یکی از ویژگی­ های اصلی پویایی هر نظام، برخورداری از ابزار مناسب برای توسعه می باشد و آموزش کارکنان شاغل که به اصطلاح مهارت آموزی (Training) یاد می­ شود، یکی از مهم­ترین ابزارهای توسعه هر سازمان است. نظام بهداشتی درمانی کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست، بلکه به دلیل تنوع خدماتی که ارائه می ­دهد و همچنین نیازهای به سرعت تغییر پذیر آن، ناگزیر از فراهم آوردن عرصه ­های مختلف برای مهارت آموزی کارکنان خود می ­باشد(1). آموزش بهورزان در شبکه­ های بهداشتی- درمانی به عهده مراکز آموزش بهورزی می ­باشد و در نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی کشور، مرکز آموزش بهورزی جایی پر اهمیت و حساس دارد (2). ارتباط مستمر مـرکز آمـوزش بـهورزی بـا بـهورزان دانش آمـوخته و بازآموزی آنان موجب می­ گردد که نقاط ضعف آموزش­های جاری کشف، و شیوه­ های بهتر برای آموزش نکات مبهم شناخته شود. این روند می­ تواند به ارتقای مستمر کیفیت آموزش و بازآموزی­ ها کمک کند (3). از آن جایی که ارائه دهندگان اصلی خدمات در تیم بهداشتی- درمانی کشور، بهورزان هستند و به صورت مستقیم ارائه خدمات اساسی بهداشت را به مردم جامعه به ویژه روستاییان بر عهده دارند (4)، لذا افزایش آگاهی و عملکرد صحیح آن­ها، می­تواند نقش مهمی در آموزش بهداشت به افراد و گروه­های مختلف ایفا کند (5). به دلیل نوآوری­ هایی که در رشته علوم و تکنولوژی وجود دارد آموزش کارکنان بهداشتی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و به همین دلیل لازم است که کارکنان بهداشتی اطلاعات خود را وسعت بخشیده و در مهارت­هایشان  موارد جدید را بکار گرفته و از تغییرات جدید در زمینه مسائل بهداشتی آگاهی یابند (6). تا کنون تاثیر آموزش به بهورزان در زمینه­های بهداشت دهان و دندان (7، 8)، عفونت­های حاد تنفسی (9)، بهداشت روان (10)، سرطان پستان (11)، تجویز دارو، پیگیری و ارجاع کودکان زیر پنج سال (12)، بیماری­های اسهالی (13) و بسیاری از زمینه­های دیگر، صورت گرفته است، اما تحقیقی جامع مبتنی بر بررسی تاثیر آموزش بر بهورزان در زمینه­های مختلف بهداشتی به طور همزمان توسط پژوهشگر یافت نشد. ار آنجایی که نیازهای جامعه به طور مداوم در حال تغییر است و پیشرفت علوم به گونه­ای است که نیمه عمر علوم را شش ماه عنوان کرده­اند آموزش نیروی انسانی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است که حساسیت امور مربوط به سلامت مردم به ضرورت آن می­افزاید. از طرفی منابع موجود در بخش بهداشت و درمان به خصوص در رابطه با آموزش محدود است، لذا اجرای دوره­های مورد نیاز آموزشی و بررسی تاثیر آن توسط مسئولین، مدیران و دست اندرکاران بهداشت و درمان در شهرستان کاملا ضروری و از اهمیت خاصی برخوردار است. بنابراین مجریان بر آن شدند که با مشارکت متولیان امر در این رابطه یک بررسی علمی به عمل آورند، تا نتایج آن بتواند در برنامه­ریزی و برگزاری دوره­های آموزشی آتی مورد استفاده قرار گیرد.

روش­ ها

در این مطالعه شبه تجربی قبل و بعد، از سال 1383 هرساله کلیه  بهورزان شاغل در شهرستان­های کاشان و آران و بیدگل به روش سرشماری انتخاب و به کلاس­های آموزشی دعوت شدند. ابزار گردآوری داده­ ها پرسشنامه مشتمل بر 2 بخش بود. بخش اول پرسشنامه شامل سوالاتی در مورد مشخصات فردی واحدهای مورد پژوهش بود. بخش دوم هر پرسشنامه دارای 15 تا 20 سوال مرتبط با اهداف آموزشی هر جلسه و میانگین تعداد جلسات آموزشی سالیانه 11 جلسه آموزشی بود که تقریباً هر 40 روز یک جلسه آموزشی 6 ساعته در مورد یک مبحث خاص، توسط مسئولین هر واحد و مربیان مرکز آموزش بهورزی تدریس شد. روایی هر پرسشنامه از طریق روایی محتوایی و پایایی آن در یک جلسه پیش از آموزش در یک مطالعه پایلوت مورد بررسی قرار گرفت و توسط کارشناس مسئول بهورزی تایید گردید و ضریب همبستگی آلفای کرونباخ سوالات پرسشنامه محاسبه و در سطح قابل قبول به دست آمد (0/83r=). دروس تدریسی در هر سال براساس نیاز سنجی انجام شده و مشکلات بومی، بر اساس برنامه­های وزارت بهداشت تعیین شد و پس از تایید شورای آموزشی به مورد اجرا گذاشته شد و پرسشنامه ­های مربوطه توسط مسئولین و عوامل ذیربط مورد تایید و باز نگری قرار گرفت. به منظور تعیین تاثیر هر برنامه آموزشی، در هر جلسه پس از کسب رضایت آگاهانه بهورزان برای شرکت در مطالعه، ابتدا یک پیش آزمون بعمل آمد و بعد از آن برنامه آموزش به اجرا گذاشته شد. محتوای آموزش شامل اهمیت، ضرورت، آگاهی و مهارت بهورزان پیرامون موضوع مورد نظر بود. آموزش به روش سخنرانی، استفاده از اسلاید و اورهد در مرکز آموزش بهورزی انجام شد. بلافاصله پس از پایان هر برنامه آموزشی از هرکدام از واحدهای پژوهش، پس آزمون بعمل آمد و آگاهی و مهارت آنان درمورد مباحث تدریس شده مورد سنجش قرار گرفت. نتایج حاصل از هر کارگاه ثبت شد و با بررسی مدارک ثبت شده هرسال لیستی فراهم شد و نتایج کارگاه­های آموزشی هر سال مقایسه شدند. به منظور تجزیه و تحلیل داده­ها از نرم افزار SPSS وExcel  استفاده و یافته­ها به صورت درصد ارائه و مقایسه­ها با آزمون آماری tزوج انجام شد.

یافته­ ها

میانگین تعداد بهورزان شرکت کننده در جلسات آموزشی سالیانه 54 نفر، میانگین سنی بهورزان 36 سال و میانگین سابقه کار بهورزان 15سال بود. پژوهش در کلیه برنامه­ های آموزشی افزایش در نمرات پس آزمون را نسبت به پیش آزمون نشان داد (0.05>p). بیشترین اختلاف بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون شرکت کنندگان پس از مداخلات آموزشی در سال­های 1383 ،1384 و 1385 به ترتیب مربوط به مبحث مداخلات آموزشی پس از بلایا، امنیت کنتراسپتیو و استریلیزاسیون بود. (جدول 1).

بیشترین اختلاف بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون شرکت کنندگان پس از مداخله آموزشی در سال­های 1386، 1387 و 1388 به ترتیب مربوط به مباحث مداخلات بهداشتی پس از بلایا، تئوری­ها و مدل­ های آموزشی و ارگونومی و بیماری­های اسکلتی- عضلانی در محیط­ های اداری بود (جدول 1). بیشترین اختلاف بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون  شرکت­ کنندگان پس از مداخلات آموزشی در سال­های 1389 و 1390 به تـرتیب مـربوط بـه مـباحث بیماری­های لثه و  فـرم­ های آماری  بهداشت حرفه ­ای بود. (جدول 1)

بحث و نتیجه ­گیری

ارتقای کیفی فعالیت­ های آموزشی همواره یکی از مسائل مهم دست ­اندرکاران و متخصصان امر آموزش است و بایستی آموزش متناسب با نیازهای ارائه کنندگان و دریافت کنندگان خدمات آموزشی باشد. نظام شبکه بهداشت و درمان کشور از بدو تاسیس تجربه­ های مختلفی در زمینه آموزش کارکنان خود به منظور انجام خدمات داشته است. در میان این  تجربه­ها، الگوی به کار رفته شده برای تربیت بهورزان، یکی از موفق­ترین شیوه­ ها در جهت تربیت نیروی انسانی با هدف ارائه خدمات مشخص و تعریف شده بوده است. در این بین، نقش و جایگاه مراکز آموزش بهورزی از اهمیت خاصی برخوردار است اگرچه اثربخشی خدمات بهورزان و تحول چشمگیر شاخص­های بهداشتی در سطح روستا ناشی از بکارگیری همین الگوی موفق بوده است (14). موفقیت کارکنان بهداشتی بستگی به آموزش آن­ها دارد. مطالعات نشان داده­اند کارکنان بهداشتی که خوب تربیت شده­اند می­توانند تاثیری قابل توجه بر ارائه خدمات بهداشتی داشته باشند (15-17). بنابراین، لازم است که شیوه موفق آموزش نه تنها حفظ شود و پایدار بماند، بلکه بیش از پیش در جهت ارتقای کیفیت مراکز آموزش بهورزی استفاده شود (9). نتایج حاصل از این پژوهش نشان می­دهد که آموزش باعث افزایش مهارت بهورزان در زمینه­ های مداخلات بهداشتی پس از بلایا، فرم­ های آماری بهداشت حرفه ­ای، امنیت کنتراسپتیوها، تئوری­ها و مدل­های آموزشی، ارگونومی و بیماری­ های اسکلتی-عضلانی در  محیط ­های اداری و بیماری­های لثه شده بود. آموزش در زمینه ­های خشکسالی و اثرات ناشی از آن، آثار و عوارض ناشی از کشیدن دندان ­ها در کودکان و روش­ های درمان آن، پیشگیری از هایپوتیروئیدی، بیماری­های منتقله از راه آب و مواد غذایی، واکسیناسیون، دیابت و روش آموزش بهداشت رابطین کمترین ارتقاء را پس از مداخلات آموزشی داشته است. بعلاوه نتایج آزمون­ های آماری حاکی از آن بود که به طور کلی آموزش سبب افزایش مهارت و آگاهی بهورزان مورد بررسی می­ گردد. آموزش به مددجویان یکی از مهمترین فعالیت­ های مربوط به ارتقاء سلامتی است که می ­تواند به صورت یک برنامه منظم جهت تاثیر بر رفتار افرادی که به جهات مختلف به مراکز بهداشتی مراجعه نمایند طراحی شود. این برنامه آموزشی می­ تواند در آگاهی و نگرش و مهارت مورد نیاز جهت نگهداری و ارتقاء سطح سلامتی تغییراتی ایجاد نماید که با نتایج پژوهش ایگناتا و همکاران مطابقت نشان داد (18). مطالعه لین و همکاران در سال 2001 در آمریکا و مطالعه چارت و همکاران در سال 2001 در کانادا نشان دهنده تاثیر آموزش روش معاینه پستان و غربالگری سرطان پستان در دانشجویان رشته­ های وابسته به علوم پزشکی می­ باشد که در پژوهش حاضر تایید شد (18، 19). بریری در پژوهش خود اطلاعات آزمودنی ­ها را پیرامون معاینات پستان ضعیف ارزیابی کرد که با نتایج مطالعه حاضر همسویی نشان نداد (11). تحقیقی توسط باقری و همکاران در زمینه بهداشت روان انجام گرفت و وضعیت آگاهی از بهداشت روان را متوسط ارزیابی کرد، در حالیکه در پژوهش حاضر اطلاعات بهورزان نسبتا خوب ارزیابی شد که با نتایج پژوهش حاضر همسو نبود (10). عجمی و همکاران عملکرد تنها 9/2درصد از بهورزان و کارکنان مراکز بهداشتی درمانی مشهد در زمینه بهداشت دهان و دندان را خوب اعلام کردند که در پژوهش حاضر اطلاعات بهورزان در زمینه بهداشت دهان و دندان متوسط ارزیابی شد (20). نتایج مطالعه تقوی و همکاران نشان داد تشکیل کارگاه­های آموزشی و بازآموزی جهت افزایش آگاهی و مهارت بهورزان ضروری است و باعث بهبود و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات ارائه شده به مردم خواهد شد که با نتایج پژوهش حاضر همسو بود (21). انصاری پور و همکاران تاثیر آموزش بر عفونت­های حاد تنفسی را بررسی کردند و آگاهی بهورزان را در این زمینه خوب ارزیابی  کردند (9). این درس تحت عنوان کلی مبحث کودک سالم در پژوهش کنونی تدریس شد و نتایج پژوهش انصاری­پور را تایید کرد.

 با توجه به یافته های به دست آمده از پژوهش (نمودار 1) به نظر می­رسد تکرار مباحث آموزشی در سال های مختلف و بازآموزی آن­ها باعث افزایش آگاهی بهورزان و در نتیجه بهبود پاسخ گویی آن­ها به پیش آزمون سال بعد شده, بنابراین میزان ارتقای آگاهی آن­ها در پس آزمون مربوطه کم بوده است. این امر لزوم نیازسنجی بیشتر, توسط مسئولین آموزشگاه بهورزی را جهت برگزاری دوره های آموزشی تاکید می نماید.  لازم به ذکر است از سال 1386 تا سال 1390، شورای آموزشی به مداخله در نیازسنجی آموزشی بهورزان و چگونگی برگزاری دوره­های آموزشی پرداخت که شاید این امر در بهبود میزان ارتقای آگاهی بهورزان در سال های 1386 تا 1390  تاثیر گذار بوده باشد. نتایج این مطالعه اهمیت و ضرورت تدوین برنامه­های آموزشی مناسب به منظور ارتقاء مهارت­های کارکنان بهداشتی بویژه بهورزان را در این زمینه نشان می­ دهد.