ­عنوان یک موضوع مهم در طرح­های برنامه­های درسی مورد توجه قرار گرفته و زیرساخت­ های لازم برای استفاده از آموزش مجازی در دانشگاه ­ها مهیا گردد.
نگرش نسبت به آموزش دهنده: یکی دیگر از مولفه های لازم برای موفقیت در دوره ­های آموزش الکترونیکی وجود مدرسانی توانمند و متخصص می­باشد. در این راستا پیشنهاد می­شود دوره­ های لازم برای آشنایی بیش­تر اساتید با آموزش مجازی جهت افزایش توانمندی­های فناوری اطلاعات و ارتباطات آن­ها برگزار گردد هم­چنین انگیزه اساتید جهت بهره­ گیری از سیستم آموزش الکترونیکی ارتقاء داده شود.
کیفیت سیستم: در این بعد می­توان توصیه کرد که با بهره ­گیری از فناوری­های نوین در زمینه آموزش الکترونیکی کیفیت خدمات ارائه شده توسط سیستم آموزش الکترونیکی را ارتقاء داد و متناسب با پیشرفت فناوری سیست م­های آموزش الکترونیکی را به­روز کرد.
کیفیت محتوا: در این بعد نیز پیشنهاد می­شود محتوا به  گونه ­ای سازمان­دهی شود که اساتید و دانشجویان بتوانند میزان یادگیری را بسنجند، هم­چنین در ساختار دروس آموزش آنلاین به عناصر مهم محتوا از جمله ارائه تمرین ­های مناسب، مثال­های ملموس، خودآزمایی و ایجاد تعامل و کارتیمی بین دانشجویان توجه کرده و حجم محتوا نیز متناسب با مدت زمان ترم تحصیلی تنظیم شود.
کیفیت خدمات: در این بعد دانشگاه و موسسات آموزش عالی با بهره ­گیری از کارکنان توانمند و آشنا به امور آموزش آنلاین خدمات پشتیبانی مناسبی را به دانشجویان و اساتید ارائه دهند.
مسایل حمایتی: در این بعد پیشنهاد می­ گردد که دانشگاه ­ها و موسسات آموزش عالی قوانین و ملاحظات اخلاقی شفافی را جهت استفاده فراگیران و اساتید آموزش مجازی تدوین کرده و به­صورت عمومی در سطح دانشگاه اطلاع رسانی گردد.
قدردانی
این مقاله حاصل بخشی از طرح پژوهشی است که با حمایت معاونت پژوهشی دانشگاه محقق اردبیلی با شماره طرح 1401/د/8/19498 انجام شده است. بدین­وسیله از کلیه کسانی که در انجام پژوهش حاضر، پژوهشگران را یاری  نمودند، تشکر می­گردد.