مشاوره و راهنمایی به عنوان یک فعالیت منظم و سازمان یافته، در سال 1908 میلادی در شهر بوستون آمریکا و بوسیله فردی به نام پارسونز که به پدر راهنمایی حرفه ­ای مشهور است آغاز شد و به مجموعه فعالیت ­هایی اطلاق می­ شود که در آن فردی را در غلبه بر مشکلاتش یاری نمایند و به او بیاموزند که خویشتن را بشناسد و روابط خود را با دیگران درک کند. استاد راهنما، معمولاً یک عضو هیات علمی است (1) که با تسلط بـه کلـیه آیین نامـه ­ها و دستورالعمل­ های آمـوزشی، فرهنگی، پژوهشی و مشاوره، خدمات راهنمایی و مشاوره را به عنوان یک مسئولیت مهم حرفه­ ای انجام داده (2, 3) و دانشجو را بطور مرتب از نظر پیشرفت تحصیلی مورد ارزیابی قرار می­ دهد (4). 

جوانانی که علاقه مند به ادامه تحصیلات دانشگاهی در دانشگاه هستند، با شروع زندگی دانشجویی تغییرات زیادی در وضعیت زیستی، اجتماعی، اخلاقی، روانی و فرهنگی آن­ها بوجود می­آید و دوری از خانواده، قطع وابستگی­های عاطفی، زندگی خوابگاهی، برخورد با فرهنگ­ های مختلف، تغییر کردن محیط تحصیلی، عدم اعتماد بین فردی، تغییر محتوای دروس، قرار گرفتن در محیط دانشگاهی همه این مسائل جوانان دانشجو را در شرایط جدیدی قرار می­دهد که متفاوت از شرایط قبلی آن­هاست، بطوریکه در زمینه­ های متعددی از جمله منزلت اجتماعی استاد و دانشجو، رشد و بلوغ جسمی و اجتماعی و غیره با مشکلات گوناگون مواجه می ­شوند(1, 5,3 , 6) برخی از دانشجویان با توجه به نحوه تربیت و تکامل خود یا تجربه بحران­ های گذشته، خود را به سرعت با شرایط جدید تطبیق داده اما برخی دیگر قادر به انطباق و سازگاری موثر با این شرایط نمی­ باشند و همین موضوع باعث خدشه­ دار شدن بهداشت روانی و افت عملکرد آنها در موقعیت دانشجویی و تحصیلی می­شود، راهنمایی و مشاوره تحصیلی دانشجویان در کاهش مشکلات آن­ها از اهمیت خاصی برخوردار است. بطوریکه یافته­ های مطالعهColl  و Stewart نشان می­دهد که مشاوره تاثیر مهمی در کسب و ارتقای خود پنداری مثبت، افزایش مهارت­های اجتماعی و پیشرفت دانشجویان دارد (7) .

مشاوره رابطه­ای پویا و هدفمند است،  مشارکت استاد و دانشجو با روش­های منطبق بر نیازمندی­ های دانشجو (8) و عواملی مثل ارتباطات مطلوب بین دانشجویان و اساتید، بویژه اساتید راهنما و توجه به وضعیت تحصیلی و مسایل دانشجویان در پیشگیری از مشکلات آموزشی و تحصیلی آن­ها موثر است. استاد راهنما از طریق افزایش تلفیق اجتماعی و آکادمیک در داخل محیط دانشگاه تأثیر مستقیم بر روی موفقیت دانشجو دارد. او به دانشجو کمک می­کند تا برنامه آموزشی خود را با موفقیت به اتمام برساند و نیز فرصت­های لازم برای پیشرفت را برای وی فراهم می­سازد (3). بدیهی است عدم راهنمایی و یا ارائه مشاوره ناکافی و نامناسب نه تنها دستیابی به اهداف آموزشی و مهارت­ های حرفه­ ای فراگیران را دچار اختلال می ­نماید بلکه زیان­های جبران ناپذیر را از نظر تامین نیروی انسانی واجد شرایط برای جامعه به همراه دارد (9). 

از آنجا که دانشگاه ­ها مسئولیت تربیت و پرورش دانشجویان را برعهده دارند لزوم وجود برنامه ارائه مشاوره و راهنمایی تحصیلی برای دانشجویان در دانشگاه از شروع تحصیل تا دستیابی به اهداف عالیه خود کاملا مشهود است (10). مشاوره علیرغم تاکید سیستم آموزشی و آیین نامه ­های مربوطه، مبتلا به یک خلا اجرایی است و نه تنها از دانشجویان بلکه از سوی اساتید مشاوره نیز مورد استقبال جدی قرار نگرفته است و این امر دستیابی به هدف مهم حمایت و راهنمایی دانشجویان را دشوار می­ سازد (11) از طرف دیگر تحقیقات انجام شده در خصوص مشکلات روانی، عاطفی، اجتماعی دانشجویان، اهمیت و ضرورت اقدام جدی و سازمان یافته ­ای را در انتخاب اساتید مشاور به منظور فائق آمدن بر مشکلات قابل پیشگیری و افت تحصیلی ناشی از آن­ها را مطرح می­نماید (8) تحقیقات انجام شده نشان می­دهد که اساتید راهنما موفقیت کاملی در ارائه مشاوره و راهنمایی دانشجویان بنا به نظر دانشجویان نداشته­ اند (1, 3, 8, 12)،  لذا این مطالعه با هدف بررسی دیدگاه دانشجویان در مورد وظائف و عملکرد استاد راهنما در دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد، انجام شد.

روش ­ها  

در این مطالعه توصیفی- مقطعی، 97 نفر از دانشجویان دانشکده بهداشت، به روش طبقه­بندی با تخصیص متناسب بر مبنای رشته تحصیلی و تصادفی ساده از بین دانشجویان مشغول به تحصیل در رشته­ های بهداشت حرفه­ای، بهداشت محیط، بهداشت عمومی، آموزش بهداشت، مدیریت بهداشت خدمات درمانی و آمار زیستی انتخاب شدند. دانشجویان مهمان و انتقالی و ترم یک در مطالعه شرکت داده نشدند. روش جمع ­آوری داده­ ها به این صورت بود که پژوهشگر به کلاس دانشجویان مراجعه و بعد از معرفی خود، تبیین اهداف مطالعه و کسب رضایت شفاهی برای شرکت در مطالعه، پرسشنامه مربوط به وظایف و عملکرد اساتید راهنما در اختیار دانشجویان قرار داده شد و سپس پرسشنامه تکمیل شده توسط دانشجویان تحویل گرفته شد.

ابزار گردآوری داده ­ها پرسشنامه محقق ساخته دیدگاه دانشجویان در مورد عملکرد و وظایف اساتید راهنما بود که روایی و پایایی آن در مطالعه جبرائیلی و همکاران سنجیده شده است (3) ولی جهت اطمینان بیشتر روایی آن به صورت محتوایی با نظر اساتید و پایایی آن با محاسبه آلفای کرونباخ 0/96 بدست آمد. این پرسشنامه با 34 گویه دارای سوالات مشخصات فردی و دموگرافیک دانشجویان شامل: سن، جنس، رشته تحصیلی، مقطع تحصیلی و گروه آموزشی، دیدگاه دانشجویان نسبت به وظایف اساتید راهنما و دیدگاه

دانشجویان نسبت به عملکرد اساتید راهنما بود. سوالات دیدگاه دانشجویان نسبت به وظایف اساتید راهنما در قالب 20 سئوال مطرح  شد که دانشجویان میزان اهمیت هر یک از وظایف را با استفاده از طیف شش درجه­ای لیکرت (خیلی کم تا خیلی زیاد به ترتیب با امتیاز 1 تا 6) مشخص نمودند. حاصل جمع نمرات 20 سئوال پرسشنامه به عنوان نمره این بخش از حداقل 20 و حداکثر120 محسوب گردید.

سوالات دیدگاه دانشجویان در مورد عملکرد اساتید راهنما در قالب 14 سئوال مطرح گردید و دانشجویان میزان عملکردهای مطرح شده را با استفاده از طیف شش درجه­ ای لیکرت (خیلی ضعیف تا خیلی خوب با امتیاز 1 تا 6) مشخص نمودند. حاصل جمع نمرات 14 سئوال به عنوان نمره این بخش محسوب که حداقل 14و حداکثر 84 بود که پس از تبدیل نمره ها به درصد، امتیازهای کمتر از 33/4 درصد نمره قابل کسب در گروه ضعیف و 33/4 تا 66/7 درصد در گروه نسبتاً مطلوب و 66/7 درصد و بیشتر در گروه مطلوب طبقه ­بندی شد. یافته ­ها با استفاده از آماری توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و آزمون­ های آماری t و آنالیز واریانس یکطرفه (ANOVA) و با کمک نرم افزار آماریSPSS.Ver.16 در سطح معنی داری 05/0 تحلیل شد.

یافته­ ها

در این مطالعه 70 نفر از دانشجویان دختر (72/2 درصد) و 27 نفر پسر (27/8 درصد) بودند. 34 نفر در رشته بهداشت عمومی (35/1 درصد)، 30 نفر بهداشت محیط (30/9 درصد)،  16نفر در رشته بهداشت حرفه ­ای (16/5 درصد)، 5 نفردر رشته ارشد آموزش بهداشت (5/2 درصد)، 3 نفر در رشته ارشد آمار (3/1 درصد)، 5 نفر در رشته ارشد محیط (5/2 درصد)، 4 نفر در رشته ارشد مدیریت (4/1 درصد) بودند. در این پژوهش 16/5 درصد در مقطع کاردانی، 66 درصد در مقطع کارشناسی و 17/5 درصد در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل بودند. که میانگین سن دانشجویان مورد مطالعه 3/9±23/05 سال بود.

دیدگاه دانشجویان دانشکده بهداشت مشهد در مورد وظایف مهم اساتید راهنما به ترتیب اولویت شامل: «آشنا کردن دانشجو بامقررات دانشگاه»، «پیگیری وضعیت تحصیلی دانشجو» و «آماده سازی دانشجو برای پذیرش مسئولیت» می­ باشد (جدول1)، نتایج نشان می­دهد بهترین عملکرد اساتید راهنما از دیدگاه دانشجویان به ترتیب شامل«امضا و کنترل فرم انتخاب واحد و سایر فرم­ها»، «حضور استاد مشاور در ساعات اعلام شده» و «امکان گرفتن مشاوره خارج از برنامه اعلام شده در مورد مشکلات غیر منتظره» می­باشد (جدول 2). میانگین نمره کل عملکرد 14/8±43/2 بود. بطور کلی نحوه عملکرد اساتید راهنما از دیدگاه دانشجویان دانشکده بهداشت مشهد 10/3درصد مطلوب و  56/7 درصد نسبتا مطلوب و 33 درصد  نیز ضعیف بر آورد شد.

در خصوص متغیر جنس دانشجویان، آزمون آماری t مستقل رابطه معنی داری را با دیدگاه آنان در مورد وظایف اساتید راهنما نشان داد (2/5 =). هم چنین آزمون­ آماری (ANOVA) رابطه معنی داری را بین دیدگاه دانشجویان در مورد وظایف اساتید راهنما با مقطع تحصیلی (2/10 =، و رشته تحصیلی   نشان داد از طرفی بین دیدگاه دانشجویان در مورد عملکرد اساتید راهنما با مشخصات رشته تحصیلی آزمون آماری (ANOVA)  رابطه معنی داری را نشان داد (3/5 =f،00/0 = p)،  اما آزمون آماری رابطه معنی­داری بین دیدگاه دانشجویان در مورد  عملکرد اساتید راهنما با جنس و مقطع تحصیلی آنان نشان نداد.

بحث و نتیجه­ گیری

‫ در مطالعه حاضر دیدگاه دانشجویان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد در مورد اهمیت وظائف و عملکرد اساتید راهنما مورد مطالعه قرار گرفت، که طبق دیدگاه آنها و به ترتیب اولویت، موارد «آشنا کردن دانشجو با مقررات دانشگاه»، «پیگیری وضعیت تحصیلی دانشجو» و «آماده سازی دانشجو برای پذیرش مسئولیت» جزء مهم­ترین وظائف استاد راهنما بود. شاید بتوان گفت بدلیل اینکه دانشجویان از محیط دبیرستان وارد محیط دانشگاه می­شوند، عدم آگاهی با قوانین و مقررات، وضعیت تحصیلی و آماده شدن برای پذیرش مسئولیت را جزء مهم­ترین دغدغه­ های خود می­دانند که انتظار می­رود با کمک اساتید راهنما بتواند به حل این مسایل دست یابند، هم­ راستا با این نتایج جبرائیلی و همکاران در بررسی وظائف و عملکرد اساتید راهنما به این نتیجه دست یافتند که راهنمایی دانشجو در زمینه شغل و ادامه تحصیل، ارزیابی وضعیت تحصیلی مهم­ترین وظائف اساتید راهنما از دیدگاه دانشجویان است (3) همچنین مطالعه مجاهد و همکاران هم نشان داده است که بررسی وضعیت تحصیلی و رفع مشکلات آموزش از مهم­ترین وظائف استاد راهنما از دید دانشجو است و بیشترین علت مراجعه دانشجو به استاد راهنما را کسب آگاهی از مقررات و آیین نامه ­های آموزشی می­ دانند (13). 3/63 

درصد دانشجویان در مطالعه آقاجانی به موثر بودن مداخله اساتید راهنما در حیطه ­های تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی و همچنین انتقال اطلاعات و مقررات و آیین نامه­ های آموزشی اشاره کرده اند و آن­ها را جزء مسئولیت استاد راهنما می ­دانند (8).

از یافته ­های دیگر این مطالعه معنی دار بودن تفاوت دیدگاه دانشجویان دختر و پسر نسبت به میزان اهمیت وظایف اساتید راهنما بود بطوریکه دانشجویان پسر با توجه به این­که در اقلیت بودند، دیدگاه مثبت­ تری نسبت به وظایف اساتید راهنما داشتند که هم­راستا با مطالعه آقاجانی و همکاران (8) و مغایر با یافته­ های مطالعه هزاوه ­ای و همکاران و جبرائیلی و همکاران بود. در این مطالعات دختران دیدگاه مثبت­ تری نسبت به اهمیت وظایف اساتید راهنما داشتند (2, 3). این مسئله شاید به این خاطر است که دانشجویان پسر به دلیل در اقلیت بودن در اکثر رشته­های تحصیلی رغبت زیادی به طرح مشکلات خودر در گروه و کلاس ندارند و بیشتر به صورت فردی مشاوره انجام می ­دهند به همین دلیل نسبت به دانشجویان دختر اهمیت بیشتری برای وظایف اساتید راهنما قائل هستند و یا شاید بدلیل کمتر بودن دانشجویان پسر، اساتید راهنما، زمان بیشتری برای مشاوره به آنان اختصاص می‌دهند.

 تفاوت معنی ­داری در دیدگاه دانشجویان از نظر مقطع تحصیلی و رشته تحصیلی نسبت به اهمیت وظایف استاد راهنما دیده نشد که نتایج مطالعه جبرائیلی هم موید چنین موضوعی بود (3).  که می­تواند به دلیل عدم آگاهی دانشجویان نسبت به اهمیت وظایف اساتید راهنما باشد.

در این پژوهش طبق دیدگاه دانشجویان، عملکردهای «حضور استاد مشاور در ساعات اعلام شده» و «امکان گرفتن مشاوره خارج از برنامه اعلام شده در مورد مشکلات غیر منتظره» خوب ارزیابی شده است، مطالعه جبرائیلی و همکاران نیز مواردی از جمله ساعات برنامه مشاوره و امکان دستیابی به اساتید در ساعات اعلام شده را از دید دانشجویان خوب ارزیابی کرده ­اند (3).

در این مطالعه میزان عملکرد اساتید راهنما در حد نسبتا مطلوب ارزیابی شده است که این موضوع با نتایج مجیدی در دانشگاه بابل و ادهمی در دانشگاه کرمان، جبرائیلی در دانشگاه تبریز، گله دار و شکورنیا در دانشگاه اهواز و هزاوه ­ای در دانشگاه علوم پزشکی همدان هم خوانی ندارد، همه مطالعات فوق حاکی از رضایت نسبتاً کم دانشجویان در وضعیت موجود مشاوره و راهنمایی اساتید مشاور که به نوعی اساتید نتوانسته بودند نمره قابل قبولی را از ارائه مشاوره و راهنمایی بدست آورند (1, 10,3, 12, 14, 11) که این اختلاف نتایج را شاید بتوان به تفاوت­ هایی که در درک دانشجویان از مسئولیت اساتید راهنما و هم چنین اختلاف در توقعات دانشجویان از عملکرد اساتید راهنما نسبت داد و با نتایج مطالعه آقاجانی و همکاران در دانشگاه سمنان همخوانی دارد (8) و مطالعه Legutko نشان داد که اساتید مشاور در کالج­ های دانشگاه ­های آمریکا افرادی قابل دسترس در موقع نیاز هستند (15)، هم چنین در مطالعه­ ای دیگر در آمریکا نشان می­ دهد که 62/5 درصد از دانشجویان ارتباط مثبت و سازنده ­ای را از مشاوره با اساتید خود دارند (16).

از دیگر یافته­ های این مطالعه عدم وجود رابطه معنی دار بین جنس دانشجویان با دیدگاه آن­ها در مورد عملکرد اساتید راهنما بود که جبرائیلی و همکاران (3)، کبیرزاده (17) و هزاو ه ­ای (2) هم در مطالعات خود به این نتیجه رسیده ­اند که ارتباطی بین رضایت دانشجو از وضعیت راهنمایی اساتید با جنسیت آن­ها وجود ندارد و در بررسی عملکرد اساتید راهنما بر حسب متغیر مقطع تحصیلی مشخص شد تفاوت معنی­داری وجود ندارد اما در این راستا، مطالعه مجاهد و همکاران در دانشگاه یزد نشان داد که اکثر دانشجویان مقطع دکتری و دانشجویان دانشکده­ های پزشکی و دندان پزشکی نسبت به دانشجویان سایر دانشکده ­ها، عملکرد اساتید راهنما را ضعیف ارزیابی کرده­اند به­ طوری­که اختلاف معنی­ داری بین متغیر دانشکده محل تحصیل با دیدگاه دانشجویان با عملکرد اساتید راهنما وجود دارد (13) که این تفاوت می‌تواند ناشی از این موضوع باشد که مجاهد بررسی خود را بین مقاطع تحصیلی دانشکده‌های مختلف انجام داده و این در حالیست که مطالعه مذکور مقاطع تحصیلی را در یک دانشکده مورد بررسی قرار داده است همچنین طولانی بودن مدت تحصیل دانشجویان پزشکی و دندانپزشکی به نسبت دانشجویان دانشکده بهداشت می‌تواند عامل این تفاوت باشد.

مطالعه حاضر بین رشته تحصیلی با دیدگاه دانشجویان نسبت به عملکرد اساتید راهنما تفاوت معنی­داری را نشان داد که در برخی مطالعات مشابه، این یافته مشاهده می­ شود (1، 13، 17). ین اختلاف نظر، بین دانشجویان رشته تحصیلی ممکن است به این خاطر باشد که در دانشکده بهداشت برخی رشته ­ها در بیش از یک مقطع تحصیلی ارائه می­گردد و در برخی از رشته­ ها صرفاً شامل یک مقطع تحصیلی بوده که این امر می ­تواند باعث عملکرد بهتر اساتید راهنما در این رشته  تحصیلی گردد. علاوه بر این، موضوع طولانی بودن مدت تحصیل دانشجویان دانشکده‌های پزشکی و دندانپزشکی هم می‌تواند تأثیرگذار باشد.   

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که دانشجویان وضعیت عملکرد اساتید راهنما در حد نسبتا مطلوب ارزیابی نموده و این در حالی­است که دانشجویان به خوبی با وظایف اساتید راهنما آشنا بودند. امید است بتوان با ارائه بازخورد به اساتید راهنما در ارتباط با نظرات دانشجویان نسبت به عملکرد اساتید راهنما، بتوان آنان را از نقاط ضعف موجود آگاه نموده و در جهت اصلاح فرایند مشاوره، اقدامی موثر انجام شود.

لذا توصیه می­ گردد، جهت افزایش توان ارائه مشاوره توسط اساتید راهنما و هم چنین بهبود ارائه خدمات، به مشاوره به عنوان موضوعی نگاه شود که نیاز به آموزش دارد بطوری که تاثیر مثبت این آموزش در افزایش رضایتمندی دانشجویان نسبت به عملکرد اساتید راهنما در مطالعه هزاوه ­ای (2) مشاهده شده است، و اجرای برنامه آموزشی به روش کارگاهی به­ همراه ارائه مواد آموزشی متناسب با نیاز هر گروه آموزشی در جهت ارتقاء مشاوره و راهنمایی، مدنظر قرارگرفته شود.

قدردانی

نویسندگان از مسئولین محترم دانشکده و همچنین کلیه دانشجویانی که در انجام این کار همکاری داشتند صمیمانه سپاسگزاری می­ نمایند.