ارزشیابی یک فرایند نظام­مند می ­باشد که به­ منظور جمع ­آوری، بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به کار ­رود و در پاسخ به این سئوال که «آیا در یک موضوع تعیین شده، هدف ­های موردنظر محقق شده ­اند و یا درحال تحقق یافتن هستند؟». اگر این تعریف به ارزشیابی اساتید تعمیم داده شود، می­ توان گفت که ارزشیابی اساتید، میزان موفقیت اساتید در راستای رسیدن به هدف ­های آموزشی می ­باشد (1).

مدل­ های مختلف جهت ارزشیابی اعضای هیأت علمی موجود است از جمله می­توان به ارزشیابی توسط مسئولین، ارزشیابی توسط گروه همتـایان، ارزشیابی و نظـــرخـــواهی توسط دانشجــویان و خودارزیابی اساتید، ارزیابی مـیزان یادگیــری دانشجویان و ارزشیابی محتوای مواد آموزشی اشاره نمود (2). در دانشگاه ­ها و مراکز آموزشی از میان روش ­های ذکر شده، ارزشیابی اعضای هیأت علمی توسط دانشجویان رایج ­تر  می­ باشد به طوری که برخی از محققین بر این باورند که این روش ارزشیابی، در بهبود روش تدریس و کمک به دانشجو در انتخاب واحد درسی می­تواند موثر واقع شود (3). درحالی که برخی از محققین مخالف ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان بوده زیرا بر این باورند که خیلی از صفات شخصیتی و ویژگی­ های کلی محیطی می­تواند درک و  قضاوت­های افراد را تحت تأثیر قرار دهد و این موضوع در قضاوت دانشجویان در ارزشیابی خود از معلمان و اساتید می­تواند تاثیرگذار باشد (4). به طوری که مطالعه جمشیدی و همکارانش نیز نشان داد که اساتید نسبت به فرایند ارزشیابی اساتید توسط دانشجو نظر منفی دارند و بر این باورند که دانشجویان فرم ­های ارزشیابی را با بی­ دقتی و عدم مسئولیت پر می­ کنند. وی عنوان نموده که به نظر می­ رسد وجود یک برنامه توجیهی قبل از توزیع فرم ­های ارزشیابی بین دانشجویان ضروری است (5). همچنین زارعی و همکارانش در مطالعه خود اظهار کردند که اگرچه ارزشیابی استاد توسط دانشجو دارای پایایی است، اما به خودی خود باعث ارتقای عملکرد استاد نمی­شود حتی با وجود داشتن ابزار پایا و معتبر برخی اعتقاد دارند که دانشجویان صلاحیت ارزیابی اساتید را ندارند و قضاوت صحیحی از اساتید نمی ­توانند داشته باشند که پیشنهاد شده که همراه با ارزشیابی توسط دانشجو از روش ­های مشاهده­ای مستقیم مثل ضبط ویدیویی نیز استفاده شود (6). در مطالعه دیگر توسط علی اصغرپور و همکارانش بیان شده است که فاکتورهای غیر مرتبط با کیفیت آموزش استاد از قبیل آسان­گیری استاد، آسان بودن سؤالات امتحانی، میزان علاقه به رشته تحصیلی، میزان علاقه به استاد در ارزشیابی دانشجو از استاد تاثیر دارند بنابراین بهتر است در ازرشیابی استادان علاوه بر ارزشیابی دانشجو از استاد از شیوه ­های دیگر ارزشیابی از جمله ارزشیابی همتایان و خودارزشیابی نیز استفاده گردد (7). مطالعات دیگر بیانگر این موضوع هستند که با توجه به این که ارزشیابی دانشجو از دیدگاه آموزش می­تواند یک جزء ضروری باشد اما مکانیسم و فرایند کاملی برای ارزشیابی ایفای نقش اعضای هیأت علمی در سیستم آموزشی نیست (8). و ارزشیابی عملکرد تدریس اساتید یک فرایند پیچیده بوده و بی­دقتی و کم اعتباری  روش­های ارزشیابی علت پیچیدگی آن می­ باشد بدین علت که این روش ­های ارزشیابی نمی ­توانند اطلاعات دقیق و  بی­ غرضانه ­ای را ارائه نمایند، لذا می­ بایستی برای قضاوت نهایی ترکیبی از اطلاعات حاصل از روش­ های مختلف ارزشیابی مورد استفاده قرار گیرد (9و8). حسینی در مطالعه خود بیان نموده که دانشجویان برخی از عوامل بسیار مهم در ارزشیابی را به خوبی تشخیص می­دهند اما همه معیارهای علمی ضروری برای استاد خوب را در نظر نمی­گیرند که این موضوع باعث می­شود که روایی و پایایی نتایج ارزشیابی آن­ها کاهش یابد (10). مطالعه­ی درگاهی و همکارانش این موضوع را بیان می­ کند که بیشتر اساتید دانشگاه­های کشور و سایر کشورها، با اصل ارزشیابی استادان توسط دانشجویان، به عنوان یک منبع ارزشمند و معتبر اطلاعات برای بازخورد به استادان در جهت ارتقای کیفیت عملکرد آموزش خود، موافق هستند و معتقدند که این روش باید به عنوان جزیی از نظام ارزشیابی کیفیت عملکرد اعضای هیأت علمی درنظر گرفته شود در ضمن این نوع ارزشیابی نباید به تنهایی در تصمیم گیری­های مربوط به ارتقای مرتبه، اعطای پایه تشویقی و دیگر امتیازات ویژه و ترفیع سالیانه مورد استفاده قرار گیرد، و در این راستا از دیگر روش های ارزشیابی نیز استفاده گردد (11). لذا ارزیابی عملکرد آموزشی اعضاء هیات علمی یکی از روش­ هایی است که موجب بهبود کیفیت برنامه­ ها و فعالیت ­های آموزشی در دانشگاه­ ها شده و براساس نتایج آن، نقاط قوت و ضعف عملکرد آموزشی مشخص شده و با تقویت جنبه­های مثبت و رفع کاستی­ها در راستای اصلاح امور آموزشی برنامه­ریزی مناسب صورت پذیرد، به طوری که از سال ۱۹۲۷ میلادی استفاده از نظرات دانشجویان برای ارزشیابی اعضای هیات علمی در دانشگاه ­ها و مراکز آموزش عالی شروع گردید و تاکنون گسترش پیدا کرد و در اکثر دانشگاه­های دنیا به عنوان یک منبع اصلی ارزشیابی عملکرد آموزشی هیات علمی به کار گرفته شده است (12). از آنجائیکه ارزشیابی توسط دانشجویان یک شاخص موثر، روا و پایایی برای ارزشیابی اساتید است، پس این سئوال باقی می­ماند که «آیا دانشجویان مقدار دانش کافی را برای ارزشیابی اساتید را دارند؟» (14،13). برای روشن شدن این مسئله خود ارزشیابی اساتید به عنوان یک روش تکمیلی علاوه بر ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان توصیه شده است (16،15).

با توجه به اهمیت موضوع ارزشیابی عملکرد اساتید جهت پی بردن اساتید و برنامه ­ریزان به نقاط قوت وضعف آموزشی، در راستای برنامه­ریزی بهتر برای بهبود وضعیت آموزشی و با توجه به مشکلاتی که در رابطه با ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان وجود دارد و همچنین به علت بالاتر بودن ارزش ترکیبی روش­های ارزشیابی در این مطالعه هدف، مقایسه ارزشیابی عملکرد آموزشی اساتید دانشکده بهداشت و پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی لرستان تـوسط دانشجویان وخودارزیابی اساتید در نیم سال اول سال تحصیلی 93-92 بود.

روش ­ها  

این مطالعه توصیفی– تحلیلی بر روی دانشجویان کارشناسی دانشکده بهداشت و پیراپزشکی که در ترم دوم به بالا مشغول به تحصیل بودند و اساتید هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی لرستان که در نیمسال اول سال تحصیلی 93-1392 در این دانشکده­ ها دروس تئوری داشتند انجام شد. لازم به ذکر است که دانشجویان مهمان و اساتیدی که به صورت مدعو از سایر دانشگاه­ ها یا سازمان ­ها دعوت به همکار شده بودند و همچنین مدرسین غیر هیات علمی وارد مطالعه نشدند. با توجه به پارامترهای بدست آمده از مطالعه پایلوت بر روی10 نفر استاد و 50 نفر دانشجو با (0/05=α و 0/2=β و 114/0=r) و با استفاده از نرم ­افزار تعیین حجم نمونه PASS.Ver.11 31

استاد به روش سرشماری و310 دانشجو به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده در این مطالعه شرکت کردند. به طوری که هریک استاد توسط 10 دانشجو مورد ارزیابی قرار گرفت. ابزار جمع ­آوری داده ­ها دو پرسشنامه متناظر بود که براساس مقیاس لیکرت تهیه شده بود و پرسشنامه حاوی 12 سئوال چهار گزینه‌ای بودند که به صورت عالی(4)، خوب (3)، متوسط (2) و ضعیف (1) نمره ­دهی شده بودند. پرسشنامه حاوی سوالاتی از قبیل چگونگی قدرت تفهیم و انتقال مفاهیم درس، میزان تسلط بر موضوع درس، چگونگی ارتباط با دانشجو و استفاده از انواع روش ­های آموزشی بود. از فرم ­های ارزشیابی موجود در دانشگاه برای تهیه پرسشنامه ­ها استفاده گردید که در اختیار افراد آگاه و باتجربه قرار گرفت و پس از اعمال تغییراتی، روایی آن­ها تایید گردید و در خصوص پایایی ضریب آلفای کرونباخ برای پرسشنامه ­های پر شده توسط دانشجویان برابر با 0/81 بود و برای پرسشنامه­ های پر شده توسط اساتید برابر با0/87 بود که نشانگر پایایی پرسشنامه­ ها بود. پرسشنامه پس از کدگذاری در اختیار آنان جهت تکمیل قرار گرفت، سپس باز پس گرفته ­شد. لازم به ذکر است که قبل از شروع مطالعه اقدام به برگزاری یک جلسه توجیهی برای اساتید اخذ رضایت آنان گردید. ارزشیابی دانشجویان قبل از شروع کلاس توسط کارشناس EDO و بدون قید مشخصات فردی آن­ها و مطابق ارزشیابی ترمی صورت گرفت. داده ­ها پس از جمع­ آوری با استفاده از آزمون آماری t مستقل و از طریق نرم­افزار آماریSPSS.Ver.16   مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته­ ها

در این مطالعه تعداد 31 هیئت علمی (61 درصد مرد و 25 درصد زن) که 37/9 درصد آنها دارای رتبه علمی استادیار و 62 درصد مربی بودند و 310 دانشجو اعم از دختر و پسر در مطالعه شرکت نمودند. براساس نتایج بدست آمده (جدول 1)، میانگین مجموع نمرات 12 شاخص مورد بررسی در پرسشنامه خودارزیابی عملکرد آموزشی اساتید (7/52±40/82) از میانگین مجموع نمرات 12 شاخص مورد بررسی در پرسشنامه ارزشیابی عملکرد آموزشی اساتید توسط دانشجویان (4/13±40/07) به مقداری اندکی بالاتر بود. اما این میانگین مجموع 12 شاخص مورد بررسی از نظر دانشجویان و با میانگین مجموع 12 شاخص مورد خود ارزیابی اساتید براساس آزمون آماری t مستفل براساس جدول شماره 1 با هم تفاوت معنی ­داری نداشت (38 /0p=).

هم چنین از بین 12 شاخص مورد بررسی، در 3شاخص از جمله، میزان علاقه استاد به امر تدریس با 0/036p=، علاقه و رغبت در رفع مشکلات علمی دانشجویان با 0/075p= و میزان معرفی منابع و ماخذ در رابطه با درس با 0/015p=، بین نمره ارزشیابی عملکرد آموزشی بدست آمده توسط دانشجو و خودارزیابی اساتید تفاوت معناداری وجود داشت و در بین مابقی شاخص ­ها بین نمره ارزشیابی عملکرد آموزشی بدست آمده توسط دانشجو و خودارزیابی اساتید تفاوت معناداری وجود نداشت. مطابق با نتایج بدست آمده در خصوص شاخص مربوط به روش تدریس استاد، میانگین نمره خودارزیابی اساتید (0/63±3/24) از میانگین نمره دانشجویان (0/39±3/25) پایین­ تر بود در مورد شاخص میزان رعایت نظم و ترتیب در فعالیت­های آموزشی، حضور در کلاس و طول زمان کلاس نیز میانگین نمره ارزشیابی توسط دانشجویان (0/41±3/51) از نمره خودارزیابی استاد (0/62±41/3) بیشتر بود .همچنین در شاخص میزان ارائه مطالب تدریس شده، میانگین نمره ارزشیابی توسط دانشجو (0/31±3/37) بالاتر از نمره خودارزیابی اساتید (0/67±3/2) بود. لازم به ذکر است که میانگین نمره ارزشیابی توسط دانشجو (0/35±3/2) در شاخص میزان تاثیر تکلیف تعیین شده بالاتر از میانگین نمره خود ارزیابی اساتید (0/72 ±3/1) بود.

بحث و نتیجه­ گیری

نتایج مطالعه نشان داد با وجود این که میانگین مجموع نمرات 12 شاخص مورد بررسی در پرسشنامه خودارزیابی عملکرد آموزشی اساتید اندکی از میانگین مجموع نمرات 12 شاخص مورد بررسی در پرسشنامه ارزشیابی عملکرد آموزشی اساتید توسط دانشجویان بالاتر بود اما از نظر آماری با هم تفاوت معنی­داری نداشته است (38 /0p=). اما در چند شاخص از جمله شاخص مربوط به روش تدریس استاد، شاخص میزان رعایت نظم و ترتیب در فعالیت­های آموزشی، حضور در کلاس و طول زمان کلاس و شاخص مربوط به میزان ارائه مطالب تدریس شده همچنین شاخص میزان تاثیر تکلیف تعیین شده، میانگین نمره ارزشیابی توسط دانشجو بالاتر از میانگین نمره خودارزیابی اساتید بود. نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که بین 12 شاخص مورد بررسی، به ترتیب در 3 شاخص علاقه استاد به امر تدریس، علاقه و رغبت در رفع مشکلات علمی دانشجویان و میزان معرفی منابع و ماخذ در رابطه با درس بین نمره ارزشیابی عملکرد آموزشی بدست آمده توسط دانشجو و خود­ارزیابی اساتید تفاوت معناداری وجود داشت. درحالی که در مطالعه اصغری و همکاران نتایج نشان داد که شاخص معرفی منابع و ماخذ در رابطه با درس و شاخص مربوط به قدرت تفهیم و انتقال مفاهیم درس بین نمره ارزشیابی بدست آمده توسط دانشجو و خود­ارزیابی اساتید تفاوت معناداری وجود نداشت (17).

عزیزی و همکارانش در دانشکده بهداشت عمومی و تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شیراز نشان داد که میانگین نمره خودارزیابی اساتیدی که برای دانشجویان لیسانس و مقاطع پایین تدریس می­کردند تفاوت معنی­داری با میانگین ارزشیابی استاد توسط دانشجو داشت اما بین میانگین نمره خود­ارزیابی اساتیدی که برای دانشجویان فوق لیسانس تدریس می­کردند تفاوت معناداری با میانگین ارزشیابی استاد توسط دانشجو وجود نداشت. در این مطالعه ذکر شده که دانشجویان مقاطع بالا و کارشناسی ارشد درک بهتری نسبت به دانشجویان کارشناسی از فعالیت درسی دارند و با عنایت به این که توجه به نیازها و عملکرد آموزشی دانشجویان لیسانس ضروری است. لذا اعضای هیات علمی روش­های آموزشی خود را جهت بهبود عملکرد و درک بهتر دانشجویان مقاطع پایین و کارشناسی تغییر دهند (18). کاندایس (Candace) و همکارانش نشان دادند که بین امتیازات ارزیابی اساتید توسط دانشجویان و خودارزیابی آنان ارتباط معنی­داری وجود ندارد و صرفاً در پاسخ به شاخص ارایه مطالب در سطح آموزش افراد با میانگین رنج پاسخ دانشجویان 46/0± 89/3 درحالی که میانگین نمره خود­ارزیابی اساتید برابر10/1± 37/3 بود. این مطالعه علت پایین بودن نمرات خودارزیابی اساتید نسبت به نمرات ارزشیابی توسط دانشجویان را پایین بودن نمره خودارزیابی اساتید می­ دانست که شاید اعضای هیات علمی نگران این موضوع باشند که دانشجویان ممکن است به طور ساختگی و غیرواقعی نمره پایین­ تری به آن­ها بدهند. گاهی اوقات اعضای هیات علمی بدترین منتقدان خودشان هستند که در چنین جاهایی بررسی نتایج ارزیابی دانشجویان می­تواند باعث تعادل گردد (19). هم چنین یافته های مطالعه مرضیه علایی و همکارانش نشان داد که بین میانگین ارزشیابی دانشجویان و خود ارزابی تفاوت معنی­داری وجود ندارد و نتایج مطالعه وی  نشان داد که خود ارزیابی اساتید با ارزشیابی دانشجویان تطابق دارد  و رابطه متقابل استاد و دانشجو از استحکام بیشتری برخوردار است و دانشجویان انتطارات آموزشی خود را به صورت واقع بینانه و نزدیک به نظرات اساتید مورد ارزیابی قرار داده اندو خود ارزشیابی اساتید را می توان به همراه ارزشیابی