موضوع سلامتی از بدو پیدایش بشر مطرح بوده است اما هرگاه از آن سخنی به میان آمده عموماً بعد جسمی آن مدنظر قرار گرفته و کم­تر به سایر ابعاد سلامتی به ­خصوص بعد روانی آن توجه شده است (1). سلامتی روان از اصلی­ترین عوامل تعیین­ کننده وضعیت سلامتی است که می­تواند تمامی جنبه­ های زندگی افراد جامعه را متاثر سازد (2). بنابر تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت روانی را می­توان حالت سلامت کامل فیزیکی- روانی و اجتماعی (نه فقط نبود بیماری و ناتوانی) نامید. برخی از روان­پزشکان معتقدند توانایی سازش با محیط، انعطاف ­پذیری، قضاوت عادلانه و منطقی در مواجهه با محرومیت­ ها و فشار­های روانی، از ملاک­ های سلامتی روانی بوده و هدف از درمان بیماری­های روانی نیز قادر ساختن آن­ها به زندگی خانوادگی، اجتماعی و به اصطلاح سازش با محیط است (3). امروزه آشکار گردیده که استرس یا تنش عامل مؤثر اولیه در سلامت روان است. اساساً استرس، پاسخ بدن به هرگونه تقاضا، تغییر یا تهدید درک شده می ­باشد. استرس ذاتاً خوب یا بد نیست، بلکه ممکن است اثرات مثبت یا منفی داشته باشد. استرس زمانی سالم تلقی می­ شود که سبب تسهیل هوشیاری شده و کمک به رشد و تکامل شخصی بنماید، یا فرد را در برآوردن نیازهایش کمک کند و زمانی نامطلوب و ناسالم تلقی می­شود که سبب احساس بیچارگی شده و فرد را مستعد بیماری نماید (4) در این میان چالش ­های دوران دانشجویی می­تواند منابعی از اضطراب را برای دانشجویان فراهم آورد و در نتیجه سلامت آن­ها را به خطر بیندازد (5). بر اساس مطالعات اخیر، شیوع بیماری­ های روانی در دانشجویان در سرتاسر جهان به­تدریج رو به افزایش است (6). باتوجه به اهمیت بالای سلامت روانی در اقشار مختلف جامعه و نقش محوری دانشجویان رشته ­های پزشکی و ارتقاء آن، وجود سلامت روانی آنان می­تواند در جهت ارتقاء سلامت روانی اقشار جامعه موثر باشد (7). دانشجویان از حساس­ ترین قشرهای جامعه هستند و بسیاری از آنان، مدیران و برنامه ­ریزان آینده کشور خواهند شد (8). ورود به دانشگاه تغییر عمده ­ای در زندگی اجتماعی، خانوادگی و فردی به وجود آورده و مقطعی بسیار حساس به شمار می­رود. در این دوره فرد با تغییرات زیادی در سبک زندگی، تغذیه و روابط اجتماعی رو به رو می­ شود (9). شرایطی چون آشنا نبودن بسیاری از دانشجویان با محیط دانشگاه در بدو ورود، جدایی و دوری از خانواده، ناسازگاری با سایر افراد در محیط زندگی، کافی نبودن امکانات رفاهی و اقتصادی و از طرفی مصرف سیگار و سایر موارد اعتیاد آور در بین دانشجویان می­توانند مشکلات و ناراحتی­های روانی و افت عملکرد را موجب شوند (7). بنابراین تشخیص اختلالات روانی و عوامل مؤثر بر آن در بین دانشجویان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است زیرا مانع از موفقیت و پیشرفت تحصیلی شده و آن­ها را از رسیدن به جایگاه عالی پیشرفت باز می ­دارد (10). این­طور می­توان نتیجه گرفت که در صورت عدم مداخله و ارائه مشاوره، سلامت دانشجویان به مخاطره افتاده و باعث افت تحصیلی و هدر رفتن نیروی انسانی جوان و فعال جامعه می­ گردد (11). طی چندین مطالعه که در دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام شد، وضعیت سلامت عمومی گروهی از پرستاران شاغل مورد بررسی قرار گرفت (13, 12). اما تاکنون پژوهشی که به ­طور جامع و اختصاصی به بررسی وضعیت سلامت روان دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان بپردازد، انجام نشده است، لذا این مطالعه با هدف بررسی وضعیت سلامت روان و برخی عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام شد.
روش ­ها
پژوهش حاضر یک مطالعه مقطعی– تحلیلی است که بر روی 150 نفر از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان در سال 1399 انجام شده است. ابزار جمع ­آوری اطلاعات، پرسشنامه اطلاعات جمعیت شناختی شامل (سن، جنس، وضعیت تاهل، محل سکونت فعلی، رشته تحصیلی و سال ورود، وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات والدین، وضعیت اقتصادی خانواده، وضعیت پدر و مادر، مدت زمان استفاده از فضای مجازی، مدت زمان سپری شده با دوستان، میزان مطالعه روزانه) و  پرسشنامه سلامت عمومی 28 سوالی گلدبرگ (GHQ-28) که شامل 28 سوال و 4 خرده مقیاس می­باشد. سوال­ ها به بررسی وضعیت روانی فرد در یک ماه اخیر می ­پردازد. هر خرده مقیاس دارای 7 سوال است که به ترتیب مربوط به خرده مقیاس ­های علائم جسمانی، علائم اضطراب یا اختلال خواب، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی است (14). برای دستیابی به پاسخ آزمون با استفاده از طیف ثبت ­شده در پرسشنامه (خیلی زیاد، متوسط، کم، خیلی کم) نمرات یک تا چهار به میزان شدت طیف داده و بــر اساس طبقه ­بندی سوالات، فراوانی و درصد هر بعد محاسبه می­ گردد. روش نمره­ گذاری آن بر ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻟﻴﻜﺮﺕ ﺑﻮﺩه؛ ﺑﻪ­ﻃﻮﺭﻱ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ "خیلی کم" ﻧﻤﺮﻩ 3، "کم" ﻧﻤﺮﻩ 2، "متوسط" نمره 1 ﻭ "خیلی زیاد"  ﻧﻤﺮﻩ صفر ﺩﺍﺩﻩ می­شود. ﻧﻤﺮﻩ سلامت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺍﺯ ﻭﺍﺣﺪﻫﺎﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﭘﮋﻭﻫﺶ، ﺍﺯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻧﻤﺮﺍﺕ ﭼﻬﺎر زیر مقیاس ذﻛﺮ ﺷﺪﻩ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ  می­گردد. نمرات آزمودنی در هر کدام از زیر مقیاس ­ها جمع و سپس نمرات چهار زیر مقیاس جمع شده تا نمره کلی به ­دست آید. سپس ﻧﻤﺮﻩ ﻛّﻞ ﺍﺯ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺮﺍﺕ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺳﺆﺍﻻﺕ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ می­ شود. نمره کل از 84-0 متغیر است. ﻧﻤﺮﻩ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ بین 23-0 به ­عنوان سلامت در حد مطلوب، و بالاتر از 23 به­عنوان سلامت در حد نامطلوب در نظر گرفته شد. پرسشنامه سلامت عمومی گلدبرگ (GHQ) در تحقیقات گوناگون مورد آزمون قرار گرفته است وپایایی واعتبار آن به اثبات رسیده است.
در مطالعه ­ی اعتباریابی پرسشنامه توسط ﻧﻮﺭﺑﺎﻻ ﻭ ﻫﻤﻜﺎﺭﺍﻥ، اعتبار پرسشنامه با مقایسه­ ی نتایج با مصاحبه­ی بالینی صورت گرفت که بیانگر حساسیت و ویژگی بالای آن به ترتیب برابر با حساسیت 5/70 درصد و ویژگی 3/92 درصد بود. همچنین در این مطالعه پایایی ابزار به روش آزمون- بازآزمون 85/0 گزارش شد (15).
معیارهای ورود شامل شاغل به تحصیل بودن در دانشگاه علوم پزشکی گیلان، نداشتن سابقه مرگ عزیزان در 6 ماه گذشته، نداشتن سابقه حوادث ناگوار در 6 ماه گذشته و رضایت جهت شرکت در مطالعه بود. داشتن سابقه بیماری­ های خاص جسمی و سابقه بیماری روحی روانی مشخص، عدم تکمیل پرسشنامه توسط دانشجویان، وجود دانشجویان مهمان و تکمیلی در حال تحصیل در دانشکده ­ها معیارهای خروج را تشکیل می­داد. در مطالعه حاضر، روایی پرسشنامه با کسب نظر متخصصان و پایایی آن با محاسبه آلفای کرونباخ بررسی و تایید شد (81/0= α). داده­ها به­صورت خود گزارش­دهی جمع­آوری شدند. پس از تایید مطالعه به کد اخلاق IR.GUMS.REC.1398.295، از کل جامعه پژوهش، 120 دانشجو به شیوه­ی نمونه­ گیری غیراحتمالی و آسان از دانشکده­های مختلف انتخاب شدند. با توجه به همه ­گیری کرونا و تعطیلی دانشگاه، جمع­آوری داده ­ها به ­صورت الکترونیک انجام شد. بدین صورت که پرسشنامه الکترونیک در اختیار نمایندگان هر دانشکده قرار داده شد. نمایندگان در ابتدا با شرح و بیان اهداف مطالعه به دانشجویان و با تاکید بر پرهیز از ذکر نام و نیز محرمانه ماندن اطلاعات به دست آمده و خودداری از طرح پرسش ­های خصوصی، زمینه اجرا را فراهم آوردند. پس از ارائه توضیحات لازم و کسب رضایت آگاهانه، لینک پرسشنامه برای دانشجویان ارسال شد. در نهایت پس از توزیع و جمع ­آوری اطلاعات و حذف پرسشنامه­ های ناقص، در مجموع تعداد 128 پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده­ ها با نرم­ افزار آماری SPSS.Ver. 21 و با استفاده از آزمون Chi_Square و آزمون Fisher’s Exact در سطح معنی­داری 05/0 انجام شد.
یافته ­ها
نتایج نشان داد که از مـجموع  128 دانشجوی مورد مطالعه 88 زن و 40 مرد بودند. دامنه سنی شرکت­ کنندگان در این پژوهش بین 19 تا 23 و میانگین آن (7/1±7/21) سال بود. 3/20 درصد دانشجویان مورد مطالعه در رشته پزشکی و بقیه در رشته­ های پرستاری، بهداشت، دندانپزشکی، داروسازی و سایر رشته­ های پیراپزشکی مشغول به تحصیل و 2/60 درصد در مقطع کارشناسی، 2/3 درصد در مقطع کارشناسی ارشد و 5/37 درصد در مقطع دکتری حرفه ­ای بودند. از نظر وضعیت تاهل 1/96 درصد مجرد و 9/3 درصد متاهل و از نظر شغل 9/28 درصد دارای فعالیت اقتصادی و 1/71 درصد بیکار بودند. در خصوص مدت زمان مطالعه روزانه دانشجویان 2/74 درصد یک ساعت و کم­تر، 9/21 درصد بین 2 تا 3 ساعت و 9/3 درصد چهار ساعت و بیشتر در طول روز مطالعه داشتند. میانگین نمرات کسب شده حیطه­های مختلف جسمانی، اضطراب، اختلال در عملکرد و افسردگی به ترتیب 49/4 ± 75/6، 16/5 ± 97/7، 76/3 ± 14/7، 44/5 ± 78/5 و نمره سلامت عمومی 66/15± 65/27 بود. باتوجه به نتایج و به تفکیک هر حیطه علایم جسمانی 2/92 درصد، اضطراب 9/85 درصد، اختلال در عملکرد 93 درصد و در حیطه افسردگی 3/88 درصد از دانشجویان از سلامت عمومی برخوردار بودند (جدول 1) و به­طورکلی با توجه به ارزیابی­ های انجام شده، 5/80 درصد دانشجویان از سلامت عمومی برخوردار و 5/19 درصد دانشجویان دچار اختلال عمومی بودند.

نتایج حاصل از ارزیابی هریک از حیطه­ ها به تفکیک و با استفاده از آزمون Fisher حاکی از آن بود که بین رده­ های درآمد ماهیانه خانواده دانشجویان مشغول به تحصیل و برحسب وضعیت سلامت جسمانی رابطه معنی­داری  وجود دارد (022/0P=). همچنین نتایج نشان داد که بین رتبه فرزندی دانشجویان برحسب وضعیت عملکردی (008/0P=)، رده­های درآمد ماهیانه خانواده­شان برحسب وضعیت افسردگی (044/0P=) و مدت زمان مطالعه دروس توسط دانشجویان با وضعیت افسردگی (023/0P=) نیز رابطه معنی­داری  وجود دارد .
بحث و نتیجه ­گیری
ورود به دانشگاه سبب تغییر در زندگی اجتماعی، خانوادگی و فردی می­ شود و از این رو، مقطعی بسیار حساس به شمار می ­رود (16). یافته ­های پژوهش حاضر نشان داد که 5/80 درصد دانشجویان سالم و 5/19 درصد دانشجویان ناسالم بودند که با مطالعه یوسفی و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی مشهد تفاوت دارد (17). این  مغایرت در نتایج را می­توان متاثر از تفاوت در جمعیت نمونه، زمان بررسی، ابزارها و روش ­های مورد استفاده و دامنه سنی افراد مورد مطالعه دانست. علاوه بر این، نتایج پژوهش­ها در این زمینه نشان داده است هنگامی که تشخیص اختلالات بر اساس پرسشنامه و مصاحبه ساخت­یافته صورت می­ گیرد میزان شیوع آن بالا می ­رود (18).
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که بین ارتباطات، سن افراد با نمره سلامت عمومی ارتباط معنی­داری وجود ندارد که با نتایج پژوهشی که توسط  Givens درآمریکا (19)، سلیمانی­زاده در کرمان (20) و اسدی در همدان (8) انجام شد، همخوانی و با نتایج مطالعه ایمانی مغایرت دارد. با توجه به این­که جامعه مورد مطالعه در بازه سنی 20 تا 30 سال بودند، به نظرمی­رسد حداقل و حداکثر بازه سنی تاثیری در سلامت روان دانشجویان ندارد. در تحقیق ایمانی که در دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان انجام شده رابطه معنی­داری بین اختلال روان با سن به دست آمد که با بالارفتن سن و طی نمودن تعداد سال­های بیشتر در دانشگاه، دانشجویان بیشتر می­ توانند با شرایط اطراف تطابق پیدا کنند و در نتیجه وضعیت سلامت عمومی دانشجویان بهتر می­ گردد (21).
در مطالعه حاضر بین حیطه سلامت جسمانی و وضعیت افسردگی دانشجویان با رده­ های درآمد خانوادگی­شان ارتباط معنی­داری وجود داشت که به نظر می­رسد هرچه درآمد خانوادگی کم­تر باشد، استرس و اضطراب فرزندان بیشتر بوده و همین امر موجب شیوع بیماری ­های جسمی و روانی شود. اما بین سلامت عمومی با وضعیت اقتصادی ارتباط معنی ­داری مشاهده نشد که با نتایج مطالعات دادخواه و همکاران (22) و  سلیمانی­ زاده (20) همسو نبوده و با مطالعات معصومه اسدی و همکاران (8)، زارع و همکاران همخوانی دارد (23). با توجه به نتایج بدست آمده در پژوهش حاضر رابطه ­ای بین سلامت روان و وضعیت تأهل یافت نشد که با مطالعه نامدار ارشتناب همسو بوده و با نتایج پژوهش انصاری (24) و López-Bárcena (25) مغایرت دارد. علت عدم رابطه بین سلامت روان و وضعیت تاهل به این دلیل می ­تواند باشد که تعداد دانشجویان متاهل در این پژوهش بسیار کم و ناچیز بوده و به ­همین دلیل تاثیر  معنی ­داری در نتایج دیده نمی­ شود. نتایج حاصل از تحقیق لوپز (Lopez)  نشان داد که افراد متأهل نسبت به افراد مجرد از سلامت عمومی بالاتری برخوردار بودند. محققین علت این مسأله را حمایت روانی همسر و تأثیر آن در ایجاد آرامش در افراد دانستند (25). احتمالاً این تفاوت به این دلیل است که افراد متاهل درصد کم­تری از جامعه مورد مطالعه را به خود اختصاص می­دهند.
با توجه به نتایج به­دست آمده، اکثر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان از سلامت روان در حد مطلوب برخوردارند. اما حفظ و ارتقاء بعد روانی سلامت دانشجویان مستلزم انجام اقدامات پیش گیرانه و خدمات مشاوره­ای به دانشجویان می ­باشد.
از محدودیت­ های این مطالعه می­ توان به عدم ارتباط حضوری با دانشجویان با توجه به الکترونیک بودن نمونه­ گیری و  پایین ­بودن درصد بازگشت پرسش­نامه ­ها اشاره کرد. با در نظر گرفتن احتمال مناسب نبودن وضعیت روحی و روانی دانشجو در هنگام ارسال پرسش­نامه به آنان پیشنهاد شد در روزهایی که فشار کاری و درسی کم­تری دارند مبادرت به تکمیل پرسشنامه نمایند. با توجه به احتمال همکاری پایین دانشجویان، تعداد نمونه ­های انتخاب شده دو برابر تعداد نمونه محاسبه شده در نظر گرفته شد تا در نهایت بر اساس محاسبه تعداد نمونه این محدودیت کنترل گردد. سلامت روان تحت تأثیر عوامل زمینه ­ای زیادی قرار می­گیرد و بسیاری از این عوامل در این مطالعه مورد بررسی قرار نگرفت. لذا پیشنهاد می­شود در مطالعات بعدی عوامل موثر بر سلامت روان دانشجویان مورد توجه و بررسی بیشتر قرار گیرد.
قدردانی
بدین­ وسیله پژوهشگران بر خود لازم می­دانند از کلیه افرادی که در اجرای این مطالعه سهیم بوده ­اند، از جمله دانشجویان و معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان تشکر و قدردانی نمایند.