پژوهش در آموزش علوم پزشکی

در هر کشوری، دانشجویان از اقشار برگزیده جامعه و سازندگان آینده آن کشور محسوب می‌شوند (1)، بنابراین توجه به ویژگی‌های روانشناختی دانشجویان و عواملی که بر عملکرد تحصیلی آنان تأثیر می‌گذارد، باید مورد توجه قرار گیرد. زیربنای بسیاری از رفتارهای ما، با توجه به تحقیقات انجام گرفته روی فعالیت‌های مغز و پاسخ‌های داده شده،"هیجانات" می‌باشند که می‌توانند به صورت هشیار یا هیجانات یا خلاقیت هیجانی است (3) و مستلزم رهاشدن از واکنش‌های هیجانی معمول و خلق واکنش‌های هیجانی بدیع است (4). همچنین توانایی تجربه و بیان ترکیبی از هیجانات ناهشیــار عمــل کنـنـد. هرچه ابزار این پـاسـخ‌ها به‌صـورت خلاقانه‌تر، کاربردی‌تر و همسو با نیازهای جامعه و گروه مورد تعامل باشد، فرد راه بازتری برای پیشرفت اجتماعی، عاطفی و روانی خود دارد (2). تعاریف و تفاسیر در مورد خلاقیت و هیجانات، بسیار زیاد و قابل تأمل هستند و با توجه به این دو مـؤلفه‌های مهم، یکی از انواع خلاقیت، خـلاقیت در حـوزه‌ی به صورت ابتکاری، اثر بخش و اصیل است، این مفهوم از یک‌سو به عالی‌ترین سطوح تفکر (یعنی خلاقیت) اشاره دارد و از طرفی ریشه در برانگیختگی‌های فیزیولوژیکی (هیجان) دارد (5). مفهوم خلاقیت هیجانی را آوریل (Averill) و همکاران (6)، مطرح کردند و به معنای ابراز خود (صداقت) به روشی جدید (بداعت) که بر اساس آن خطوط فکری فرد بسط یافته و روابط میان فردی او افزایش می‌یابد (اثربخشی). مطابق این تعریف بداعت، اثربخشی و صداقت سه عنصر اصلی محسوب می‌شوند (7). خلاقیت هیجانی نشان داده است که خلق مثبت و سلامت روانشناختی در بهتر انجام دادن و یکپارچه نمودن اطلاعات و همین‌طور حل خلاقانه مسائل، کارآمدتر هستند (8). نظر براین است که خلاقیت هیجانی با غنای زندگی هیجانی شخص در ارتباط است (9). خلاقیت اغلب تجلی و نمایش بیان آزاد است و در میان فرایند‌های عالی تفکر در بالاترین سطح قرار دارد، در مقابل، هیجانات اغلب تجلی برانگیختگی‌های درونی افراد است و به‌گونه‌ای که فرد را در ارائه پاسخ محدود می‌کند (10). آوریل، بیان می‌کند پاسخ‌های هیجانی خلاق درجه‌ها و انواع گوناگون دارند. در پایین‌ترین سطح، خلاقیت هیجانی کاربرد مؤثر هیجانات موجود پیشین را شامل می‌شود، که در یک فرهنگ مورد پذیرش متداول است (6). در بالاترین سطح شامل شکل‌گیری و رشد شکل جدیدی از هیجان براساس تغییر در باورها و قواعدی است که براساس آن هیجان‌ها شکل می‌گیرند و استوار می‌شوند (11).

آمادگی و آگاهی هیجانی در ارائه پاسخ‌های موثر و کارآمد به موقعیت‌ها و مقابله با شرایط جدید، نقش دارد (12). از نظر آوریل انسان در طول زندگی خود از والدین، معلمان و همسالان خود می‌آموزد که چگونه هیجان‌های خود را ابراز کنند (13). خلاقیت هیجانی توانایی تجربه و بیان بدیع، موثر و اصیل، ترکیبی از هیجانات است (14). افراد مستعد بروز هیجانات خلاقانه، بیش از سایرین برای شناخت هیجانات زمان می‌گذارند، تلاش می‌کنند و توجه و دقت بیشتری به هیجانات خود و دیگران دارند (15)، از این جهت خلاقیت هیجانی می‌تواند احساسات، انگیزه‌ها و عواطف و دیدگاه دانشجویان را نسبت به نظام آموزش عالی به‌طور اعم و رشته تحصیلی و کلاس درس به‌طور اخص تحت تأثیر قرار دهد، بنابراین بررسی رابطه بین خلاقیت هیجانی و اشتیاق تحصیلی دانشجویان ضرورت دارد. سازه اشتیاق تحصیلی در دانشگاه به رفتارهایی که به یادگیری و پیشرفت مربوط است، اطلاق می‌شود. این مفهوم به کیفیت تلاشی اشاره دارد که فراگیران صرف فعالیت‌های هدفمند آموزشی می‌کنند تا به صورت مستقیم در دستیابی به نتایج مطلوب نقش داشته باشند (16). یکی از عوامل کلیدی موثر بر موفقیت دانشجویان، مفهوم اشتیاق تحصیلی است. پیوند رفتارهای دانشجو (شامل عادات مطالعه، مشارکت با همسالان، تعامل با اعضای هیأت علمی، زمان انجام وظیفه، انگیزش) و شرایط سازمان (شامل تجربه سال اول، حمایت تحصیلی، محیط دانشگاه، پشتیبانی همسالان، رویکردهای آموزشی و عوامل دیگر) سبب ایجاد اشتیاق در فرد و موفقیت وی می‌شود. اشتیاق چیزی بیش از یک وضعیت هیجانی گذرا و خاص می‌باشد و به یک حالت پایای سرایت­کننده و هیجانی شناختی اشاره دارد که روی یک موضوع، واقعه یا رفتار خاص متمرکز می‌شود (17).

پژوهش­ های مختلفی در زمینه موضوع پژوهش حاضر انجام شده است از جمله؛ پژوهشی توسط معنوی‌پور (18)، با هدف تعیین نقش خلاقیت­ شناختی و خلاقیت هیجانی در تبیین مهارت‌های فراشناختی انجام شده ‌است نتایج نشان داد‌ که 62 درصد واریانس مهارت‌های فراشناختی را خلاقیت هیجانی و خلاقیت شناختی تببین می‌کنند. پژوهش دیگری توسط عیسی زادگان و همکاران (19)، انجام شده است که نتایج پژوهش حاکی از آن است که بهداشت روانی با ابعاد –­­­­­­­­­­­راهبردهای ناکارآمد در تنظیم شناختی هیجان، رابطه منفی و با عملکرد تحصیلی بالا رابطه مثبت دارد و با خلاقیت هیجانی رابطه‌‌ای ندارد. نتایج پژوهش هاشمی (10)، نشان داد که خلاقیت هیجانی میان دانشجویان گروه هنر با دانشجویان گروه ادبیات و علوم انسانی تفاوت معنی­ داری وجود دارد. پژوهش صبری و همکاران (20)، حاکی از این بود که متغیر هوش هیجانی، خلاقیت هیجانی را پیش‌بینی می‌کند. نتایج پژوهش زارعی (4)، نشان داد که، بین ویژگی‌های شخصیتی به جز عامل پذیرا‌ بودن و هوش هیجانی رابطه معنی­دار وجود دارد. همچنین بین رنجورخویی و هوش هیجانی رابطه معکوس وجود داشت. همچنین بین کلیه ویژگی‌های شخصیتی به جز با‌وجدان بودن با خلاقیت هیجانی رابطه معنی ­دار وجود دارد. یافته‌های پژوهش عیسی ­زادگان و همکاران (21)، نشان داد که سلامت عمومی با زیر مقیاس‌های خلاقیت هیجانی رابطه معنی ­داری وجود دارد.

با توجه به بررسی پژوهش‌های انجام شده مشخص شد که پژوهش حاضر تازگی دارد و جنبه جدیدی از پژوهش را در ارتباط با متغیرهای تحصیلی دانشجویان مورد بررسی قرار می­ دهد. آگاهی و شناخت دقیق از خلاقیت هیجانی دانشجویان و اشتیاق تحصیلی آنان می‌تواند باعث ایجاد بینش و بصیرت در دست‌اندرکاران و مسئولان نظام آموزش عالی شود تا در هنگام طراحی و اجرای برنامه درسی و فرایند آموزش و تدریس، به این متغیر‌ها توجه نمایند. بنابراین، در پژوهش حاضر، پژوهش­گر درصدد پاسخ­گویی به این سوال پژوهشی است که آیا بین خلاقیت هیجانی و اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گناباد رابطه وجود دارد؟

روش­ ها  

روش پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی بود که بر روی کلیه دانشجویان مقطع کارشناسی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گناباد (352) نفر در سال تحصیلی 1394 انجام شد. جامعه آماری دانشجویان دانشکده بهداشت به تفکیک در رشته‌های بهداشت عمومی (116 نفر)، بهداشت محیط (116نفر) و بهداشت حرفه‌ای (120 نفر) بود. تعداد افراد نمونه بر اساس روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای، طبق جدول مورگان انتخاب شدند، بنابراین تعداد کل افراد نمونه 185 نفر بود، که از این تعداد 61 نفر از رشته بهداشت عمومی، 61 نفر از رشته بهداشت محیط و 63 نفر از دانشجویان رشته بهداشت حرفه ای انتخاب شدند. معیار ورود به مطالعه تمایل داشتن دانشجویان به شرکت در پژوهش و معیار خروج عدم تمایل به ادامه حضور بود. ابزار اندازه‌گیری در این پژوهش شامل دو پرسشنامه بود:

الف) پرسشنامه خلاقیت هیجانی آوریل (6) : این پرسشنامه به منظور اندازه‌گیری خلاقیت هیجانی در سه بعد آمادگی هیجانی، توانایی واکنش نشان دادن، کارآیی و اصالت تهیه شده و شامل 30 گویه می‌‎باشد که 7 گویه آمادگی هیجانی، 14 گویه توانایی واکنش نشان دادن و 9 گویه کارایی و اصالت را می‌سنجد. در مقابل هر گویه، طیف پنج گزینه‌ای از خیلی کم تا خیلی زیاد قرار دارد به ترتیب به گزینه خیلی کم نمره یک و به گزینه خیلی زیاد نمره 5 اختصاص می‌یابد. البته سؤالات 11، 20 و 29 به‌طور معکوس نمره­ گذاری می‌شوند، حداقل و حداکثر نمره و نقطه برش در بعد آمادگی هیجانی به ترتیب  7، 35 و 21 در بعد توانایی واکنش نشان دادن 14، 70 و 42 و در بعد کارآیی و اصالت 9، 45 و 27 بوده است. نمره پایین‌تر نشان­دهنده خلاقیت هیجانی کم و نمره بالاتر  خلاقیت هیجانی زیاد می‌باشد. آوریل با روش آلفای کرونباخ پایایی نمره کل خلاقیت هیجانی را 91/0 و پایایی ابعاد آمادگی هیجانی، توانایی واکنش نشان دادن، کارآیی و اصالت را به ترتیب 0/80، 0/89 و 0/85 به‌دست آورد (6). در ایران اعتبارسنجی این پرسشنامه توسط قدیری و همکاران(22)، انجام شده است و با استفاده از تحلیل عامل تأییدی ساختار سه عاملی این پرسشنامه را تایید کردند(22). جهت بررسی نرمال بودن خلاقیت هیجانی از آزمون کولموگروف-اسمیرنف استفاده شد، نتایج نشان داد که توزیع نرمال می‌باشد (0/426=sig، 0/69 Kolmogorov-Smirnov Z=)(23). پایایی ابزار در پژوهش حاضر با استفاده از آلفای کرونباخ برای نمره کل خلاقیت هیجانی 0/89 و برای ابعاد آمادگی هیجانی، توانایی واکنش نشان دادن، کارآیی و اصالت به ترتیب 0/78، 0/88 و 0/86 حاصل شد. ب) پرسشنامه اشتیاق تحصیلی فریدریکز و همکاران (24): پرسشنامه اشتیاق تحصیلی دارای 15 گویه است که این گویه‌ها؛ سه خرده مقیاس رفتاری، عاطفی و شناختی را در دانشجویان اندازه‌گیری می‌کند. سوالات 1-2-3-4 مربوط به خرده مقیاس اشتیاق رفتاری و سوالات 5-6-7-8-9-10 مربوط به اشتیاق عاطفی و سوالات 11-12-13-14-15 نیز مربوط به خرده مقیاس اشتیاق شناختی می‌باشد. پاسخ هر کدام از گویه‌ها دارای نمرات یک تا پنج می‌باشد که از (هرگز تا همیشه) را شامل می‌شود، حداقل و حداکثر نمره و نقطه برش در کل پرسش نامه اشتیاق تحصیلی به ترتیب 15، 75 و 45، در بعد اشتیاق رفتاری 4، 20 و 12، در بعد اشتیاق عاطفی 6، 30 و 18 و در بعد اشتیاق شناختی 5، 25 و 15 بوده است. نمره پایین‌تر نشان­دهنده اشتیاق تحصیلی کم و نمره بالاتر نشان‌دهنده اشتیاق تحصیلی زیاد می‌باشد. فردریکز و همکاران (24)، ضریب پایایی این پرسشنامه را 86/0 گزارش کرده‌اند. روایی پرسشنامه اشتیاق تحصیلی در پژوهش عباسی و همکاران (25)، مورد بررسی قرار گرفته و روایی صوری این آن را مطلوب گزارش کردند. پایایی کل این پرسشنامه در پژوهش حاضر با استفاده از آلفای کرونباخ 0/72 به‌دست آمد و پایایی ابعاد اشتیاق تحصیلی، اشتیاق رفتاری و اشتیاق شناختی به ترتیب 0/73، 0/71 و 0/69 به دست آمد. جهت بررسی نرمال بودن داده ­ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنف استفاده شد، نتایج نشان داد که توزیع نرمال می‌باشد (0/331 , sig= 0/954=Kolmogorov-Smirnov Z). جهت رعایت ملاحظات اخلاقی، پژوهشگر با معرفی خود و توضیح اهداف و روش پژوهش و تأکید بر محرمانه بودن اطلاعات، از دانشجویان رضایت آگاهانه کسب نمود، همچنین قبل از ارائه پرسشنامه‌ها، با بیان توضیحات روشن، اطلاعات لازم در اختیار دانشجویان قرار گرفت و پژوهشگر به آزمودنی‌ها اعلام کرد که می‌توانند در هر زمان که مایل باشند از شرکت در تحقیق انصراف دهند. برای بررسی ارتباط متغیر خلاقیت هیجانی با اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد و برای پیش‌بینی اشتیاق تحصیلی دانشجویان از طریق مؤلفه‌های خلاقیت هیجانی از رگرسیون چندگانه با سطح معناداری 0/05 استفاده شد.  داده‌ها از طریق نرم افزار آماری SPSS.Ver.20 تحلیل شد.

یافته­ ها

از 185 نفر شرکت ­کننده در پژوهش حاضر 37 نفر مرد (20 درصد) و 148 نفر زن (80 درصد) بودند، که از این تعداد 61 نفر بهداشت محیط، 61 نفر بهداشت عمومی و 63 نفر بهداشت حرفه‌ای بودند. میانگین و انحراف معیار نمره دانشجویان در مؤلفه‌های خلاقیت هیجانی از جمله مولفه آمادگی هیجانی 7/4±23/25، مولفه توانایی واکنش نشان دادن 12/9±33/52 و مؤلفه کارایی و اصالت 0/6±42/32 بود، از این جهت میانگین نمرات دانشجویان در مؤلفه‌های آمادگی هیجانی، توانایی واکنش نشان دادن و کارآیی و اصالت بالاتر از خط برش بوده است. میانگین و انحراف معیار نمره دانشجویان در متغیر اشتیاق تحصیلی 6/86±03/45 و در حد متوسط بود.

نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین نمره کل خلاقیت هیجانی با اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی(0/001=p، 0/494=r)،  بین مؤلفه آمادگی هیجانی با اشتیاق تحصیلی (0/001=p، 0/479=r)، بین مؤلفه توانایی واکنش نشان دادن با اشتیاق تحصیلی(0/001=p، 0/458=r) و بین مؤلفه کارآیی و اصالت با اشتیاق تحصیلی (0/001=p، 0/498=r) رابطه مثبت و معنی­ داری وجود دارد.

در این مدل متغیر اشتیاق تحصیلی به عنوان متغیر ملاک و مولفه­های آمادگی هیجانی، توانایی واکنش نشان دادن، کارآیی و اصالت از متغیر خلاقیت هیجانی به عنوان متغیر پیش­بین وارد مدل شدند، همان­طوری که در جدول 1 مشاهده می‌شود میزانF  مشاهده شده معنی­دار است و 8/25 درصد از واریانس اشتیاق تحصیلی دانشجویان توسط مؤلفه‌های آمادگی هیجانی و کارآیی و اصالت تبیین می‌شوند.

بحث و نتیجه ­گیری

 هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه خلاقیت هیجانی با اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گناباد بود. نتایج پژوهش نشان داد که میزان خلاقیت هیجانی دانشجویان دانشکده بهداشت بالاتر از خط برش بود، یافته‌های پژوهش حاضر با نتایج پژوهش جوکار و البرزی (7)، مطابقت ندارد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده بهداشت در حد متوسط بود، این یافته با نتایج پژوهش عباسی و همکاران (17)، همسو نمی‌باشد، آنان در پژوهش خود نشان دادند که اشتیاق تحصیلی دانشجویان دانشکده پزشکی دانشگاه آزاد کمتر از متوسط بود، در تبیین این یافته می‌توان اظهار داشت که جو و فضای آموزشی حاکم بر هر محیطی می‌تواند اشتیاق دانشجویان را تحت تاثیر قرار دهد.

یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که بین مؤلفه‌های خلاقیت هیجانی و اشتیاق تحصیلی رابطه مثبت و معنی ­داری وجود دارد. همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد که مؤلفه‌های آمادگی هیجانی و کارآیی و اصالت قادر به  پیش‌بینی میزان اشتیاق تحصیلی دانشجویان بودند. یافته‌های پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهش ونگ، هانگ و همکاران (26)، همسو می‌باشد آنان در پژوهش خود نشان دادند که بین خلاقیت هیجانی با انگیزه تحصیلی و عملکرد نوآورانه رابطه وجود دارد و خلاقیت هیجانی پیش‌بینی­کننده مناسبی برای انگیزه تحصیلی و عملکرد نوآورانه می‌باشد. از نظر شناختی، ابزار هیجانات مثبت، باعث می‌شود که افراد پیوندهای تازه‌ای بین ایده‌ها ببینند، اطلاعات را سازمان دهند، یکپارچه سازند و راه‌حل‌های جدیدی را برای مشکل، خلق کنند. خلاقیت ناشی از این نوع هیجانات، آمادگی فرد را برای درگیر‌شدن در فعالیت‌های مختلف بهبود و ارتقاء می‌بخشد، در این موقع افراد در برابر موانع و مشکلات انعطاف‌پذیر‌تر می‌شوند (9). لازمه درگیری با فعالیت‌های تحصیلی، انگیزه تحصیلی و داشتن شوق هیجانی، یا به نوعی داشتن اشتیاق عاطفی - شناختی نسبت به تحصیل و محیط یادگیری است، اشتیاق دانشجویی بیانگر قوت رفتار و کیفیت عاطفی و شناختی مشارکت دانشجویان در طول فعالیت برای یادگیری است (25)، با توجه به این‌که اشتیاق عاطفی در میان دانشجویان باعث می‌شود کهاشتیاق شناختی آنان در چارچوب فعالیت‌های علمی و دانشگاهی رشد یابد، بنابراین، توانایی اساتید برای شناخت و هدایت هیجانات دانشجویان بسیار مهم است این امر می­تواند خلاقیت هیجانی و در نتیجه طراحی و تولید ایده‌های جدید دانشجویان را تحت تأثیر قرار دهد (27). نتایج پژوهشی پیانتا (28)، نشان داد که اساتیدی که حمایت‌های هیجانی مناسبی برای یادگیرندگان فراهم می‌کنند، باعث افزایش انگیزه، شور و شوق در آنان می‌شوند و در نتیجه کلاس درس فعال و با نشاطی خواهند داشت. نتایج پژوهش بارلسون (29)، نیز نشان داد که حمایت‌های هیجانی اساتید از دانشجویان باعث افزایش انگیزش و عملکرد تحصیلی می‌شود. بنابراین، اساتید نیاز به این دارند که حساسیت هیجانی دانشجویان را پرورش دهند، آنان را در فعالیت‌های کلاس درس به طور هیجانی درگیر نمایند و محیط حمایتی را از جهت هیجانی در کلاس درس فراهم کنند تا آنان بتوانند به راحتی هیجانات خود را در زمینه ایده‌ها و ابتکارات جدید خود بیان کنند، زیرا حمایت‌های هیجانی محیط آموزشی باعث افزایش خلاقیت و همچنین اشتیاق تحصیلی در دانشجویان خواهد شد.