مقدمه
برنامه درسی در لغت، به­معنای میدان مسابقه و یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به هدف موردنظر دست یابند. علی­رغم روشن­ بودن معنی لغوی مفهوم برنامه درسی، برداشت ­ها و تعاریف زیادی از این واژه وجود دارد. بعضی از صاحب ­نظران، برنامه درسی را به­ عنوان کلیه تجارب یادگیری دانش ­آموزان، تعریف می­ کنند. در این برداشت، برنامه درسی شامل دو مؤلفه اساسی است: یکی برنامه درسی آشکار یا رسمی است که پیشاپیش توسط برنامه ­ریزان درسی یا مدارس طراحی شده و انتظار می رود فراگیران آن­ها را یاد بگیرند (1)؛ و دیگری برنامه درسی پنهان یا غیررسمی است که پیش از آن به­وسیله برنامه­ریزان درسی و معلمان پیش‌بینی­ شده، اما در برنامه قرار نگرفته است. آنچه فراگیران از فرهنگ خانواده، وسایل ارتباط جمعی، ارتباط دوستان و همسالان، رفتار آموزش ­دهنده و غیره کسب می­ کنند به برنامه درسی غیررسمی یا پنهان مربوط می‌شود. برنامه درسی پنهان گاهی تقویت ­کننده برنامه درسی آشکار و رسمی است و گاهی موجب ایجاد مانع و اختلال در آن می­شود (2). ارزشیابی بخش جدایی­ناپذیر فرایند یاددهی-یادگیری است و مشخص می‌کند که چه بخشی از اهداف برنامه­ های درسی رسمی تحقق یافته است (1). فراگیران در طول زندگی تحصیلی در آزمون­ های ارزشیابی مختلفی شرکت می­ کنند. عوامل مختلف خارج از برنامه درسی رسمی، برکیفیت این ارزشیابی­ ها تأثیر می­گذارند. این عوامل موجب شکل گیری نوعی برنامه درسی پنهان­ شده که در قلمرو برنامه درسی، تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته و مغفول واقع شده است. محققین حاضر، این برنامه درسی پنهان را، برنامه درسی انفرادی­شده نام نهاده­اند که شامل؛ اقدامات، امکانات، اطلاعات و مهارت­هایی است که هر فرد در اختیار دارد و در مسیر هدایت تجارب یادگیری­اش، برای کسب بهترین نتایج آموزشی به ­کار می­ برد. باتوجه به تنوع عوامل موثر بر عملکرد تحصیلی، برنامه درسی انفرادی­ شده متفاوتی برای فراگیران شکل می­ گیرد (3).
بررسی پژوهش ­های انجام شده نشان می ­دهد که برنامه درسی انفرادی­ شده تاکنون موردتوجه قرار نگرفته است. اما تحقیقات متعددی در رابطه با موفقیت تحصیلی انجام­شده که نشان می­ دهد این متغیر تحت­تأثیر عوامل متعددی قرار دارد؛ شناسایی این عوامل موجب تسهیل آماده­سازی فراگیران برای ورود به دانشگاه و عملکرد تحصیلی بهتر آن­ها در دانشگاه  می­شود (4). از جمله مهم­ترین این عوامل، عوامل خانوادگی و آموزشی است (5). براساس نتایج پژوهش­های انجام شده؛ نظارت و مشارکت والدین (7، 6)؛ انتظارات والدین (8)؛ تعاملات اجتماعی، یادگیری معنی­دار از طریق ارائه اطلاعات به­صورت روشن از سوی معلم و رابطه معلم با فراگیران (9)، نگرش مثبت فراگیر نسبت به خودش، معلم و محیط آموزشی (10)؛ محیط حمایتی مدرسه (11)؛ ویژگی­های فردی، دانشی، مهارتی و شخصیتی معلم (12)؛ در موفقیت تحصیلی فراگیران مؤثر بوده است. موفقیت در آزمون ورود به دانشگاه نیز تابع عوامل فردی، آموزشی، فضای خانواده، شرایط اجتماعی- فرهنگی است و از این نظر بین داوطلبان موفق و ناموفق در کنکور تفاوت معنی­دار وجود دارد (13). براساس شواهد پژوهش­های دیگر، عواملی همچون محیط آموزشی، ویژگی خانوادگی (16- 14)؛ سهم سرمایه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در خانواده (17)؛ نوع دیپلم، گروه آزمایشی، جنس، نوع آموزشگاه، تحصیلات و شغل پدر و مادر (18)؛ در موفقیت فراگیران در آزمون سراسری نقش دارند. پژوهش­های متعددی موفقیت تحصیلی در دانشگاه را مورد بررسی قرار داده­اند. در مطالعه کیفی تودرس (Todres) و همکارانش، دانشجویان پزشکی شرکت­کننده اذعان داشتند که مربیان و اساتید پزشکی مهم­ترین عامل موثر در درک بهتر یادگیری­ها و در نتیجه عملکرد تحصیلی دانشجویان می­باشند (19). مطالعات انجام شده عواملی همچون تعامل استاد- دانشجو (20، 21). ویژگی­های استاد (22)، احترام به دانشجویان (23)، تسلط علمی استاد، علاقه استاد به رشته علمی خود، داشتن اطلاعات مناسب، تشویق دانشجویان (24)، را در عملکرد تحصیلی دانشجویان مؤثر دانسته­اند.
پژوهش­هایی که تاکنون در رابطه با عوامل مؤثر بر موفقیت و عملکرد تحصیلی انجام شده، محدود به بررسی یک یا تعدادی از عوامل مؤثر بر موفقیت در این آزمون بوده و مدل یا الگوی جامعی یافت نشد که بتواند فراگیران را در جهت دستیابی به نتایج موفق در آزمون­های ارزشیابی یاری کند. در قلمرو برنامه درسی نیز بررسی­ها نشان دادند که این موضوع مورد غفلت واقع شده و متخصصان این حوزه، برای کمک به داوطلبان کنکور سراسری تاکنون هیچ نوع الگوی برنامه درسی را ارائه نداده­اند. محققین پژوهش حاضر، این برنامه درسی مغفول و نومفهوم را، برنامه درسی انفرادی­شده نام نهادند. این برنامه درسی دارای مؤلفه­ های گوناگونی است. در مطالعه حاضر، کنشگران حامی کسانی هستند که نقش پررنگی در  شکل­گیری برنامه درسی انفرادی­شده فراگیران داشته و موفقیت تحصیلی فراگیران، به شدت تحت تأثیر حمایت­ها و شرایطی است که آنان فراهم می­ کنند. واکاوی نقش کنشگران حامی در برنامه درسی انفرادی­شده­ی پذیرفته­شدگان رشته­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی (کسانی که نتایج موفقی در مدرسه، آزمون کنکور و دانشگاه داشته­اند)، هم می­تواند به خانواده ­ها و دست­اندرکاران آموزشی کمک کند که فراگیران را در رسیدن به بهترین نتایج در ارزشیابی­های آموزشی یاری کنند و هم می­ تواند گامی مؤثر در جهت طراحی یک الگوی کارآمد در این حوزه­ها باشد و ضرورت مطالعه حاضر را مشخص می­ کند. حال پرسشی که در این مطالعه مطرح شده­است این است که کنشگران حامی چه نقشی در تنظیم برنامه درسی انفرادی­شده پذیرفته ­شدگان رشته­ های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی دارند؟
باتوجه به اهمیت آزمون­ های ارزشیابی در زندگی تحصیلی فراگیران، نومفهوم بودن برنامه درسی انفرادی­شده، ضرورت شناسایی نقش کنشگران حامی در برنامه درسی انفرادی­شده فراگیران، کمک به فراگیران و خانواده­ ها در جهت بهبود برنامه درسی انفرادی­شده، کمک به مدیران و معلمان و اساتید در جهت بهبود فضای کلاسی و محیط آموزشی به­منظور ارتقاء برنامه درسی انفرادی­شده فراگیران و نیز براساس پرسش فوق؛ هدف اصلی محققین در مطالعه حاضر، واکاوی نقش کنشگران حامی در برنامه درسی  انفرادی­شده پذیرفته­شدگان رشته­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی است که امتحانات مدرسه، آزمون کنکور و نیز امتحانات دانشگاه را با موفقیت پشت سر گذاشته­اند.
روش ­ها
در این مطالعه به­منظور فهم بهتر تجربه زیسته  مشارکت­ کنندگان، از روش کیفی از نوع پدیدارشناسی استفاده شده­است. شرکت ­کنندگان این مطالعه، پذیرفته­شدگان دوره روزانه رشته­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی دانشگاه ­های علوم­پزشکی شهر تهران بودند و با نمونه ­گیری هدفمند انتخاب شدند. در تحقیق حاضر ملاک­ های اصلی انتخاب نمونه عبارت بودند از پذیرفته­شدگان رشته­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی که: الف) در دوره روزانه دانشگاه­های دولتی پذیرفته شده باشند. ب) ورودی­ های مهر یا بهمن 1398 دانشگاه­ های علوم پزشکی شهر تهران باشند. ج) معدل امتحانات نهایی آن­ها بیشتر از 19 و معدل امتحانات دروس دانشگاه آن­ها، تا زمان انجام پژوهش بیشتر از 18  بوده باشد.
جمع­ آوری داده ­ها در شهر تهران و با استفاده از مصاحبه عمیق انجام شد؛ داده ­های زمینه­ ای شامل رشته و محل تحصیل دوران دبیرستان، رتبه و سهمیه کنکور، رشته قبولی در دانشگاه، نام دانشگاه و نوع دوره بود. سؤالات مصاحبه به ­صورت باز پاسخ و براساس راهنمای مصاحبه بود. راهنمای مصاحبه، مشتمل بر سؤالات کلی پیرامون تجربه یادگیری فراگیران برای شرکت در آزمون­ های مختلف ارزشیابی بود از جمله این­که «چه کسانی در موفقیت شما نقش داشتند؟»، «ویژگی آنان چه بود؟»، «چه حمایت ­هایی از جانب آنان دریافت می ­کردید؟».
مدت مصاحبه بین 35 تا 65 دقیقه متغیر بود. مصاحبه­ ها تا رسیدن به مرحله اشباع اطلاعاتی در همه درون­مایه­ های حاصله ادامه یافت و تا مصاحبه نوزدهم کامل شد. با این­وجود برای اطمینان بیشتر با سه شرکت­ کننده دیگر هم مصاحبه انجام شد که داده ­های جدید چیزی به اطلاعات قبلی اضافه نکرد. ملاحظات اخلاقی از جمله رضایت آگاهانه، حفظ گمنامی و محرمانه ­بودن اطلاعات رعایت گردید. داده­ ها با استفاده از نرم­افزار تحلیل داده­ های کیفی مکس ­کیودا (MaxQDA) کدگذاری شد و تجزیه و تحلیل داده ­ها با روش تحلیل مضمون و براساس الگوی هفت مرحله­ ای کلایزی (Colaizzi) خواندن دقیق کلیه توصیف­ها و یافته ­های مهم شرکت­ کنندگان؛ استخراج عبارات با اهمیت و جملات مرتبط با پدیده؛ مفهوم ­بخشی به جملات مهم استخراج ­شده؛  مرتب­سازی توصیفات شرکت­ کنندگان و مفاهیم مشترک در دسته­ های خاص؛ تبدیل کلیه عقاید استنتاج­شده به توصیفات جامع و کامل؛ تبدیل توصیفات کامل پدیده به یک توصیف واقعی خلاصه و مختصر؛ و مراجعه به شرکت ­کنندگان برای روشن نمودن ایده­ های به­دست آمده و موثق نمودن یافته­ ها) انجام گرفت (25).
به­ منظور دستیابی به روایی و پایایی تحقیق، معیارهای ارائه شده توسط گویا و لینکلن ( Lincoln&Guba ) یعنی مقبولیت، اعتمادپذیری، انتقال ­پذیری و تصدیق ­پذیری موردتوجه و استفاده قرار گرفت (26). در همین راستا با تاکید بر انتخاب مشارکت­ کنندگان واجد شرایط، تعامل مکرر و مستمر با مشارکت ­کنندگان، درگیر نمودن مشارکت‌کنندگان در تفسیر یافته ­ها، مراجعه مجدد به مشارکت­ کنندگان، اتخاذ رویکرد تیمی با استفاده از نظرات جمعی تیم تحقیق و نیز بهره‌گیری از نظرات تأییدی افرادی خارج از مطالعه ولی مطلع و مشرف بر پدیده مورد مطالعه، سعی شد از صحت و اعتبار یافته‌های مطالعه اطمینان لازم حاصل گردد.

مطالعه حاضر، 19 شرکت ­کننده داشت؛ این افراد، کنکور 1398 و آزمون­های مدرسه و دانشگاه را با موفقیت پشت سر گذاشته و مشغول به تحصیل در رشته ­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی بودند (جدول 1).

نتایج حاصل از این مطالعه، در رابطه با نقش کنشگران حامی در برنامه درسی انفرادی­شده­ی پذیرفته ­شدگان رشته­ های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی، در قالب سه کد مفهومی اصلی: حمایت خانواده (شامل کد مفهومی­های فرعی حمایت علمی خانواده، حمایت روانشناختی خانواده)، حمایت مسئولان آموزشی (شامل کد مفهومی­ های فرعی حمایت علمی مسئولان آموزشی، حمایت روانشناختی مسئولان آموزشی) و حمایت اساتید دانشگاه (شامل کد مفهومی­ های فرعی حمایت علمی اساتید دانشگاه، حمایت روانشناختی اساتید دانشگاه) دسته­ بندی شدند (نمودار 1).

نمودار 1: نقش کنشگران حامی در برنامه درسی انفراد ی­شده ­ی پذیرفته ­شدگان رشته ­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی

در ادامه نتایج مطالعه و قسمت­ هایی از مصاحبه  شرکت­کنندگان که منجر به استخراج کدهای مفهومی اصلی و فرعی گردید، تبیین شده ­است.
حمایت خانواده: مفاهیم استخراج­شده از مصاحبه ­ها در این کد مفهومی اصلی، دارای دو کد مفهومی فرعی و 16 واحد معنایی به شرح مندرج در جدول شماره دو است.

بخشی از گفته ­های شرکت ­کنندگان که به نتایج جدول شماره دو منجر شد، بدین شرح است:
شرکت­ کننده 18 بیان می­ کرد: «پدر و مادرم هردو فرهنگی هستند. اونا خیلی برام هزینه کردند و می­کنند و تمام تلاشم را کردم که بتونم خوشحالشون کنم». شرکت­کننده 11 بیان می­کرد: «...توی خانواده ما مطالعه­کردن یک کار مرسومه، از وقتی بچه بودم مامان و بابام رو می­دیدم که اوقات فراغتشون مشغول مطالعه بودن...». شرکت­کننده 9 بیان می­کرد: «اشکالات درسیمو خصوصاً توی دروس تخصصی یادداشت می­کردم و هرچند وقت یک­بار به مامانم می­گفتم، مامانم با معلم خصوصی هماهنگ می­کرد، ایشون می ­اومد خونمون و نقاط ضعفم رو برطرف می­کرد...». شرکت­کننده 5 بیان می ­کرد: «...خواهرم سه سال از من بزرگتره و پزشکی می­خونه، همیشه سوالای درسی مو ازش می­ پرسیدم و اون کمکم می­کرد...» (حمایت علمی خانواده).
شرکت­کننده 6 بیان می ­کرد: «...من موفقیتم رو مدیون پدر و مادرم هستم... همیشه همراهم بودن و حمایتم­کردن و بهم انگیزه می­دادن...». شرکت­کننده 19 بیان می­کرد: «...اوایل که توی آزمون­ های آزمایشی شرکت می­کردم خیلی استرس داشتم، اما بابام همیشه می­گفت می­دونم که می­تونی و مهم اینه که نهایت تلاشت رو بکنی ...». شرکت­کننده 12 بیان می­کرد: «مادرم خیلی در موفقیت و قبولی من در دانشگاه تاثیر داشت. اون دندان­پزشکه و همیشه الگوی من بود؛ خیلی هم کمکم کرد. منم تمام تلاشم را کردم تا بتونم مثل اون دندان­پزشک بشم... به­نظر من آدم راه موفقیت رو از خانواده یاد می‌گیره...». شرکت­ کننده 1 بیان می­کرد: «...گاهی ­وقتا که خسته و ناامید می­شدم خانواده ­ام بخصوص مامانم خیلی بهم روحیه می­دادن... برای خانواده­ام خیلی مهم بود که من به موفقیت برسم؛ اما هیچ وقت منو تحت­فشار نذاشتن...» (حمایت روانشناختی خانواده).
حمایت مسئولان آموزشی مدرسه: مفاهیم استخراج­شده از مصاحبه ­ها در این کد مفهومی اصلی، دارای دو کد مفهومی فرعی و 22 واحد معنایی به شرح مندرج در جدول شماره سه است.
 
 
بخشی از گفته­ های شرکت­کنندگان که به نتایج جدول شماره سه منجر شد، بدین شرح است:
شرکت­کننده 10 بیان می­کرد: «دبیر ریاضی­مون خیلی باسواد بود... هم روی مباحثی که ارائه می­داد مسلط بود؛ هم عالی مطلب رو منتقل می ­کرد. سال یازدهم و دوازدهم دبیرمون بود. همه بچه ­هایی که باهاش کلاس داشتن ازش راضی بودن؛  می­ تونم بگم درصد خوب ریاضی­مو مدیون ایشون هستم...». شرکت­کننده 8 بیان می ­کرد: «...سال آخر مشاور مدرسمون خیلی به کلاس ما می­اومد، درباره روش مطالعه، تست­زنی، مدیریت زمان و .. اطلاعات خوبی بهمون می­داد. یادمه روش مدیریت حل سوالات آزمون آزمایشی رو از مشاورمون یاد گرفتم و توی کنکور هم به دردم خورد...». شرکت­کننده 17 بیان می­کرد: «... بعضی از دبیرا خیلی براشون مهم بود که خوب بفهمیم، مثلاً دبیر زیست­مون؛ اگه خط به خط مثل کتاب رو حفظ می­کردیم، می­گفت اول باید بفهمید و نیاز نیست کلمه­ به­ کلمه حفظ کنید خودتون باید بتونید به زبان خودتون توضیح بدین...». شرکت­ کننده 13 بیان می­کرد: «...توی مدرسه که بودیم گاهی وقتا بعضی از درسامون خوب پیش نمی­رفت مثلاً به تعطیلات می­خورد یا دبیر مریض می­ شد یا مراسمی چیزی توی مدرسه بود. مدیر مدرسمون وقتی می­ فهمید عقب افتادیم یا وقتی بچه­ ها درخواست کلاس جبرانی می­کردن، با معلم ­ها هماهنگ می­ کرد و کلاس جبرانی می­داشت. سال دوازدهم که بودیم، کلاس ­های رفع اشکال و... توی مدرسه برگزار می­شد و هرکس به این کلاس­ها نیاز داشت شرکت می­کرد» (حمایت علمی مسئولان آموزشی مدرسه). شرکت ­کننده 3 بیان می­ کرد: «...سال دوازدهم دبیرامون خیلی تشویق مون می­کردن، دبیر شیمی­مون همیشه می­گفت: امسال مهم­ترین سال زندگیتونه و سرنوشت شما رو رقم می­زنه باید بهترین نتیجه رو بگیرید...». شرکت­کننده 7 بیان می­کرد: «...دوران دبیرستان (دوره دوم)، اول هر سال مدیر به کلاس مون می­اومد و یکی از مسائلی که خیلی براش مهم بود این بود که بچه ­ها توی آزمون­های علمی مثل المپیاد شرکت کنن و کلی تشویقمون می­کرد و می­گفت انتظارم از شما در حد توانایی شماست، من شما رو باور دارم و می­دونم که می­تونید به نتایج عالی برسید ... مسئولین مدرسه واقعاً به فکر ما بودن، برای موفقیت ما همه تلاششون رو انجام می­دادن و برنامه­های آموزشی منظمی توی مدرسه داشتیم».  شرکت­کننده 15 بیان می­کرد: «ما هردو ماه یک­بار جلسه دیدار اولیا و دبیران داشتیم خصوصاً پایه دوازدهم که بودیم حضور توی این جلسات خیلی تأکید می­شد. به­ نظر من جلسات خیلی مفید بود. دبیرا درباره نقاط قوت و ضعف بچه­ ها با والدین صحبت می­کردن و گاهی­وقتا حرف­هایی که ما  نمی ­تونستیم با دبیرامون در میون بذاریم، والدین­مون به دبیرا انتقال می­دادن...». شرکت­ کننده 4 بیان می­کرد: «... اگر قرار بود تصمیمی گرفته ­بشه رأی­گیری می­کردن مثلاً وقتی قرار بود کتاب­های جدید برای کتابخونه بخرن؛ معاون مدرسه به همه کلاس­ ها می­رفت و لیست کتاب­های مورد نیاز بچه ­ها رو در می­آورد و بعد مدرسه کتاب­ هایی که اکثر بچه ­ها درخواست کرده بودن رو تهیه می­ کرد». شرکت ­کننده 2 بیان می­کرد: «...مدرسه ما یکی از بهترین و معروف­ترین مدارس شهر بود؛ چون همیشه قبولی­ های زیادی داشت و بیشتر بچه­ ها رتبه­ های خوبی توی کنکور می­گرفتن، یک دلیلش این بود که جو رقابتی بین بچه ­ها وجود داشت، البته مسئولین مدرسه هم نقش مهمی توی این قبولی­ها داشتن ... بچه ­های مدرسه اکثراً قوی بودن، برای همین سطح انتظاراتشون از بچه­ ها بالا بود» (حمایت روان­شناختی مسئولان آموزشی مدرسه).
حمایت اساتید دانشگاه: مفاهیم استخراج­شده از مصاحبه ­ها در این کد مفهومی اصلی، دارای دو کد مفهومی فرعی و 20 واحد معنایی به شرح مندرج در جدول شماره چهار است.
 
بخشی از گفته­ های شرکت­کنندگان که به نتایج جدول شماره چهار منجر شد، بدین شرح است:
شرکت­کننده 9 بیان می­کرد: «...اکثر اساتید تسلط کامل بر مطالب درسی دارند و این خیلی کمک­ کننده است چون خیلی خوب می­تونن مطلب را انتقال بدن». شرکت­کننده 14 بیان می­کرد: «.. بین درس­هایی که تا الان داشتیم بعضی اساتید در طول ترم و به­صورت پیوسته امتحانات کوچک کتبی و شفاهی می­گیرن و این یک عادت برامون­شده که همیشه آماده امتحان باشیم...». شرکت­کننده 2 بیان می­کرد: « درس ­های دوران دبیرستان واقعاً کم حجم بود. الان حجم درسا خیلی بیشتر شده. جدا از این، گاهی اوقات اساتید سوالات عجیب غریب توی امتحان میارن که استرس آدم را بالا می­بره اما اکثراً از داخل جزوه و کتاب­هاشون سوال می­دن ...». شرکت­کننده 7 بیان می­کرد: «... گاهی اوقات بعضی از اساتید فقط درسشون رو می­دن و می­رن و بقیه کار با دانشجو هست که بره بخونه و بفهمه، ولی این­که آدم بتونه سوالاتش رو از استادش بپرسه خیلی توی فهمیدن درس تأثیر داره...» (حمایت علمی اساتید دانشگاه).
شرکت­ کننده 12 بیان می­کرد: «... درس آناتومی با وجود  این ­که درس مشکلی بود، اما استادمون سعی می­کرد مطالب رو کاملاً تفهیم کنه و در طول تدریسش از ما می­پرسید که اگر سوالی دارید بفرمایید...». شرکت­کننده 16 بیان می­کرد: «... رابطه‌ای که استاد با دانشجوها داره خیلی مهمه، گاهی وقت­ها بعضی از استادا خیلی از آدم فاصله می­گیرن و به دانشجو توجهی ندارن و این روی انگیزه آدم تاثیر می­گذاره...». شرکت­ کننده 8 بیان می­کرد: « استاد درس بافت­ شناسی­ مون از ما می­ خواست که توی کلاس کنفرانس بدیم و بعدش هم خودش توضیحات تکمیلی رو می­گفت این روش تدریس استاد اولش برامون سخت بود اما به یادگیری­مون کمک کرد...». شرکت­کننده 5 بیان می­کرد: «... از این­که دانشجوی بعضی از اساتید هستم خیلی لذت می­برم چون مثل یک الگوی خوب و کامل برای من هستند...» (حمایت روان­شناختی اساتید دانشگاه).

مطالعه حاضر با هدف واکاوی نقش کنشگران حامی در برنامه درسی انفرادی­ شده ­ی پذیرفته ­شدگان رشته ­های پزشکی،  دندان­پزشکی، داروسازی دانشگاه ­های علوم پزشکی شهر تهران انجام پذیرفت. در راستای رسیدن به این هدف و در جهت رفع کاستی‌های موجود، محققین با استفاده از روش مصاحبه عمیق، تجارب پذیرفته­ شدگان رشته ­های سرآمد دانشگاه­های علوم پزشکی را مورد بررسی قرار دادند. پس از طی ساز و کار حاکم بر پژوهش و تجزیه و تحلیل داده ­های کیفی حاصل از مصاحبه، یافته ­ها در قالب سه کد مفهومی اصلی، حمایت خانواده، حمایت مسئولان آموزشی مدرسه و حمایت اساتید دانشگاه به­دست آمد. هر یک از کد مفهومی­ های اصلی، شامل دو کد مفهومی فرعی هستند و هر کد مفهومی فرعی در برگیرنده طیف وسیعی از فعالیت­ها و نقش ­های کنشگران حامی می­باشد، که در ادامه مورد بررسی قرار گرفته ­اند.
حمایت خانواده: والدین اولین افراد اثرگذار بر شکل­ گیری نگرش­ها و رفتارهای فرزندان هستند به­گونه‌ای که فرزندان خواسته یا ناخواسته بسیاری از ویژگی­ ها را از والدین خود   می ­آموزند. والدینی که انتظارات بالایی دارند فعالیت­ها و حمایت­هایی را انجام می‌دهند که رشد شناختی و پیشرفت تحصیلی فرزندانشان را تقویت می­کند. آنان ممکن است برای کمک به فرزندانشان مطالعه کنند، منابع آموزشی مختلف را فراهم کنند و به­طور منظم نتایج تحصیلی آنان را چک کنند (8). کد مفهومی اصلی حمایت خانواده در این مطالعه، شامل دو کد مفهومی فرعی: حمایت علمی خانواده، حمایت روانشناختی خانواده می­باشد. این یافته­ها، در راستای نتایج تحقیقات مختلفی هستند. از جمله ؛ عاشوری و همکاران؛ سجادی و همکاران؛ و نیز نریمانی و میری نشان دادند که محیط آموزشی و ویژگی ­ها و حمایت­ های خانوادگی بر موفقیت در آزمون سراسری تأثیرگذار است (16-14). همچنین سایر مطالعات، موفقیت تحصیلی را تحت تاثیر نظارت و مشارکت والدین می ­دانند (7، 6) و بر نقش خانواده و انتظارات والدین، تاکید می‌کنند (8). نوغانی و همکاران (1390) نیز در مطالعه خود گزارش دادند که بالا بودن سهم سرمایه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در خانواده، احتمال موفقیت داوطلبان در آزمون ورود به دانشگاه را بالا می ­برد (17). نتایج مطالعه سلیمی نشان داد که نوع آموزشگاه و تحصیلات پدر و مادر در موفقیت داوطلبان آزمون سراسری نقش دارند (18).
حمایت مسئولان آموزشی مدرسه: تلاش مسئولان آموزشی برای ایجاد جو مثبت در مدرسه و کلاس درس، درگیری تحصیلی فراگیران را بالا می­برد. فراگیرانی که محیط کلاس درس خود را مثبت ارزیابی می­کنند، یادگیری بهتری نیز   دارند (27). معلم از طریق روش تدریس کارآمد، می­تواند فراگیران را متحول و هدایت کند تا به انجام تکالیف مرتبط با درس تمرکز کنند (25). محیط و جو کلاس نقش مهم و برجسته­ای در عملکرد تحصیلی، روان­شناختی و رفتاری فراگیران دارد (28). کد مفهومی اصلی حمایت مسئولان آموزشی مدرسه در این مطالعه، شامل دو کد مفهومی فرعی: حمایت علمی مسئولان آموزشی مدرسه، حمایت روان­شناختی مسئولان آموزشی مدرسه می­ باشد. این یافته­ها نیز، در راستای نتایج تحقیقات مختلفی هستند که به بررسی نقش مسئولان آموزشی مدرسه در یادگیری و پیشرفت تحصیلی فراگیران پرداخته­اند. از جمله نتایج مطالعه اشنایدر و پرکل (Schneider & Preckel) نشان داد که هم تدریس خوب معلم که منجر به یادگیری معنی­دار می­شود و هم رابطه معلم با فراگیران از جمله عوامل تأثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی است (9). ماینا (Maina) در تحقیق خود گزارش داد که چنانچه نگرش فراگیر نسبت به خودش، معلم و مدرسه مثبت باشد موجب موفقیت تحصیلی بیشتر او می‌شود (10). در پژوهش دیگری مورایرا و همکاران (Moreira)، نشان دادند که محیط­های حمایتی مدرسه نقش مهمی در بهبود عملکرد ضعیف فراگیران دارد (11). نتایج حجازی و همکاران نیز نشان داد که ویژگی­ های فردی، دانشی، مهارتی و شخصیتی معلم در موفقیت تحصیلی فراگیران مؤثر است (12).
حمایت اساتید دانشگاه: اساتید در قلب فعالیت‌های یاددهی- یادگیری دانشگاه جای می‌گیرند (29). کد مفهومی اصلی حمایت اساتید دانشگاه در این مطالعه، شامل دو کد مفهومی فرعی: حمایت علمی اساتید دانشگاه، حمایت روان­شناختی اساتید دانشگاه می­باشد. این یافته­ ها، در راستای نتایج تحقیقات مختلفی هستند. در مطالعه کیفی تودرس(Todres) و همکارانش نیز، دانشجویان پزشکی شرکت­کننده اذعان داشتند که مربیان و اساتید پزشکی مهم­ترین عامل موثر در درک بهتر یادگیری­ ها و در نتیجه عملکرد تحصیلی دانشجویان می­باشند (19). از جمله نتایج مطالعات رمپای و سوپرک (Rampai & Sopeerak)؛ و نیز کیم ولاندربرگ(Kim & Lundberg) نشان داد کیفیت و میزان تعاملات اساتید با دانشجویان یکی از عوامل مهم در موفقیت است (21، 20)؛ مطالعه وین و یانگز (Wayne & Youngs) نشان داد که ویژگی­های استاد بر موفقیت تحصیلی دانشجویان تأثیر می­گذارد (22). سلاجقه و صفری در مطالعه خود گزارش دادند که احترام به دانشجویان، نرخ پیشرفت تحصیلی را بالا می­ برد (23). نتایج درخشان و همکاران نیز نشان داد که تسلط علمی استاد، علاقه استاد به رشته علمی خود، داشتن اطلاعات مناسب، تشویق دانشجویان از جمله عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی دانشجویان هستند (24). آن­چه به وضوح از یافته­ های این مطالعه دریافت می­شود؛ این است که کنش گران حامی نقش مهمی در شکل­ گیری برنامه درسی انفرادی شده پذیرفته­ شدگان رشته ­های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی دارند، کنشگران حامی با ارائه حمایت­ های موردنیاز فراگیران می­ توانند آینده تحصیلی خوبی برای آنان رقم بزنند. بنابر این خانواده­ ها، مشاوران، مسئولان آموزشی مدارس و نیز اساتید دانشگاه بایستی در این زمینه اطلاعات لازم را دریافت کنند، تا بتوانند فراگیران را در تنظیم هرچه بهتر برنامه درسی انفرادی­ شده یاری رسانند.
در پایان، آن­چه از تجربه افرادی که در رشته­ های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی پذیرفته شده­اند، درک می­ شود؛ این است که کنشگران حامی که شامل خانواده، مسئولان آموزشی مدرسه و اساتید دانشگاه هستند، نقش تعیین­ کننده­ای در برنامه درسی انفرادی­شده فراگیران دارند و به­ همین سبب، می­توانند نتایج ارزشیابی ­های تحصیلی را تحت­ تأثیر قرار دهند. خانواده ­ها، مدیران، معلمان، مشاوران تحصیلی، اساتید و سایر دست­اندرکاران آموزشی در مدرسه و دانشگاه، باید از  حمایت­ هایی که می­تواند موفقیت تحصیلی فراگیران را در پی داشته باشد، آگاهی یافته و آن­ها را در زندگی تحصیلی فراگیران در تمام دوره ­های تحصیلی لحاظ نمایند؛ این حمایت­ها زمینه بهبود برنامه درسی انفرادی­ شده فراگیران و دستیابی به بهترین نتایج در ارزشیابی­ های دوره­ های مختلف تحصیلی را فراهم می­ کند. با توجه به نتایج مطالعه حاضر، به پژوهشگران در مطالعات آتی پیشنهاد می­ شود که سایر مؤلفه­ های برنامه درسی انفرادی­ شده پذیرفته­ شدگان رشته­ های پزشکی، دندان­پزشکی و داروسازی، از جمله نقش عوامل فردی و روانشناختی را مورد بررسی قرار دهند.
قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری در دانشگاه شهید بهشتی تهران با کد مصوبه 31851 می­باشد. از کلیه شرکت­ کنندگان در فرایند مصاحبه ­های تخصصی و نیز از اساتید محترم دانشکده علوم تربیتی و روان­شناسی دانشگاه شهید بهشتی که در انجام این مطالعه همکاری­ های لازم را داشته­ اند، تشکر و تقدیر می­شود.