دانشگاه ­ها به عنوان مراکز تولید­کننده علم و فرهنگ و تربیت متخصصان مورد نیاز کشور، به­ طور قاطع، خاستگاه بسیاری از   نوآوری­ ها و خلاقیت­ ها برای حل مسائل روز جامعه هستند. با توجه به حساسیت شغلی بسیار بالای گروه­ های علوم پزشکی، به دلیل ارتباط مستقیم با جان انسان­ ها و سلامتی جامعه، اهمیت توانمندسازی آن­ها دوچندان می­ شود و هر عاملی که بتواند این توانمندی را افزایش دهد از اهمیت بالایی برخوردار است (1). توانمند­سازی از طریق آموزش به­ طور­کلی تحت تاثیر پنج عامل: فراگیر، آموزش­گر، برنامه، تجهیزات و محیط آموزشی است که هر یک از عوامل مذکور دارای ویژگی­ هایی هستند که می ­توانند در موفقیت تحصیلی و یادگیری دانشجویان تاثیرات متفاوتی داشته باشند (2).

از طرف دیگر، موفقیت تحصیلی دانشجویان، یکی از  شاخص ­های مهم در ارزیابی نظام آموزش عالی است و تمام کوشش­ ها و کشش­ های این نظام، در واقع برای پوشاندن جامه عمل به این امر است. به عبارتی، جامعه و به ­طور ویژه آموزش عالی نسبت به سرنوشت فرد، رشد و تکامل موفقیت­ آمیز وی و جایگاه او در جامعه، علاقمند و نگران است و انتظار دارد فرد در جوانب گوناگون اعم از ابعاد شناختی و کسب مهارت و توانایی و نیز ابعاد شخصیتی، عاطفی و رفتاری آن چنان که باید، پیشرفت و تعالی یابد (3). عوامل موثر بر موفقیت تحصیلی چند بعدی است که تقریباً به رشد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، شناختی و عاطفی دانشجویان بستگی دارد. بسیاری از محققان بر تأثیر توانایی ­های ذهنی و شناختی بر پیشرفت تحصیلی تأکید دارند اما باید دانست تنها توانایی­ های ذهنی عامل مؤثر بر موفقیت تحصیلی نمی­ باشد، بلکه عوامل دیگری تاثیر دارند (4).
یکی از مهم ­ترین عوامل موثر بر موفقیت تحصیلی ویژگی­های شخصیتی افراد است و یکی از وجوه قابل مطالعه و مهم شخصیت بررسی مکان کنترل (درونی - بیرونی) در افراد می­ باشد (5). این موضوع یکی از مفاهیم ویژه و پراهمیت در نظریه یادگیری اجتماعی راتر(Julian Rotter)  است (6). مقیاس منبع کنترل، برای نخستین بار توسط راتر مطرح شد (7). وی عقیده دارد مکان کنترل به این معناست که شخص تا چه اندازه باور دارد که می­ تواند بر زندگی خود اثر داشته باشد. این مفهوم دارای دو بعد کنترل درونی و بیرونی است. بنابر فرضیات راتر افرادی که دارای کنترل بیرونی هستند، دارای ادراک مثبت و یا منفی از حوادث و رویدادهایی هستند که ارتباطی با رفتار فرد ندارد و ورای کنترل فردی است (8). همچنین تصور می­ کنند که دریافت تقویت وابسته به مردم دیگر، تقدیر و یا شانس است و تقویت (موفقیت) توسط مردم دیگر کنترل شده و آن­ها در مقابل این نیروهای بیرونی ناتوانند (9،10).
در بعد دیگر، منبع کنترل درونی نتیجه ادراک مثبت یا منفی از رویدادها می­ باشد که تحت تاثیر کنترل فردی است (11). افراد با منبع کنترل درونی در تکالیف خود عملکرد بهتری دارند، کمتر تحت تاثیر نفوذ دیگران قرار می­ گیرند، برای مهارت­ ها و پیشرفت ­های خود ارزش والاتری قائل­اند، برای قبول مسئولیت اعمال خود آمادگی بیشتری دارند و از بهداشت روانی بهتری برخوردارند (12). بنابراین در می­ یابیم که منبع کنترل درونی - بیرونی یک بعد شخصیتی است و  به ­طور کلی بیشتر مردم بین این دو حد افراطی قرار می­گیرند. تحقیقات مختلف نشان داده­ اند که بیرونی بودن افراطی در شکل درماندگی آموخته شده و پرهیز از مسئولیت و تلاش و درونی بودن افراطی نیز به لحاظ این که واقعیت را به مبارزه می­ طلبد، نابهنجار است (13).
مطالعات متعددی نشان دادند که بین موفقیت تحصیلی و منبع کنترل درونی رابطه معنی­ دار مثبتی وجود دارد (16-14). از طرف دیگر مطالعات یاسمی ­نژاد و باقرزاده بیانگر عدم رابطه بین منبع کنترل و موفقیت تحصیلی بودند (18،17). لذا بررسی منبع کنترل در دانشجویان بنا به دلایل مختلف یکی از عرصه­های مهم تحقیقاتی نظام آموزش عالی است. دلیل اول، منبع کنترل و باورهای انگیزشی می ­توانند کلید مهم درک رفتارهای مختلف دانشجویان، مانند عملکرد تحصیلی، افت تحصیلی و فرسودگی تحصیلی در دوران تحصیل باشد. دلیل دوم، منبع کنترل و باورهای انگیزشی رابطه دانشجویان با دانشگاه خود را تحت تأثیر قرار می­دهد. دلیل سوم، منبع کنترل و باورهای انگیزشی می ­تواند شوق و اشتیاق دانشجویان را به ادامه تحصیل تحت تأثیر قرار دهد. با توجه به این نکته مهم، شناسایی متغیرهای پیش ­بینی­ کننده موفقیت تحصیلی یکی از موضوع­ های اساسی در این عرصه است (19). در این راستا این مطالعه با هدف تعیین ارتباط موفقیت تحصیلی با منبع کنترل در دانشجویان دانشکده ­های پرستاری - مامایی و پیراپزشکی لنگرود در سال 1393 انجام گرفت.
روش ­ها  
این مطالعه توصیفی - مقطعی در بین دانشجویان دانشکده­ های پرستاری - مامایی و پیراپزشکی لنگرود از طریق نمونه گیری در دسترس در سال 1393 انجام گرفت. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان شاغل به تحصیل (1014نفر) بود که با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 330 دانشجو در این مطالعه مشخص شد. معیار ورود به مطالعه دانشجوی شاغل به تحصیل، ترم سه به بالا و عدم سابقه مشروطی و معیار خروج از مطالعه، دانشجوی مهمان و عدم تکمیل پرسشنامه بود. ملاک موفقیت تحصیلی در این مطالعه، نداشتن سابقه مشروطی و میانگین معدل دو ترم گذشته دانشجو (بیشتر از 15 دارای موفقیت و کمتر از آن فاقد موفقیت تحصیلی) در نظر گرفته شد (20). میانگین معدل دو ترم دانشجویان با استفاده از شماره دانشجویی و با همکاری واحد آموزش حاصل گردید.
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه ­ای شامل دو بخش اطلاعات جمعیت شناختی از قبیل شماره دانشجویی، سن، جنس، رشته تحصیلی، وضعیت تاهل، میزان درآمد خانواده، تحصیلات پدر و مادر، شغل پدر و مادر، محل اقامت، میزان علاقه به رشته و میزان رضایت از محیط تربیت خانوادگی و آزمون استاندارد شده مقیاس منبع کنترل راتر  بود. راتر این مقیاس را به منظور ارزیابی منبع کنترل به عنوان انتظارات تعمیم­ یافته تهیه کرد که به سنجش ادراکات فرد از منبع کنترل می­ پردازد و همچنین تفاوت­ های فردی را در زمینه اسناد و تجارب ادراکی شخصی آشکار می ­سازد. این مقیاس از 29 سئوال تشکیل شده که 6 سئوال (27،24،19،14،8،1) خنثی بوده که منظور از آزمودن را برای آزمودنی پوشیده نگه می ­دارند. هر سوال از پرسشنامه دارای دو جمله به صورت A و B بود که در آن یک عقیده و باور درونی در برابر یک عقیده و باور بیرونی قرار دارد (21). از 23 سئوال، گزینه A (2،6،7،9،16،17،18،20،21،23،25،29) و گزینه B (3،4،5،10،11،12،13،15،22،26،28) که در صورت پاسخ به سئوال نمره تعلق می­گیرد و بالاترین نمره 23 وکمترین آن صفر در نظر گرفته شد (22). کل نمره هر فرد نشان­دهنده نوع و درجه منبع کنترل افراد می­باشد، بنابراین تنها آزمودنی­هایی که نمره کمتر از 9 بگیرند دارای منبع کنترل درونی خواهند بود (24،23). ضرایب پایایی مقیاس کنترل درونی -  بیرونی راتر در نمونه­های ایرانی 70/0 محاسبه شده است (شیخی 1372). غضنفری (1374) پایایی مقیاس کنترل درونی - بیرونی) راتر را با روش کودر ریچاردسون 69/0 بدست آورد. صبوری مقدم (به نقل از یاریاری، مرادی و    یحیی زاده، 1386) ضریب پایایی مقیاس راتر را با استفاده از روش تصنیف حدود 81/0 به دست آورده است (26،25). از آزمون­های Chi Square، Pearson، ANOVA،  Tukeyوt-test (توزیع نرمالیتی متغیرهای کمی با استفاده از آزمون Kolmogorov –Smirnov Test) و شاخص ­های توصیفی از طریق نرم افزار آماری 19 SPSS.Ver. و تجزیه و تحلیل گردید.
یافته­ ها
میانگین و انحراف معیار سن 76/2 ± 48/21 و میانگین معدل دو نیم سال تحصیلی افراد شرکت­ کننده در مطالعه 22/1 ± 61/16 بود. از 330 دانشجو مورد مطالعه 261 نفر (1/79 درصد) مونث و 5/87 درصد دانشجویان مجرد بودند. نتایج نشان داد که میانگین و انحراف معیار نمره‌ی منبع کنترل 3/4 ± 94/8 بوده، 55 درصد افراد دارای منبع کنترل بیرونی و 45 درصد آنان از منبع کنترل درونی برخوردار بودند. در این مطالعه میانگین معدل دانشجویان با منبع کنترل درونی (51/16) و دانشجویان با منبع کنترل بیرونی (67/16) بود. نتایج آزمون ضریب همبستگی نشان داد که رابطه معنی­داری بین معدل و نمره منبع کنترل دانشجویان وجود ندارد (351/0r =، 611/0(P= . نتایج نشان داد که بین میانگین معدل در دو گروه با منبع کنترل بیرونی و درونی اختلاف معنی­دار آماری بر حسب آزمونt  وجود ندارد

آزمون χ 2 نشان داد که بین رشته تحصیلی دانشجویان با موفقیت تحصیلی و منبع کنترل درونی ارتباط معنی­دار آماری وجود ندارد و همچنین یافته ­ها نشان داد که دانشجویان رشته رادیولوژی از بالاترین میانگین معدل (9/16) برخوردار بودند (جدول 1). نتایج آزمون t-test نشان داد که بین موفقیت تحصیلی با جنسیت اختلاف معنی­دار آماری وجوددارد (0001/0P=) و همچنین نتایج حاکی از میانگین معدل بالای دانشجویان مونث (61/16) بود (جدول 1). نتایج آزمون ANOVA نشان داد که بین میزان رضایتمندی از محیط رشد و تربیت و میانگین معدل دانشجویان اختلاف معنی­ داری وجود دارد (002/0P=). بطوری که با افزایش میزان رضایتمندی، معدل نیز افزایش می­ یابد. سپس آزمون تعقیبیTukey test انجام شد تا دقیقا مشخص شود کدامیک از گروه ها با هم اختلاف دارند. آزمون نشان داد که بین دو گروه با رضایتمندی کم با متوسط  (011/0=P) و بین دو گروه با رضایتمندی کم با زیاد (005/0P=) اختلاف معنی داری وجود دارد.
جدول شماره یک نشان می­ دهد که بین میزان تحصیلات مادر با موفقیت تحصیلی دانشجویان اختلاف معنی­ داری آماری وجود دارد (027/0P=). نتایج بیانگر وجود اختلاف معنی­ دار بین منبع کنترل با علاقه به رشته تحصیلی (004/0P=) و رضایت از محیط رشد و تربیت فرد بود (001/0P=) (جدول 1).

در این مطالعه اختلاف معنی‌داری بین موفقیت تحصیلی دانشجویان و سن، وضعیت تاهل، درآمد خانواده، تحصیلات پدر، شغل پدر، شغل مادر، محل اقامت افراد و علاقه به رشته تحصیلی مشاهده نشد (جداول 1 و 2). نتایج حاصل از این مطالعه همچنین نشان داد که بین منبع کنترل دانشجویان با سن، جنس، وضعیت تاهل، درآمد خانواده، تحصیلات پدر، شغل پدر، تحصیلات مادر، شغل مادر و محل اقامت افراد اختلاف معنی­داری وجود ندارد (جدول 2). جهت بررسی ارتباط بین منبع کنترل با موفقیت تحصیلی در تعدیل اثرات متغیرهای اجتماعی از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شد. در این مدل دانشجویان در دو گروه موفق و ناموفق تحصیلی به عنوان متغیر پاسخ در نظر گرفته شد، از بین متغیرهای وارد شده در مدل به همراه منبع کنترل تنها متغیر جنسیت مهم ­ترین متغیر مرتبط با موفقیت تحصیلی تلقی گردید (0001/0P=). به ­طوری که شانس موفق بودن دختران 96/2 برابر شانس موفق بودن پسران است (جدول 3).

بحث و نتیجه‌گیری  
چارچوبی که برای موفقیت تحصیلی ترسیم می­شود می­تواند آینده یک کشور یا ملت را تحت تاثیر قرار دهد (27). موفقیت تحصیلی همواره به عنوان امری حیاتی در تعلیم و تربیت، مورد توجه محققان تربیتی بوده است. به­طو­رکلی عوامل موثر بر موفقیت تحصیلی را می­توان به دو دسته عوامل بیرونی و درونی تقسیم کرد. توانایی بالقوه افراد برای یادگیری متفاوت است و افراد در شرایط یکسان، متفاوت یاد می­گیرند که از مهم­ترین دلایل آن می­توان به راهبردهای یادگیری و منبع کنترل اشاره کرد (16).
نتایج مطالعه حاضر نشان داد ، افرادی که از منبع کنترل بیرونی برخوردار بودند میانگین معدل بالاتری داشتند اما این تفاوت معنی­دار نبود. این یافته با پاره­ای از تحقیقات انجام شده دراین زمینه از جمله مطالعه باقرزاده، حیدری سازگار است (28،18). ولی تعداد دیگری از پژوهش­ها از جمله مطالعات میرزایی و محمدی نشان داد که بین میانگین معدل و نوع منبع کنترل افراد اختلاف آماری معنی­داری وجود دارد و افراد با منبع کنترل درونی میانگین معدل بالاتری داشته که با یافته پژوهش حاضر مغایرت  دارد (16،15). می­توان چنین استدلال کرد آن­چه­که در موفقیت تحصیلی نقش عمده­ای ایفاء می­کند در وهله نخست اهداف مورد انتظار فرد است. شاید افرادی که در این پژوهش در گروه کنترل درونی قرار داشتند، این تمرکز و انتظار را در هدف­های دیگری قرار داده باشند، این موضوع را کراندال در سال 1967 مطرح کرده است که ارزشی که فرد به پیشرفت و موفقیت تحصیلی می­دهد می­ تواند رفتارهای مرتبط با پیشرفت و کسب نمرات را تحت تاثیر قرار دهد (29). همچنین در توصیف افراد با منبع کنترل درونی بیان می­شود که آنان در انجام تکالیف خود عملکرد بهتری دارند، کمتر تحت تاثیر نفوذ دیگران قرار می­گیرند (28). تجربیات پژوهشگران مطالعه حاضر نیز از جامعه موید این قضیه است که بسیاری از افرادی که در زمینه تحصیلی ناموفق بوده و یا رشد چندانی نداشته ­اند، در سایر اعمال خود از جمله در شغل خود موفق بودند و در مشاغل فنی و خدماتی موفقیت­ های چشم­گیری را کسب کرده ­اند. کسب نتایج متفاوت در بکارگیری این ابزار بیانگر تاثیر هم­زمان عوامل دیگری در موفقیت تحصیلی می باشد.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که بین تحصیلات مادر و میانگین معدل دانشجویان ارتباط تقریباً معنی­ داری وجود دارد. نتایج  مطالعات کریمی، عبدالهی، Schelee نشان داد که پدران تحصیل کرده استانداردهای بالاتری را برای فرزندان خود در نظر گرفته­اند و به­طور قابل توجهی کیفیت عملکرد تحصیلی فرزندان خود را مورد پیگیری قرار می­دهند که با نتایج مطالعه حاضر مغایرت دارد (31،30،12). تبیین نتیجه متناقص می­تواند ناشی از افزایش میزان مادران تحصیل کرده و افزایش قدرت مادران در اداره امور خانواده­ها و از جمله وضعیت تحصیلی فرزندان باشد.
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که بین میانگین معدل دانشجویان مونث و مذکر اختلاف معنی­دار آماری وجود دارد که با مطالعات محمدی وحسینی نسب همخوانی دارد (32،16) و در تعدادی از مطالعات از جمله مطالعه پروریان نیز علی­رغم بالاتر بودن معدل دانشجویان مونث این اختلاف معنی­دار نبود (33). بالاتر بودن میانگین معدل دانشجویان دختر شاید به این دلیل باشد که دختران در انجام تکالیف درسی پشتکار بیشتری داشته و نسبت به معدل خود حساس­ترند.
نتایج مطالعه سلملیان نشان داد که رضایت واحدهای مورد پژوهش از محیط رشد و تربیت توسط خانواده با موفقیت تحصیلی دارای رابطه معنی­دار است که با مطالعه حاضر همخوانی دارد (34). تاثیر محیط خانواده بر موفقیت تحصیلی در مطالعه دیگری نیز مورد بررسی قرار گرفته و در آن بیان شده که پایین بودن کنترل والدین و ارائه پاداش­های بیرونی با کاهش انگیزش پیشرفت همراه است. اما تشویق والدین برای گرفتن نمره­های خوب درسی، حمایت از فرزندان و پرورش احساس استقلال، با انگیزه پیشرفت و موفقیت درسی رابطه معنی­دار و مثبتی داشته است (35) .
به­ طور­کلی می­توان نتیجه­گیری کرد که این مطالعه با توجه به اهمیت پدیده موفقیت تحصیلی و حساسیت شغلی بسیار بالای گروه ­های علوم پزشکی و پیراپزشکی، به دلیل ارتباط مستقیم با جان انسان­ها و سلامتی جامعه از اهمیت خاصی برخوردار است، و هر عاملی که بتواند توانمندسازی این افراد را افزایش دهد نیز مهم تلقی می­گردد. گرچه بین منبع کنترل و میانگین معدل افراد مورد پژوهش رابطه معنی­ دار آماری دیده نشد، اما این افراد از میانگین معدل بالاتری برخوردار بودند. وجود معدل بالاتر در افراد با منبع کنترل بیرونی نشان می­دهد این افراد علی­رغم توقعات زیادتری که از خود و اطرافیانشان دارند، برای رسیدن به هدف­شان عزم و اراده بیشتری از خود نشان دادند و از طرفی وجود رابطه مثبت و بالا بین موفقیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش با رضایت دانشجویان از محیط رشد و تربیت خانوادگی، آنان می­تواند راهنمایی برای اساتید مشاور دانشجویان باشد.که براساس آخرین ویرایش آئین نامه استاد مشاور دومین هدف (در واقع شرح وظایف استاد مشاور) از ماده 2 بیان شده است "شناسایی زمینه ­های آسیب ­پذیری و عوامل غیرآموزشی موثر بر وضعیت آموزشی دانشجویان و تلاش در جهت رفع آن­ها می­باشد"(36). لذا پیشنهاد می­ شود تا در مواقع بروز مشکلات از جمله افت تحصیلی از طرف استاد مشاور دانشجو عوامل خانوادگی فرد مورد توجه قرار گرفته و در صورت نیاز دانشجو به واحد مشاوره دانشجویی ارجاع گردد.
از محدودیت ­های این پژوهش می­توان به عدم همکاری در تکمیل پرسشنامه بخصوص دانشجویان دارای عدم موفقیت تحصیلی و به مشکلات و وضعیت روحی آنان اشاره نمود. همچنین متغیر چند بعدی مانند موفقیت تحصیلی متاثر از عوامل متعدد و بی­شماری بوده و نیاز به بررسی­های وسیع­تر می­باشد. لذا توصیه می­شود موفقیت تحصیلی در کشور و متناسب با چالش­ها و مسائل آموزشی اجتماعی و اقتصادی آن در سطح وسیع­تری مورد بررسی قرار گرفته و از هر گونه تفکر مبتنی بر ساده­ انگاری برای موفقیت تحصیلی در سطوح مختلف آموزشی اجتناب گردد.
قدردانی
نویسندگان بر خود لازم می­دانند تا از تمامی زحمات مسئولین محتــرم دانشــکده پرســتاری و مامــایی – پیراپزشکی لنگرود، معاونــت محتــرم تحقیقات و فناوری و کلیه دانشجویان شرکت­ کننده در این مطالعه کمال تشکر و قدردانی را داشته باشند. همچنین از بذل مساعدت آقای دکتر عیوضی (متخصص اعصاب و روان) صمیمانه تشکر می ­نماییم.