گسترش پاندمی کووید-19 از اوایل سال 2020 میلادی، منجر به تعطیلی مدارس و موسسات آموزشی در بیش از 150 کشور دنیا و تعلیق تحصیل بالغ بر 80 درصد دانش­ آموزان و دانشجویان گردید (1). در سطوح دانشگاهی، در پاسخ به لزوم تامین سلامت دانشجویان و دیگر اعضاء سیستم آموزشی و همچنین به­منظور قطع زنجیره انتقال بیماری و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی دوران پاندمی، کلاس‌های درس حضوری دانشگاهی در غالب موارد متوقف گردید (3، 2). در موسسات آموزش عالی سلامت، فعالیت‌های آموزش بالینی  به­منظور کاهش احتمال سرایت بین بیماران و دانشجویان، کاهش قابل توجه افراد مراجعه‌کننده به بیمارستان‌های آموزشی به ­دلیل محدودیت‌های قرنطینه، ترس و اضطراب افراد از مراجعه به مراکز درمانی به واسطه خطر سرایت بیماری کووید-19، و تمرکز عمده غالب مراکز آموزشی- درمانی به درمان بیماران کووید-19، با تعلیق جدی مواجه شد (4).
لزوم فاصله‌گذاری اجتماعی، قرنطینه خانگی، بسته شدن مدارس و دانشگاه­ ها و عدم برگزاری کلاس­های حضوری، بسته شدن مبادی ورودی و خروجی شهرها و کشورها و محدودیت ­های وسیع سفرهای بین شهری و بین کشوری، عدم امکان برگزاری گردهمایی‌های بزرگ و ترس و اضطراب حاکم برغالب احاد جامعه در رابطه با ابتلای به بیماری، نظام آموزش عالی را با چالش­های متعددی مواجه نموده است (2،5). در حوزه آموزش عالی سلامت به­دلیل اقتضایات این نهاد در عرصه‌های آموزش، درمانی، تحقیقاتی و خدمت­رسانی،  چالش ­های دیگری نیز مطرح می‌باشند که راهکارهای مدیریتی جامعی را می‌طلبند (4).
مطالعات مختلف در قالب بیان تجربیات فردی، گروهی، موسسه­ ای و کشوری، برخی چالش ­های ناشی از بحران و  راهکارهای مقابله با این چالش ­ها را متذکر شده ­اند. برامر (Brammer) و همکاران، ضمن اشاره به چالش­های حاصل از بحران پاندمی در عرصه آموزش عالی، انعطاف­پذیری و تاب­آوری نظام آموزش عالی را از الزامات نرمالیته جدید (New Normal)، در پاسخ به بحران می­دانند (2). خاکی صدیق و آهنچیان، سیاست­ های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مواجهه با چالش­ های ناشی از بحران کووید-19 را تداوم فعالیت­های آموزش برپایه یادگیری الکترونیک، و انعطاف پذیری زیرمجموعه‌های این وزارت­خانه در برابر تغییرات ناشی از بحران عنوان می‌کنند (6). تقی‌زاده، حاجی و محمدی مهر چالش ­ها و فرصت­ های ناشی از پاندمی کووید-19 در عرصه آموزش عالی را در شش گروه اجرایی، مالی، آموزشی، اخلاقی، تعاملی و زیرساخت مورد بررسی قرار داده­اند (5). اسکلار (Sklar) با اشاره به چالش­ های مطرح در نظام آموزش عالی سلامت که به­واسطه بحران پاندمی نمود بیشتری پیدا کرده‌اند، راهکــارهای مختلف از جملـه توجه به تلـه مدیسـین، زیرساخت­های بهداشت عمومی و پیشگیری از بیماری­ ها و حرکت از مدل کوریکولوم Bio Scientific به­سمت کوریکولوم شامل علوم رفتاری، اجتماعی، زیست محیطی را به ­منظور چالش­ های مذکور متذکر می‌شود (7). یانگ  (Yang) و همکاران، راهکارهای مدیریت چالش­های ناشی از بحران پاندمی را در موارد زیر خلاصه می‌کنند: - بازبینی کوریکولوم در جهت آمادگی در شرایط بحران­ساز و کارهای ارتباطات بین رشته ­ای توجه به اخلاق پزشکی (8). فقیهیان و همکاران، مهم­ترین راهبردهای آموزش دانشگاه ­های علوم پزشکی برتر جهان در مواجهه با پاندمی را تغییر در کوریکولوم، ارزشیابی، و رتبه‌بندی دانشجویان، پیشگیری از تقلب در امتحانات، تمهیداتی برای جشن فارغ­التحصیلی، و آموزش از راه دور می‌دانند (9).
از مجموع مطالعات فوق چنین به ­نظر می‌رسد که به­منظور مدیریت نظام آموزش عالی سلامت در بحران پاندمی، سیاست­گذاران و صاحب­نظران آموزش و پژوهشی ضمن مدیریت شرایط بحران و ادامه فعالیت­ های این حوزه در کوتاه مدت، رشد و توسعه پایدار در افق ­های آینده را نیز می‌بایست مد نظر قرار دهند. در واقع، با وجودی­که بحران­ها، نظام آموزش عالی سلامت را با چالش ­ها و تهدیدهای جدی مواجه نموده است، اما در پس آن­ها، فرصت ­ها و نواوری‌هایی نیز نهفته است که در توسعه و ارتقا نظام آموزش عالی سلامت در دوران پس از بحران نیز بسیار راه ­گشا خواهد بود.
با توجه به این­که هر یک از مطالعات مذکور وجوهی از مجموعه کلی "چالش­ها، راهکارها، دستاوردها" را مورد توجه قرار داده­اند، لزوم یک مطالعه جامع که کلیات فضای مفهومی حاکم برمطالعات مطرح حوزه مورد بررسی را ترسیم نماید، ضرورت می‌یابد. براین اساس، با توجه به پراکندگی نتایج حاصل از مطالعات و در راستای دستیابی به بسته جامعی از مجموعه چالش­ ها، راهکارها و دستاوردهای حاصل از پاندمی کووید-19 در نظام آموزش سلامت، هدف از مطالعه حاضر، بررسی و ارائه مجموعه­ ای از چالش­ های حاصل از بحران کووید-19 در عرصه آموزش عالی سلامت، راهکارهای مقابله با چالش­های مذکور، و دستاوردهای گذار به پسا کووید می‌باشد.
روش­ ها 
مطالعه حاضر از نوع مروری و به روش مرور روایتی“Narrative Review”  و برمبنای چهار مرحله ارایه شده به نقل از Demiris و همکاران توسط Fins (10) تحت گام­های ذیل انجام گردید: برمبنای Mesh Words، کلید واژه‌ انگلیسی19 Covid-، Education،Medical و کلید واژه­های فارسی "آموزش، پزشکی، کووید-19" به ­منظور جستجو در  پایگاه­ های اطلاعاتی فارسی و انگلیسی مورد استفاده قرار گرفتند. جستجو در پایگاه‌‌‌های دادهPubMed ، Cochrane Collaboration، ERIC، Google Scholar، SID براساس کلید واژه‌های انتخابی انجام و مقالات مرتبط استخراج گردید. علاوه براین، به ­دنبال جستجوی دستی در مجلات مطرح حوزه آموزش علوم سلامت نیز مقالات متعددی به ­ست آمدند. معیارهای ورود مقالات برمبنای مقالات فارسی و انگلیسی، بازه زمانی مارچ 2020 تا مارچ 2021، مقالات مرتبط با تاثیر کووید برآموزش بودند. مقالات به زبان غیر از فارسی و انگلیسی، مقالاتی که به تاثیر همه ­گیری کووید-19 در حوزه‌های غیراز آموزش می‌پرداختند و مقالاتی که از اعتبار علمی بالایی برخوردار نبودند، از مطالعه حذف شدند. ابتدا برمبنای عنوان مقاله، و سپس به دنبال مطالعه چکیده مقاله، غربال گری مقالات انجام شد و نهایتاً 65 مقاله به منظور مطالعه کامل متن انتخاب شدند. به­دنبال مطالعه کل مقاله، نکات کلیدی و نتایج درج شده در آن مقاله ثبت شدند. پس از تجمیع نتایج و نکات کلیدی مقالات منتخب، و با انتزاع ذهنی نگارندگان مقاله، چالش­ها و محدودیت­های آموزش عالی سلامت در دوران بحران، راهکارها، سیاست­های مدیریتی و دستاوردهای گذار به پساکووید، در قالب مضامین کلی طبقه بندی شدند. با توجه به مروری بودن نوع مطالعه و استفاده از مقالات چاپ شده موجود در پایگاه ­های اطلاعاتی، ملاحظات اخلاقی خاصی وجود نداشت.
یافته ها
یافته‌های حاصل از تجمیع مطالعات منتخب در قالب مضامین کلی چالش ­ها، راه­کارها و دستاوردها در چهار گروه دانشجویان، کوریکولوم، پژوهش و حمایت مالی نظام آموزش عالی سلامت طبقه‌بندی شدند. مهم­ترین چالش­های ناشی از بحران پاندمی کووید- 19 که دانشجویان نظام آموزش عالی سلامت را تحت تاثیر قرار داده است، شامل تعلیق آموزش­های حضوری کلاسی و بالینی، محدودیت در امر پذیرش و فارغ التحصیلی، تنش ­های ناشی از بحران پاندمی، و چالش ­های مرتبط با رزیدنت­ها بودند. به­منظور مدیریت این چالش ­ها، راهکارهای متعددی از جمله آموزش مجازی هم­زمان/ غیرهم­زمان، آموزش بالینی غیرحضوری دیجیتال، ایفای نقش داوطلبانه دانشجویان به جهت کمک­رسانی در سطح جامعه، تغییر رویکرد در پذیرش و فارغ التحصیلی دانشجویان، حمایت و مشاوره­های آموزشی و غیرآموزشی، و توجه به سلامت جسمی و روحی رزیدنت­ها، پیشنهاد شده ­اند.
از چالش ­های مرتبط با کوریکولوم رشته­ های علوم سلامت که به دنبال پاندمی کووید-19 نمود مشخصی داشته­اند، می­توان به محوریت روش­های درمانی، و کسب دانش و مهارت در کوریکولوم اشاره نمود. به­ منظور مدیریت این چالش ­ها، وارد نمودن علوم غیرشناختی، رفتاری، اجتماعی و سلامت و پیشگیری در کوریکولوم مورد تاکید می ­باشد. تعلیق تحقیقات غیر مرتبط با کووید-19 از مهم­ترین چالش­های حوزه پژوهش نظام آموزش عالی سلامت در پی پاندمی کووید-19 می­ باشد که با در پیش ­گرفتن سیاست­ های خاص در جهت ادامه تحقیقات و اختصاص بودجه، مدیریت می­شوند.
بحران مالی نظام آموزش سلامت در طی دوران پاندمی کووید-19، از دیگر چالش­ هایی است که لزوم توجه جدی مدیران و سیاست­ گذاران، و ارائه راهکارهای مقابله با بحران را ایجاب می­کند. بسیاری از راهکارهای ارائه شده، نه تنها در دوران بحران پاندمی، بلکه در پی­ گذر از بحران نیز می­توانند در ابعاد مختلف نظام آموزش عالی سلامت مورد توجه قرار بگیرند. هر یک از چالش ­ها، راهکارها و دستاوردهای حاصل از پاندمی کووید- 19 در چهار حوزه دانشجویان، کوریکولوم، پژوهش و نظام مالی، به تفکیک در جداول 3-1 عنوان شده­اند.




بحث و نتیجه­ گیری
به­­ دنبال بحران کووید-19، نظام آموزش عالی سلامت با چالش‌های مختلفی مواجه گشته است. نتایج مطالعات مختلف حاکی از آن بود که تعلیق فعالیت‌های آموزشی و ارزشیابی حضوری از مهم­ترین چالش‌هایی است که نظام آموزش سلامت در دوران بحران پاندمی کووید-19 با آن مواجه بوده است (4). در راستای مدیریت این چالش و با هدف ادامه فعالیت‌های آموزشی دانشجویان، روش‌های آموزشی و ارزشیابی مجازی در بسیاری از موسسات آموزشی به­کار گرفته شده است (7،9،11). با این وجود، محدودیت‌های روش‌های آموزشی و ارزشیابی مجازی، امکان استفاده گسترده از آن­ها در کلیه سطوح آموزشی خصوصاً آموزش بالینی را به راحتی میسر نمی‌سازد و ملاحظات و تمهیدات ویژه­ای را طلب می‌کند. برخی گزارشات حاکی از عدم امکان آموزش مطلوب درDigital Clinical Placement  به ­دلیل فقدان زیرساخت‌های مناسب می‌باشد (13). علاوه براین، کاهش کیفیت آموزشی، بی­انگیزگی اساتید و دانشجویان، بی­ برنامگی و جدی نبودن کلاس­ها و تکالیف سنگین، از جمله پیامدهای نامطلوب آموزش مجازی می‌باشند (5). ارزشیابی‌های مجازی نیز از نظر چگونگی کنترل شرایط آزمون و امکان برقراری شرایط معادل برای شرکت­کنندگان، با ابهاماتی مواجه هستند. هرچند که با کاربست تمهیدات تکنولوژیک و پداگوژیک و توجه به ارزشیابی تکوینی، چالش‌های حوزه ارزشیابی تا حدودی آدرس‌دهی شده است (54، 53). نقش­آفرینی دانشجویان در فعالیت‌های غیراز دوره رسمی آموزشی، از دیگر راهکارهایی است که در پاسخ به تعلیق فعالیت‌های آموزشی حضوری در مطالعات مختلف مورد تاکید می‌باشد. با وجودی که این راهکار از نظر تقویت روحیه دانشجویان، احساس کارآمدی و مفید بودن، و تامین نیروهای کمکی در دوران بحران (41،42،43،45) مورد توجه است، اما معدودی از مطالعات با ذکر دلایلی از جمله احتمال بالای سرایت بیماری (خصوصاً در افراد واکسینه نشده) و به ­خطر افتادن جان دانشجویان و خانواده آن­ها، فعالیت‌های دانشجویان در مراکزی که مواجهات نزدیک و طولانی مدت با بیماران مبتلا به کووید وجود دارد را توصیه نمی‌کنند (46). هرچند که برخی مطالعات دیگر، این امر را در راستای قسم­نامه پزشکان و بخشی از وظائف و مسئولیت‌های هر فردی که وارد این حیطه می‌شود، می‌دانند. "پزشک بودن تنها به معنای تشخیص بیماری، تجویز دارو و یا انجام اعمال پزشکی و جراحی نیست، بلکه شناسایی وجود مشکل در بدنه انسانیت و کمک به رفع ان در راستای بهبود زندگی انسان­ها می­ باشد" (44).
از دیگر چالش‌های مهمی که در دوران پاندمی به نحو بارزی رخ می‌نمایاند، کاستی‌های موجود در کوریکولوم رشته‌های مختلف علوم پزشکی است که لزوم بازنگری‌های جدی در کوریکولوم را ایجاب می‌کند. تحول کوریکولوم‌های Bioscientific و وارد نمودن علوم رفتاری و اجتماعی، بهداشت و سلامت عمومی، توانمندی‌های مقابله با بحران، وجوه غیرشناختی و "پزشکی از راه دور" در کوریکولوم از مهم­ترین مواردی هستند که در مطالعات مورد توجه قرار گرفته‌اند (7)". حتی در دورانی که نمی‌توان بیمار را از نظر فیزیکی معاینه نمود، می‌توان او را از منظر احساسی و عاطفی لمس  کرد" (17). تمرکز بسیاری از پژوهش‌های حوزه سلامت برتحقیقات مرتبط با کووید- 19 و تعلیق پژوهش‌های غیرمرتبط با کووید، از چالش های مهمی است که نظام آموزش سلامت با آن مواجه می‌باشد. در پاسخ به چالش‌های حوزه پژوهش در نظام سلامت، امکان‌سنجی ادامه تحقیقات، مغفول نماندن تحقیقات غیراز کووید- 19 و توجه به معیارهای گزینش دقیق در پذیرش و چاپ مقالات، مورد تاکید می­باشند (65-62).
با وجودی که بسیاری از موسسات آموزش عالی از اختصاص بخش عمده‌ای از بودجه خود به موسسات آموزشی نظام سلامت شاکی بودند (2)، با این ­حال چگونگی تاب‌آوری زیرساخت­های اقتصادی نظام آموزش سلامت در برابر بحران پاندمی کووید-19 از چالش‌های مهم این حوزه می­ باشد، به ­طوری­که از ان تحت عنوان "آزمون استرس اقتصادی" سیستم‌های آموزشی- درمانی نام برده می‌شود (66). لزوم بازنگری در نحوه هزینه کرد مراکز آموزشی درمانی، اختصاص بودجه‌های دولتی، و گسترش پوشش بیمه­ای از جمله  راهکارهایی هستند که به­ منظور مدیریت چالش‌های اقتصادی نظام آموزش سلامت پیشنهاد شده است (5). در­حالی­ که بحران پاندمی کووید- 19 چالش‌هایی را در نظام آموزش عالی سلامت باعث شده است، دستاوردهای حاصل از این بحران در گذار به دوران پساکووید می ­باید مورد توجه صاحب نظران و سیاست گذاران حوزه آموزش سلامت قرار بگیرند. توجه به آموزش‌های تلفیقی حضوری و مجازی (Blended)، وارد نمودن آموزش و ارزشیابی مجازی در کوریکولوم، پزشکی از راه دور (Tele-Medicine)، لزوم بازنگری در کوریکولوم‌های   علوم پزشکی، استفاده از قابلیت‌های مختلف هوش مصنوعی در حوزه‌های آموزش و ارزشیابی مجازی (13، 57-55) رویکردهای نوین در ارزشیابی‌ها، تحقیقات و اقتصاد آموزش عالی، از جمله دستاوردهای حاصل از پاندمی کووید- 19 در گذار به پساکووید محسوب می‌شوند که زمینه ورود به نرمالیته و عصری جدید (New Normal) و نویدبخش افق‌های نو در ساختار نظام آموزش سلامت می‌باشد.
به­ عنوان نتیجه­ گیری کلی حاصل از مطالعه حاضر می­ توان گفت در مقابله با شرایط بحران، علاوه برشناسایی چالش­ ها و ارایه راه­کارهای مدیریت بحران، به­ منظور برون رفت از وضعیت بحرانی، توجه به فرصت ­ها و ظرفیت­ های در پس بحران، نقش بسیار مهمی در اعتلاء و ارتقاء شرایط موجود به سمت افق­های نوین دارد. 
در نهایت با توجه به نتایج حاصل از مطالعه می توان پیشنهادات ذیل را مطرح نمود: با توجه به محدودیت­ های آموزش مجازی خصوصاً در حوزه بالینی، تمهیداتی به­ منظور تداوم کسب تجربه بالینی دانشجویان فراهم شود تا استانداردهای آموزش بالینی خصوصاً در رابطه با دانشجویان سال آخر که به­دلیل شرایط خاص ناشی از پاندمی، زودتر از موعد مقرر فارغ التحصیل گشته ­اند، تامین گردد. همچنین نظر به نقش کلیدی مراکز مشاوره دانشجویی در توجه به    آسیب ­های روحی روانی دانشجویان در شرایط بحران، توسعه و حمایت این مراکز توسط نهادهای سیاست­گذار نظام آموزش سلامت بسیار حایز اهمیت می­باشد. بسیاری از راهکارهای ارائه شده به­ منظور مدیریت چالش ­های ناشی از پاندمی، منحصر به دوران بحران قلمداد نشود و در سیاست ­گذاری­ های آتی نظام آموزش عالی سلامت مد نظر قرار گیرد.
از محدودیت های مطالعه حاضر می­ توان به برخی از راهکارهای ارائه شده در مطالعات انجام شده در کشورهای دیگر و موسسات آموزشی متبوع اشاره نمود که به اقتضاء شرایط خاص آن در بافتار ویژه مطرح شده است. از این­رو شاید کاربست آن راهکارها در برخی موسسات آموزشی کشور ما که بافتار متفاوتی دارند، امکان­ پذیر نباشد.
قدردانی
بدین­وسیله از معاونت محترم آموزشی دانشکده مجازی، آموزش پزشکی و مدیریت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، سرکار خانم دکتر خوش­گفتار که امکان انجام این تحقیق را فراهم نمودند، همچنین از راهنمایی و همیاری اساتید گرامی دانشکده مذکور، سرکار خانم دکتر اکبری فارمد و جناب آقای دکتر زارعی در جریان تحقیق نهایت سپاسگزاری را دارم.