پژوهش در آموزش علوم پزشکی

دوران دانشجویی دوران مهیج و پرچالش برای دانشجویان است. در این دوره کلیه دانشجویان بویژه دانشجویان علوم­ پزشکی به دلیل رویارویی با عوامل استرس­ زای بیشتر و لزوم سازگاری مناسب باید از سلامت روانی بیشتری برخوردار باشند تا بتوانند به توفیق روزافزون در تحصیل و در نهایت درحرفه­ ی خود دست یابند (1). در طی دوران تحصیل تمامی دانشجویان بویژه دانشجویان گروه علوم­ پزشکی علاوه بر داشتن مشکلات سایر دانشجویان، با مشکلات خاص رشته ­ی خود از جمله فشار روحی روانی محیط بیمارستان، اورژانس، برخوردبا مشـکلات بیمـاران نیز مواجه هستند به همین دلیل بیش از سایر دانشجویان در معرض خطر از دست دادن سلامت روانی هستند (2). عزت نفس عامل روان­ شناختی مهم و اثرگذار بر سلامت و کیفیت زندگی به شمار می­ رود و از مدت­ ها قبل به عنوان یک مولفه­ ی اساسی سلامت روانی مورد توجه بوده ­است و توجه محققین زیادی را در سال­ های اخیر به خود جلب کرده­ است (3). عزت نفس جنبه ­ای از خودپنداره و قطعی­ ترین عامل در رشد روانی افراد بوده (4) و قضاوتی است که فرد در مورد ارزش خود دارد در واقع می­ توان گفت درجه و ارزشی است که یک فرد به خودش نسبت می­ دهد (5). از ابعاد عزت نفس می­توان به بعد اجتماعی (احساسی که یک شخص در مورد خودش به عنوان یک دوست برای دیگران دارد)، بعد تحصیلی  (منطبق دانستن خود با معیارهای مطلوب تحصیلی)، بعد خانوادگی (احساسات فرد درباره­ی خود به عنوان عضوی از خانواده) و بعد عزت نفس عمومی  (ارزیابی عمومی ­تری از خود است که به ارزیابی خود در تمام زمینه­ ها می ­پردازد) اشاره کرد (6). عزت­ نفس از عوامل درونی و بیرونی تاثیر می­ پذیرد، منظور از عوامل درونی عواملی است که از درون نشات  می­ گیرد یا خود شخص آن را ایجاد می­کند، نظرها، باورها، اعمال یا رفتار.

عوامل بیرونی همان عوامل محیطی است، پیام­هایی که کلامی یا غیرکلامی انتقال می­ یابد و تجربه­ هایی که علت آن پدر و مادر، آموزگاران، اشخاص مهم در زندگی و فرهنگ هستند (7). عزت­ نفس بر همه­ ی افکار، ادراکات، هیجان­ ها، آرزوها، ارزش­ها و اهداف فرد اثر دارد و کلید رفتار اوست. مازلو از عزت­ نفس به عنوان یک نیاز یاد کرده و بیان می ­کند همه­ ی افراد جامعه به عزت­ نفس و احترام به خود  نیاز دارند (8). با افزایش عزت­ نفس احساس توانمندی در فرد به وجود می­ آید و تغییرات مثبتی هم چون موفقیت تحصیلی، افزایش تلاش برای کسب موفقیت، داشتن اعتماد به­ نفس بالا، بلند همتی و تمایل به برخورداری از سلامت بالاتر در وی پدیدار می­ شود (3). همبستگی مثبت میان عزت­ نفس سالم و رفتار عقلانی، واقع­ گرایی، فراست، خلاقیت، استقلال، انعطاف­ پذیری، توانایی قبول تغییر، تمایل به اذعان اشتباهات و اصلاح آن­ها، خیرخواهی، تعاون و همکاری وجود دارد. عزت ­نفس پایین با رفتار غیرعقلانی، بی­ توجهی به واقعیات، نداشتن انعطاف، ناسازگاری یا سرکشی نامعقول، رفتار تدافعی، سرسپاری بیش از اندازه یا رفتار به شدت کنترل شده، رابطه ­ی مستقیم دارد (9). بنابر آنچه گفته شد، عزت­ نفس هسته­ ی مرکزی و ساختار روانشناسی فرد است که وی را در برابر اضطراب محافظت نموده و آسایش خاطر وی را فراهم می­آورد. همچنین چون سپر محافظ فرد را در مقابله با فشارهای روانی و وقایع فشارآور منفی زندگی حمایت می­کند. فردی که از احساس خودارزشمندی بالایی برخوردار است به راحتی قادر است با تهدیدها و وقایع فشارآور بیرونی بدون تجربه­ی برانگیختگی منفی و از هم ­پاشیدگی سازمان روانی مواجه گردد (10). برطبق مطالعاتی که در مورد عزت­نفس صورت گرفته ­است، در مطالعه ­ی سلملیان با هدف تعیین ارتباط عزت ­نفس با موفقیت تحصیلی دانشجویان در دانشکده ­ی پرستاری و مامایی شرق گیلان میانگین عزت­ نفس جامعه­ ی مورد پژوهش بالا بوده است (4). مطالعه­ ی عزیزی و همکاران با عنوان بررسی ارتباط عزت ­نفس با افسردگی در دانشجویان پرستاری یکی از دانشگاه­ های علوم­ پزشکی منتخب تهران، بیشتر دانشجویان عزت ­نفس پایین داشتند (2). در مطالعه­ ی سرینکان  با عنوان تعیین سطح عزت­ نفس دانشجویان دانشگاه پاموک­ کاله ترکیه درصد میانگین عزت­نفس دانشجویان در حد متوسط برآورد گردید (11). در مطالعه­ ی جنابادی با هدف تعیین ارتباط عزت­ نفس و هوش هیجانی با موفقیت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه پیام­ نور کهنوج درصد میانگین عزت­نفس جامعه­ی مورد پژوهش) متوسط به دست آمد (12). مطالعه پرانژی  با عنوان عزت­ نفس، منبع کنترل و موفقیت تحصیلی در بزرگسالان در یکی از مدارس شهر کاتک در ایالت اوریسا هند بر روی120 دانش ­آموز انجام داد درصد میانگین عزت­ نفس بالا گزارش شد (13). باتوجه به نتایج متفاوت در میزان عزت ­نفس دانشجویان در مطالعات مختلف و با توجه به اهمیت عزت­ نفس در افراد، بخصوص در دانشجویان پژوهشگران بر آن شدند، تا تحقیقی را با هدف تعیین وضعیت ابعاد عزت­نفس دانشجویان علوم­پزشکی گیلان انجام دهند.

روش­ ها  

این مطالعه­ ی مقطعی از نوع توصیفی- تحلیلی به منظور تعیین ابعاد عزت­ نفس دانشجویان علوم­ پزشکی گیلان انجام شد. جامعه­ ی آماری شامل 2866 نفر دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی گیلان بودند که از این تعداد واحدهای پژوهش 569 نفر از دانشجویان ترم سوم و بالاتر و در مقطع کارشناسی پیوسته و دکترای حرفه­ای که در دانشکده­های تابعه دانشگاه علوم پزشکی گیلان مشغول به تحصیل بودند، بر اساس روش نمونه ­گیری تصادفی طبقه ­بندی شده انتخاب شدند. حجم نمونه­ی لازم جهت تعیین عزت­نفس به طور عمومی و به تفکیک ابعاد بر اساس نتایج یک مطالعه­ ی مقدماتی به حجم 50 نفر با اطمینان 95درصد و در نظر گرفتن حد اشتباه برآورد 0/5 نمره بر اساس فرمول نمونه­ گیری کوکران (Cochran) تعیین گردید. واحدهای مورد پژوهش بر اساس رشته­ ی تحصیلی به چند طبقه­ تقسیم و از هر طبقه براساس نسبت دانشجو انتخاب و در مطالعه شرکت داده شدند (138 نفر در رشته ­ی پزشکی،53 نفر دندانپزشکی،24 نفر داروسازی، 92 نفر پرستاری، 40 نفر مامایی، 77 نفر بهداشت و 105 نفر پیراپزشکی). پژوهشگر پس از طی مراحل قانونی و کسب اجازه از کمیته ­ی اخلاقی دانشگاه و پس از اخذ معرفی نامه در اسفندماه 1393 به منظور جمع ­آوری داده ­ها به دانشکده ­های مورد نظر مراجعه و طی دو هفته پرسشنامه­ ها توزیع شدند. پس از جمع­آوری پرسشنامه و بررسی آ­ن­ها، دانشجویانی که از معیار دروغ سنج پرسشنامه امتیاز 4 و بالاتر را کسب (12 پرسشنامه) و  هم چنین پرسشنامه ­هایی که بطور کامل تکمیل نشده بودند (20 پرسشنامه)، از مطالعه خارج شدند و در مجموع 537 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

ابزار جمع­ آوری اطلاعات شامل پرسشنامه­ ی اطلاعات جمعیت شناختی و پرسشنامه ­ی استاندارد کوپر اسمیت بود. آزمون عزت ­نفس کوپر اسمیت دارای 58 گزینه با 8 گزینه­ی دروغ سنج است (عبارات26،32،36،41،41،45،53،58). چنانچه پاسخ دهنده از 8 عبارت دروغ سنج ،بیش از 4 نمره بیاورد بیانگر این است که آزمودنی خود را بهتر از آن چیزی که بوده جلوه داده و از پژوهش حذف می­گردد. 50 سوال این مقیاس به 4 خرده مقیاس عزت­نفس عمومی، عزت­نفس اجتماعی یا همسالان، عزت­نفس خانوادگی و عزت نفس تحصیلی تقسیم می­شود.

1- عزت­ نفس عمومی شامل 26 سوال  (1،3،4،7،10،12،13،15،18،19،24،25،27،30،31،34،35،38،39،43،47،48،51،55،56،57) است. عزت­نفس عمومی ارزیابی عمومی­تری از خود بوده و به ارزشیابی فرد از خودش در تمامی زمینه­ها می­پردازد (حداقل امتیاز صفر و حداکثر امتیاز 26).

2- عزت­ نفس اجتماعی شامل 8 سوال (5،8،21،28،40،42،49،52) است که عبارتند از احساسی که یک شخص در مورد خودش به عنوان یک دوست برای دیگران دارد (حداقل امتیاز صفر و حداکثر امتیاز 8).

3- عزت­ نفس خانوادگی شامل 8 سوال (6،9،11،16،20،22،29،44) است. که زمینه خانوادگی عزت­ نفس، احساسات فرد درباره خود، به عنوان عضوی از خانواده را منعکس می­کند (حداقل امتیاز صفر و حداکثر امتیاز 8).

4- عزت­ نفس تحصیلی شامل 8 سوال (2،14،17،23،33،37،46،54) اگر فرد خود را با معیارهای عزت­ نفس تحصیلی منطبق بداند و استانداردهای پیشرفت تحصیلی خود را برآورده سازد دارای عزت­ نفس تحصیلی مثبت است (حداقل امتیاز صفر و حداکثر امتیاز 8).

این آزمون بارها در ایران روانسنجی و در پژوهش­ها و پایان ­نامه ­های مختلفی از این ابزار استفاده شده ­است (14). هم چنین روایی و پایایی پرسشنامه­ ی عزت نفس کوپر اسمیت در مطالعه ­ی ثابت و هومن بر روی 600 نفر دانش ­آموز دختر و پسر مقطع دبیرستان نشان داد ضریب اعتبار پرسشنامه 0/892 بوده است. اعتماد علمی ابزار نیز از طریق بازآزمایی انجام شد که این پرسشنامه ضریب پایایی 0/88 را پس از 5 هفته و 0/7 پس از سه سال به دست آورد (14).شیوه­ی نمره ­گذاری این آزمون به صورت صفر و یک است. بدین ­معنا ­که ­در ­عبارات­ 4،8،9،14،19،20،27،28،29،33،37،38،39،42،43،47 پاسخ بلی نمره یک و پاسخ خیر نمره صفر می­ گیرد و بقیه­ ی عبارات به صورت معکوس نمره ­گذاری می­ شوند. حداقل نمره­ای که یک فرد می­ گیرد صفر و حداکثر50 است. نمره بیشتر نشان­ دهنده عزت­ نفس بالاتر است (15).

در بیشتر مطالعات نمره عزت­ نفس براساس درصد بیان شده است که از تقسیم نمره­ی به دست آمده در هر بعد بر حداکثر نمره­ی قابل کسب در آن بعد ضربدر 100 به دست می­آید (10، 11، 12، 15). داده­ها پس از جمع­آوری وارد نرم­افزار SPSS.Ver.21 گردید و از طریق آمار توصیفی (میانگین، درصد، انحراف معیار) و آزمون­ های کروسکال والیس، من ویتنی و فریدمن تجزیه و تحلیل شدند. از آزمون کلموگروف اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن داده ­ها استفاده و از آنجایی­ که توزیع نمره­ی عزت­ نفس، از توزیع نرمال پیروی  نمی ­کرد (P<0/05)، لذا جهت مقایسه ­ی این نمرات برحسب متغیرهای دموگرافیک، از آزمون­ های نان­پارامتریک من ویتنی و کروسکال والیس استفاده شد.

یافته ­ها

نتایج نشان داد که میانگین سنی و انحراف معیار افراد شرکت ­کننده در مطالعه (1/61±21/401) سال بود. 69/5 درصد از شرکت ­کنندگان در مطالعه دختر و 30/5 درصد پسر بودند. بیشترین دانشجویان در رشته ­ی پزشکی (25/7 درصد) و پرستاری (17/1 درصد) و کمترین در رشته­ ی علوم آزمایشگاهی (4/1درصد) تحصیل می­ کردند (جدول1).

هم چنین میانگین نمره­ ی عزت­ نفس دانشجویان (6/98±36/82) بود. درصد میانگین امتیازات عزت ­نفس دربعد خانوادگی نسبت به سایر ابعاد بالاتر(16/21±79/60) و درصد میانگین امتیازات عزت ­نفس در بعد اجتماعی نسبت به سایر ابعاد پایین تر (16/17±66/93) بود (جدول 2).

هم چنین نتایج نشان داد که بین میانگین نمره ­ی عزت نفس دانشجویان و جنس (0/015p=، رشته­ ی تحصیلی (0/023(p=، علاقه­ مندی به رشته­ ی تحصیلی (0/0001 (p=  ) سابقه ­ی واحد درسی مردود (P=0/013 p) ارتباط معنی­ داری وجود دارد. بطوری­ که پسران نسبت به دختران از نمره­ی عزت­ نفس پایین ­تری برخوردار بودند. از لحاظ رشته­ ی تحصیلی دانشجویان هوشبری بیشترین نمره­ی عزت­ نفس را کسب کردند. هم چنین دانشجویان علاقه ­مند  به رشته­ ی تحصیلی خود از نمره ­ی عزت نفس بالاتری برخوردار بودند. دانشجویانی که سابقه ­ی واحد درسی مردود نداشتند نمره ­ی عزت ­نفس بالاتری کسب کردند (جدول3).

بحث و نتیجه ­گیری

در مطالعه­ ی حاضر  درصد میانگین عزت نفس دانشجویان13/93 ±73/64 بدست آمد. در حالیکه مطالعه­ی سرینکان درصد میانگین عزت­نفس دانشجویان (16/28±62/65) برآوردگردید (11). در مطالعه­ی عسکریان که با هدف تعیین ارتباط عزت­نفس با پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان دختر دبیرستان­های تهران انجام شد، درصد میانگین امتیازات عزت­ نفس (10/2±70/2) محاسبه شد(16). در مطالعه­ی جناآبادی درصد میانگین عزت­ نفس جامعه­ ی مورد پژوهش (12/9±66/6) به دست آمد (12). به نظرمی ­رسد، میانگین نمره­ ی عزت نفس دانشجویان علوم پزشکی گیلان از میانگین امتیازات عزت­ نفس سایر مطالعات انجام شده در ایران بیشتر باشد، در حالیکه نسبت به مطالعه­ ی پرانژی که در هند انجام شد و درصد میانگین عزت نفس  (7/77±40/ 75 ) به دست آمد (12)،کمترمی­ باشد. این نتیجه احتمالاً ناشی از اختلافات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در جوامع مختلف می باشد.

در پژوهش حاضر بین رشته­ ی تحصیلی و عزت­ نفس ارتباط آماری معنی ­داری وجود داشت که با مطالعه ­ی میرزایی همسو است (8). مطالعه­ زارع در دانشگاه علوم ­پزشکی شیراز نشان داد که بین میانگین نمرات عزت­ نفس رشته ­های مختلف (پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، توانبخشی، پرستاری، مامایی و توانبخشی، پیراپزشکی، مدیریت و بهداشت) تفاوت معنی­ داری وجود نداشت (1) و این یافته با نتایج مطالعه حاضر مغایرت دارد. نتایج مطالعه­ حسن ­زاده بر روی دانش ­آموزان پایه­ ی دوم رشته­ ی ریاضی فیزیک و علوم­ تجربی دبیرستان­ های سمپاد شهر آمل نشان داد که بین میزان عزت­ نفس دانش ­آموزان و رشته­ ی تحصیلی از نظر آماری تفاوت معنی ­داری وجود ندارد (17). لذا از آنجایی­ که عزت ­نفس می­ تواند متاثر از چگونگی ارتباط و محاوره­ ی فرد با دیگران باشد و در اثر نیاز به دیدگاه مثبت بوجود می­ آید، لذا به طور کلی می­ توان به این مسئله اشاره نمود که که این یافته می­ تواند ناشی از بار ارزشی باشد که از طرف دیگران (مانند اساتید و کادر آموزشی و اداری دانشکده) به دانشجویان انتقال یافت­ است. از طرف دیگر  عزت­ نفس به عنوان هسته ­ی مرکزی ساختارهای روان ­شناختی فرد در مقابله با استرس­ هایی نظیر فشارهای روانی، فردی و اجتماعی یاد شده ­است به نظر می ­رسد که دانشجویان برخی رشته­ ها از مهارت­ های مقابله­ ای بهتری نسبت به سایر رشته ­ها برخوردار باشند.

نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که بین علاقمندی به رشته تحصیلی و عزت­ نفس ارتباط معنی­ داری وجود دارد که با نتایج سلملیان و زارع مبنی بر وجود این ارتباط همخوانی دارد (1،4). به نظر می­رسد علاقه­مندی به رشته­ی تحصیلی می­تواند منجر به انگیزه­ی پیشرفت و بی ­علاقگی به افت تحصیلی شود. شرایطی نظیر موقعیت شغلی مناسب، رشته­ ی تحصیلی و میل به ادامه ­ی تحصیل برای دستیابی به موقعیت بهتر نیز در تطابق با مشکلات رشته ­ی تحصیلی موثر است.

در پژوهش حاضر بین میانگین امتیازات عزت­ نفس و واحد درسی مردود، رابطه ی معنی ­داری مشاهده شد. بطوری­ که دانشجویانی سابقه­ ی واحد درسی مردودی نداشتند نسبت به دانشجویانی که سابقه­ی واحد درسی مردود، داشتند از نمره­ ی عزت­ نفس بالاتری برخوردار بودند که این یافته با نتایج  مطالعه­ ی زارع  همراستاست (1). همچنین مطالعه­ دلارام با عنوان مقایسه­ ی عزت ­نفس دانشجویان مشروط و غیرمشروط در دانشگاه علوم ­پزشکی شهرکرد نشان داد که دانشجویان غیرمشروط نسبت به دانشجویان مشروط از عزت­ نفس بالاتری برخوردارند (18) که همسو با نتایج مطالعه حاضر است.

به عقیده ­ی پژوهشگر شاید دانشجویانی که سابقه ­ی مردودی از واحد درسی دارند، دارای مشکلات اجتماعی و اقتصادی بوده که می­تواند منجر به افزایش اضطراب گردد که بالطبع منجر به کاهش عزت ­نفس و تاثیر آن بر روی عملکرد تحصیلی به صورت مردودی از واحد درسی گردد.

هم چنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که اختلاف معنی­ داری بین نمره­ی ابعاد عزت­ نفس وجود دارد، به­ طوریکه بالاترین نمره مربوط به عزت­ نفس در بعد خانوادگی و پایین­ ترین نمره مربوط به بعد اجتماعی بود. نتایج مطالعه سعادت در خصوص بررسی ارتباط عزت ­نفس با موفقیت تحصیلی دانشجویان دانشگاه شهیدبهشتی نشان داد که بیشترین نمره مربوط به عزت ­نفس خانوادگی  بوده که با مطالعه­ ی حاضر همراستاست (19). مطالعه­ بابایی با هدف تعیین ارتباط عزت­ نفس با ابعاد حمایت اجتماعی درک شده در نوجوانان مقطع دبیرستان شهر رشت نشان داد که میزان عزت­ نفس خانوادگی بیشتر از سایر ابعاد است (15). درحالی­که مطالعه سپاهی تحت عنوان بررسی عزت­ نفس و ارتباط آن با پیشرفت تحصیلی در دانشجویان پزشکی مقاطع پیش­ بالینی و بالینی بیانگر  نمره بالای عزت ­نفس اجتماعی در بین دانشجویان بود (20). مطالعه­ ی عسکریان نیز نشان داد که میانگین عزت­ نفس در بعداجتماعی بیشتر از سایر ابعاد بوده است (16)، که با نتیجه ­ی تحقیق حاضر مغایرت دارد.

در مطالعه حاضر می­توان بالاتر بودن عزت­نفس خانوادگی را  ناشی از فرهنگ جامعه در اهمیت دادن به نقش خانواده در حمایت از فرزندان دانست، اما علت پایین بودن عزت­ نفس اجتماعی را می­ توان به پاره ­ای از مسائل موجود در دانشگاه  نظیر احساس ناتوانی در یادگیری، مشکلات محیط خوابگاه، عدم علاقه به رشته ­ی تحصیلی، غربت، نگرانی از آینده شغلی نسبت داد. البته نمی ­توان همه ­ی مسائل اجتماعی دانشجویان را برخاسته از شرایط اجتماعی دانشگاه دانست بلکه ویژگی­ های شخصیتی و خانوادگی آن­ها نیز تاثیرگذار است. از آنجایی­ که توجه به تمامی ابعاد عزت­ نفس برای پیشرفت و تعالی انسان ضروری و حائز اهمیت است، لذا باید به دانشجویان توجه نمود. با توجه به آنکه عوامل مختلفی می ­توانند عزت­ نفس افراد را تحت تاثیر قرار دهند، پیشنهاد می­ شود که تحقیقات بیشتری در ارتباط با بررسی ابعاد مختلف عزت­ نفس بر روی نمونه ­های مختلف دانشجویی و هم چنین دانش ­آموزی انجام شود و هم چنین انجام مطالعات مداخله ­ای بصورت روش­های برگزاری کارگاه ­های افزایش عزت­ نفس و تاثیر آن پیشنهاد می ­گردد. از محدودیت های این مطالعه  می ­توان به وضعیت روحی- روانی نمونه­ ها در هنگام تکمیل پرسشنامه اشاره نمود که خارج از اختیار پژوهشگر بود.

قدردانی

این پژوهش در قالب طرح تحقیقاتی و پایان­نامه دانشجویی و با پشتیبانی مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم­ پزشکی گیلان انجام پذیرفته است. لذا بدینوسیله نهایت سپاس ازمسئولین محترم به عمل می ­آید و از معاونت محترم آموزشی و روسا و معاونت آموزشی دانشکده ­ها و مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم ­پزشکی گیلان و کلیه دانشجویانی که در این مطالعه شرکت داشتند صمیمانه قدردانی می­ گردد.