باتوجه به نقش انکارناپذیر پژوهش در توسعه همه جانبه و به لحاظ نیاز و موقعیت فعلی کشورمان به تولید دانش، در راستای سیاست­های پژوهشی کشور، درحال حاضر معاونت­ های پژوهشی دانشگاه­ها، بستر مناسبی برای بروز و ظهور  خلاقیت­ها و کشفیات، ارتقای سطح کیفی و کمی فعالیت­های پژوهشی فراهم نموده اند. درطی سال­های گذشته علاوه بر معاونت های پژوهشی دانشگاه ­ها، (Educationaland Development Center) EDC(مراکز مطالعه و توسعه آموزش علوم پزشکی) معاونت­های آموزشی دانشگاه ها هم به  مقوله ­های پژوهشی اهمیت خاصی داده ­اند و در سطح وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در سالیان اخیر اهمیت ویژه ­ای به مقوله «پژوهش در آموزش» داده می ­شود. (1)

به انجام رساندن و رهبری تحقیق در توسعه منابع انسانی، برای سلامت و بهداشت و تقویت و اصلاح برنامه ها و روش­ ها و سیستم­ های آموزشی یکی از علائق عمده و اصلی EDC می ­باشد. مرکز مطالـعات و توســعه آمــوزش، درصــدد اســت تـا تحقیـق را در زمیـنه آموزش هیئت علمی و دانشـــجویان، با حمــایت از تحـقـیـــق و تتــبع در دانشـکده ها و اعضاء هسـته های توسعه وابسته آن­ها که در حال انجام دادن این پروژه های تحقیقی می ­باشند، ارتقاء ببخشد. (2)

واحد پژوهش در آموزش یکی از زیرمجموعه­ های مرکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی است که با هدف    ارتقاء کمی و کیفی فعالیت های پژوهشی در زمینه آموزش از طریق گسترش فرهنگ پژوهش در آموزش، هدفمند کردن تحقیقات آموزشی، ارائه مشاوره­ های پژوهشی و بسترسازی تصمیم گیری­ های آموزشی با استفاده از نتایج طرح­ های کاربردی و نیز گسترش دسترسی به منابع آموزش پزشکی در دانشگاه مشغول به فعالیت می ­باشد. (3) واحد پژوهش در آموزش تاسیس گردیده است تا در راستای رسالت اصلی معاونت آموزشی دانشگاه که ارتقاء کیفی سطح آموزش در دانشگاه می­ باشد از طریق همکاری و حمایت در انجام پژوهش­ های آموزشی ضمن برطرف نمودن مشکلات و نیازهای آموزشی دانشکده ­ها و دانشگاه، گام مؤثری را در ارتقاء کیفیت آموزش در سطح ملی و بین المللی بردارد و زمینه تولید و انتقال دانش مربوطه به این حوزه را طی سال­های آتی ارتقاء بخشد. (3، 4)

از آنجا که اهداف کمیته پژوهش در آموزش حوزه معاونت آموزشی دانشگاه ها و هسته­ های توسعه آموزش دانشکده ها(Educational and Development Office) EDO، شامل هدفمندنمودن پژوهش درآموزش دانشگاه ها و حمایت از محققان، توسعه استفاده از نتایج تحقیقات کاربردی در حل مشکلات و افزایش آگاهی جامعه است (2،4)، این مهم جز از طریق یک راهکار منطقی که همانا تعیین اولویت­ های پژوهشی است میسرنمی ­باشد. (5)

تعیین اولویت ها، فرآیندی مهم درمدیریت پژوهشی کشورها بشمارمی رودکه اهمیت آن به ­ویژه در زمان تخصیص منابع محدود مالی و انسانی دو چندان می شود. اما فراهم آوری مبنایی منطقی، برای تعیین اولویت­ ها خود نیازمند وجود اطلاعات پایه ­ای و داشتن دیدی تحلیلی همراه با استدلال و قضاوتی صحیح است. اولویت بندی حرکتی در راستای عدالت اجتماعی است، تنها از این مسیر است که پژوهش در حوزه آموزش به سمت توسعه رهنمون می ­شود. (6)

باتوجه به ضرورت تحقیق در امور آموزشی و با عنایت به این­که پژوهش در آموزش علوم پزشکی در دنیا به صورت یک موضوع خاص، گسترده و جدی، تاریخچه طولانی نیز ندارد (7)، به نظر می ­رسد که تعیین اولویت­ های پژوهشی در حیطه آموزش علوم پزشکی یکی از اهداف اصلی برنامه راهبردی حوزه­ های آموزشی و هماهنگ­سازی فعالیت هسته­های آموزشی دانشکده ­ها با سایر فعالیت­ها برای پاسخ به نیازهای کلان جامعه ضروری می­ باشد (4 ،8). لذا پژوهشگران به انجام این مهم (تعیین اولویت ­های پژوهش در آموزش) به عنوان یکی از اهداف راهبردی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان مبادرت ورزیدند تا بتوان از این طریق قدمی هر چند ناچیز در انجام پژوهش­های کاربردی جهت ارتقاء آگاهی اساتید در زمینه مسائل نوین آموزش پزشکی و انعکاس نظرات آنان و تحلیل مسائل و مشکلات موجود در زمینه فعالیت­های آموزشی برداشته شود.  

روش­ ها

این پژوهش توصیفی- مقطعی دردانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان درسال 1390 در شهر رشت انجام شده است. جامعه آماری شامل کلیه اعضاء هیات علمی عضو EDO (هسته مطالعات و توسعه آموزش دانشکده پزشکی) دانشکده (40 نفراز اعضای هیات علمی گروه علوم پایه و بالینی) و مدیران گروه های آموزشی (14 نفر) بودند. البته در نهایت افرادی که تا پایان طرح همکاری خودشان را ادامه دادند 30 نفر بودند. دراین مرحله، اهداف طرح و چگونگی انجام روش دلفی  به آدرس پست الکترونیکی این افراد و هم چنین به عنوان نامه رسمی به مدیران گروه ­های مختلف آموزشی دانشکده ارسال گردید . معیارهای ورود به مطالعه، تمایل به شرکت و دارابودن شرایط جامعه پژوهش (عضوهیات علمی گروه علوم پایه و بالینی) و معیارهای خروج، عدم همکاری و عدم تکمیل  پرسشنامه ها در هرمرحله بود. جهت جمع آوری داده ­ها از روش دلفی استفاده گردید که یکی از کاربردی­ترین فنون توافق یابی است که به منظور توافق جمعی درباره یک موضوع از طریق گردآوری سیستماتیک نظرات و عقایدگروهی از صاحب نظران و کارشناسان بطور مستقل با استفاده از پرسشنامه صورت می ­گیرد. (9،10)

روش دلفی در سه مرحله انجام شد. مراحل به ترتیب عبارت بودند از:

مرحله اول: درابتدا سئوال مورد نظر تحقیق را مشخص نموده و پرسشنامه ای با عنوان: تعیین اولویت­ های پژوهشی با محوریت پژوهش در آموزش دانشکده پزشکی به پست الکترونیکی اعضاء ارسال گردید و از آنان خواسته شد عناوین پژوهشی در رابطه با پژوهش در آموزش را به صورت کاربردی و عملیاتی در آن فرم اعلام نمایند. البته لازم به ذکراست که افراد بر اساس تخصص و حوزه کاری خود اولویت­ ها را مطرح نمودند. پس از بازگشت پرسشنامه ها، مرحله بعدی روش دلفی آغازشد.

مرحله دوم: تجزیه و تحلیل پاسخ ­های واحدهای مورد پژوهش و بازگشت به افراد به منظور اولویت­ بندی عناوین انجام شد. به این منظور، مواردمطرح شده با همدیگرادغام شدند و عناوین مشابه به شکلی که کلیت و شمول بیشتری داشت در فهرست آورده شد. فهرست ­بندی موضوعات برحسب میزان تکرار آن­ها در پرسشنامه ­ها انجام شد، بطوری که هرموضوعی بیشتر تکرار شده بود، در اولویت بالاتر فهرست آورده شد. در ضمن از عناوین و اولویت­ های پژوهش در آموزش سایر دانشگاه­ های کشور که جزء موارد ذکر شده توسط اعضای محترم هیات علمی این دانشگاه نبود نیز تعداد معدودی به این فهرست اضافه شد. فهرست نهایی به همراه مقدمه­ای درخصوص چگونگی انجام کار به شکل یک جدول شش ستونی تهیه شد. ستون اول مربوط به عناوین پژوهشی حیطه های پژوهش در آموزش (حیطه ها شامل: برنامه­ ریزی آموزشی، اعضای هیات علمی، دانشجویان واستعدادهای درخشان، ارزشیابی، مدیریت آموزشی و آموزش مداوم) و ستون­ های بعدی، برای امتیاز دهی اولویت­ بندی از مقیاس پنج درجه­ ای لیکرت استفاده شد. (یک: کاملاً مخالفم/ دو : مخالفم سه: موافقم/ چهار: کاملاً موافقم/ صفر : نظری ندارم) مجدداً، این جدول امتیاز دهی به پیوست عناوین حیطه­ های پژوهشی به پست الکترونیکی واحدهای موردپژوهش ارسال گردید.

مرحله سوم: پاسخ افراد مجدداً  تجزیه و تحلیل شد.دراین مرحله میانگین اولویت ها به دست آمد، بدین گونه که باتوجه به امتیازی که افراد به هرکدام از عنوان­ ها داده بودند جمع نهایی نمره ها محاسبه شد و از میان 89 عنوان مرحله قبل,  50 عنوان با بالاترین امتیازات مشخص گردید. این فهرست نیز مجدداً در اختیار اعضای هیات علمی قرار گرفت تا در این میان عناوین با بالاترین اولویت را برای بار دوم براساس سیستم نمره دهی لیکرت مشخص کنند. داده ­های نهایی با استفاده از نرم افزارآمار. SPSS. Ver.13میانگین نمرات کلیه شرکت کنندگان در خصوص هر عنوان بدست آمد و عناوینی که از نمره ­های بالاتری برخوردار بودند در اولویت قرار گرفتند.

توضیح روش کار در هر مرحله از طرح و هدف مطالعه به شرکت کنندگان و خروج آن­ها در صورت عدم تمایل جهت شرکت در هر مرحله از طرح از ملاحظات اخلاقی طرح بود مورد دقت قرار گرفت.

یافته ­ها

در نهایت 30 نفر از اعضای هیات علمی (گروه علوم پایه و علوم بالینی) در تمام مراحل تحقیق به همکاری خود ادامه دادند. درمجموع تعداد 89 عنوان پژوهشی به عنوان اولویت ارائه گردید و پس از نمره دهی و تجزیه و تحلیل حیطه های مختلف، درنهایت درمورد 6 حیطه مختلف اتفاق نظر به عمل آمد که چهار مورد اول هرحیطه در جدول آورده شده است.

اولویت های پژوهشی درحیطه برنامه ریزی آموزشی ازدیدگاه اعضای هیات علمی 85 عنوان پژوهشی بود. پس از تجزیه و تحلیل به 39 مورد، درحیطه ارزشیابی آموزشی 29 عنوان پژوهشی به 19مورد، در حیطه اعضای هیات علمی 23 عنوان به 13 مورد، درحیطه مدیریت آموزشی 21 عنوان پژوهشی به 10 مورد، درحیطه دانشجویان و استعدادهای درخشان 8 عنوان پژوهشی به 3 مورد و در نهایت در حیطه آموزش مداوم10 عنوان پژوهشی به 5 مورد کاهش یافت که چهار مورد اولویت اول هر حیطه در قالب جدول یک مشخص گردید.

بحث و نتیجه گیری

نتایج بدست آمده در این پژوهش شباهت­ ها و تفاوت­ هایی را با مطالعات دیگر دانشگاه­ ها نشان می­ دهد. این تفاوت­ ها اهمیت شناخت اولویت­ های پژوهشی رابه صورت منطقه­ ای تقویت    می­ نماید. نتایج این مطالعه نشان دادکه ازمیان 39 مورد عنوان پژوهشی در حیطه برنامه ریزی آموزشی، اساتید چهار مورد را بیش از سایر موارد به عنوان اولویت پژوهشی مطرح نمودند (جدول 1) که بر همین اساس دانشگاه علوم پزشکی مشهد طی دوسال اخیر اولویت ­های پژوهشی درهمین حیطه را به چهارمورد: برنامه ریزی آموزشی در علوم پزشکی(نیاز سنجی، برنامه ریزی، فرآیندها). تلفیق و هماهنگی دوره­ های مختلف  آموزش علوم پزشکی و برنامه­ ریزی آموزشی درونداد- فرایند- برونداد اختصاص داده است. (8)

همچنین دردانشگاه علوم پزشکی کرمان درسال 1388 به چهار مورد از اولویت ­های پژوهشی اشاره شده است که شامل: بررسی برنامه ­های آموزشی دانشجویان دندانپزشکی با رویکرد جامعه نگر، بررسی چالش­ها در ایجاد ارتباط بین ذینفعان دانشجویان، اساتید) با فعالیت­های آموزش پزشکی) و تعیین حداقل­های لازم استانداردهای ملی آموزش پزشکی.(11) بطورکلی ارزیابی برنامه­ های آموزشی دردانشگاه ­های علوم پزشکی تبریز، مشهد، مازندران، یزد در راس اولویت ­ها قرار گرفته و از اهمیت بالایی برخوردار می­ باشد که با نتایج تحقیق حاضرنیز هم خوانی دارد. (12،8،13،14)

جدول شماره یک چهار اولویت برتر در حیطه ارزشیابی آموزشی را نشان می دهد که بر این اساس نیز دانشگاه علوم پزشکی کرمان به مواردی نظیر سنجش رضایتمندی دانشجویان و اساتید از روش­های تدریس رایج و مقایسه آن، سنجش آگاهی اساتید و دانشجویان از روش­های تدریس رایج و مقایسه آن، بررسی سیستم­ های ارزشیابی اساتید، بررسی چالش ­های موجود در ارزیابی فعالیت­ های آموزشی اساتید در مقایسه با ارزیابی فعالیت­ های پژوهشی اشاره نموده است. (11) البته دانشگاه علوم پزشکی مشهد به موردی چون: ارزشیابی کمیت و کیفیت آزمون­ها، لاگ بوک، دیدگاه­ های اساتید و دانشجویان،  فرم هاو محتوای ارزشیابی­ ها، طراحی سوالات، شیوه­ های نوین، محیط آموزشی، امکانات و منابع آموزشی، اشاره نموده است. (8) می ­توان اذعان نمود که تقریباً اکثریت مراکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی کشور (نظیر: شیراز، مشهد، کرمان) در تعیین اولویت­ های پژوهشی مراکز خود به این موارد اشاره نموده اند که بانتایج تحقیق حاضر همخوانی دارد. (3،8 ،11)

نتایج پژوهش درحیطه اعضای هیات علمی نیز همان­گونه که در جدول آمده است با اولویت­ های دانشگاه علوم پزشکی تهران همخوانی دارد. مرکز مطالعات و توسعه دانشگاه علوم پزشکی تهران به مواردی چون ارتقاء توانمندی اعضاء هیأت علمی، نظام دانش پژوهی چالش­ های اعضاء هیأت علمی از بعد آموزش، پژوهش و خدمات سلامت اشاره نموده است. (2)

دانشگاه علوم پزشکی مشهد در حیطه دانشجویان و استعدادهای درخشان به مواردی اشاره نموده است که با نتایج تحقیق حاضر همخوانی دارد: شیوه ­ای یاددهی و یادگیری در آموزش پزشکی (8 ) و در مرکز مطالعات و توسعه دانشگاه علوم پزشکی تبریز نیز به موردی نظیر تناسب روش­ های آموزشی با اهداف یادگیری اشاره شده است. (12)

دانشگاه علوم پزشکی مشهد درحیطه مدیریت آموزشی:به مواردی نظیر: انگیزش و رضایت­مندی در اعضاء هیأت علمی و دانشجویان، مراکز و دفاتر توسعه آموزش پزشکی (چالش ­ها، کارآیی، اثربخشی...) اشاره نموده است. (8) که این موارد با سایر دانشگاه ها نظیر شیراز، تهران و گیلان نیز همخوانی دارد.  (3،2، 15)

نتایج بررسی دانشگاه علوم پزشکی کرمان درخصوص اولویت­ های پژوهشی درحیطه آموزش مداوم به موردی نظیر تأثیر آموزش ­های تکمیلی بازآموزی) در حل نیازهای بومی و محلی (مانند: لیشمانیوز، اعتیاد) اشاره نموده است. (11) دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز، موردی چون ارزشیابی   روش­های آموزش مداوم و ارتقاء مداوم حرفه­ای مطرح کرده است که با یافته ­های تحقیق حاضر نزدیک است. (2)

براساس نتایج مطالعه حاضر، اولویت های پژوهش در آموزش درحیطه ­های مختلف مطرح گردید و در سایت دانشکده پزشکی نمایه شده است اما براساس تجارب چند ساله واحد پژوهش در آموزش دانشکده­ ها و معاونت آموزشی دانشگاه ­ها، به نظرمی رسد که بین علاقمندان به پژوهش درحیطه آموزش هماهنگی لازم وجودندارد، به طوری که بسیاری از کسانی­ که علاقمند به پژوهش در این حیطه ­ها هستند بدلایل مختلف (عدم آشنایی به حوزه پژوهش در آموزش و...) نمی­توانند از امکانات پژوهشی بهره جویند و در تعیین عناوین پژوهشی موردنظر دانشگاه ­ها با مشکل مواجه هستند. برای این­که بین سیاستگذاری های پژوهشی و نیازهای حوزه آموزشی  دانشگاه­ های علوم پزشکی ارتباط عینی برقرارگردد لازم است که ابتدا از دست اندرکاران امرآموزش علوم پزشکی نظرسنجی به عمل آید (21-16) و تعیین اولویت ­ها باید به صورت فرآیندهای تکرارشونده با فواصل معین و منطقی انجام شده و نتایج آن­ها مورداستفاده قرارگیرد. (4)

اولویت های بدست آمده در این تحقیق همخوانی زیادی را با تحقیقات انجام شده در سایر دانشگاه ­ها را نشان می ­دهد (2 ،3 ، 10 ، 13).از محدودیت­ های این مطالعه می ­توان به تعمیم­ پذیری محدود نتایج مطالعه به علت کاهش دقت در پاسخ­گویی به سؤالات به علت طولانی بودن زمان پاسخ­گویی و شرایط نامساوی زمان پاسخگویی اشاره نمود.

براساس نتایج این پژوهش پیشنهاد می­ گردد: از آن­جا که مراکز مطالعات و تو سعه آموزش علوم پزشکی (EDC) بعنوان مغز متفکر دانشگاه، مسئولیت ارتقای کیفی آموزش را در  دانشگاه های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی کشور بعهده دارند که ایفای این نقش حساس مستلزم وجود سازوکار دائمی در دانشکد ها و مراکز آموزشی درمانی است تا فعالیت­ های توسعه آموزش در تمامی ارکان آموزش دانشگاه تسری یابد. (16،21) لذا، در راستای تحقق اهداف فوق، ضروری است که این مراکز ضمن هماهنگی درون و برون بخشی به نظامند نمودن آموزش و نوآوری در آموزش علوم پزشکی، فهرستی از اولویت­ های پژوهشی بدست آمده در این تحقیق در اختیار مراجع مختلف تصمیم گیری علوم پزشکی  قرارگیرد. هم­چنین چهار اولویت اول هرکدام از حیطه­ های شش گانه  این پژوهش به عنوان محرکی برای طرح­های تحقیقاتی محققین مورد استفاده قرار گیرد و این اولویت­ ها معیاری مهم برای پذیرش طرح و حق تقدم انجام آن محسوب گردد.

قدردانی

پژوهشگران برخود فرض می­ دانند که مراتب تقدیر و تشکر خودرا از ریاست، مدیران گروه­ های آموزشی و کلیه اعضای هیات علمی که صمیمانه در تمامی مراحل تحقیق مارا یاری رساندند اعلام نمایند .