پژوهش در آموزش علوم پزشکی

خلاقیت توانایی آفرینش اندیشه های نو در سطح عالی می ­باشد که آمیزه­ای از توان، نوآوری، انعطاف­ پذیری و حساسیت در برابر باورهای موجود است و به فرد این توانایی را می­دهد که همراه با اندیشه منطقی و خردمندانه، به یافته ­های دیــگر بیندیشد تـا دسـتاوردهای سودمـند برای او و دیـگران داشته باشد (1). موفقیت سازمان­ های امروزی و از جمله دانشگاه­ها به نسبت زیادی متکی بر خلاقیت، نوآوری، کشف و اختراع است (2). با توجه به این که کارکرد اصلی دانشگاه­ها، گسترش مرزهای دانش و تولید علم است و منشاء و شالوده علم را خلاقیت تشکیل می­دهد، خلاقیت برای این موسسات نسبت به سایر سازمان­ها ضرورت بیشتری دارد (4،3). در واقع، تفکر خلاق از پیچیده­ترین و عالی ترین جلوه­های اندیشه انسان است و برای موقعی­های بالینی راه­های متنوعی ارائه می­کند. تفکر خلاق، به توانایی فکر کردن فراتر از آنچه که به طور معمول انجام می­شود، نیاز دارد و برآیند آن، استفاده از روش ­های جدید در مراقبت از مددجویان است (5). نتیجه یک مطالعه در یک شرکت تولیدی در سال 2005 در آمریکا نشان داد که با فراهم کردن فرصت خلاقیت در بین کارکنان و اصلاح ساختار این شرکت برای تقویت خلاقیت، میزان درآمد این شرکت (71 درصد)، رضایت مشتری (76 درصد) و بهره وری (71 درصد) ارتقاء پیدا کرد (6). اما اهمیت توجه به خلاقیت در موفقیت سازمان­ها تنها منحصر به بخش ­های تولیدی نبوده بلکه در بخش­ های خدماتی و دانشگاهی هم با توجه به نوع مشتری (بیماران) این مفهوم از اهمیت زیادی برخوردار است (7).

چالش­ها در فراهم کردن مراقبت با کیفیت  با افزایش سن افراد در جامعه بشری، افزایش شیوع بیماری­های مزمن، گسترش تکنولوژی اطلاعات، افزایش آگاهی بیماران نسبت به حقوق خود و موارد دیگر نیاز به خلاقیت در مراقبت­ها را بیشتر می­کند (8). این موضوع به ویژه از آن جهت حائز اهمیت است که در محیط هایی که مراقبت متعدد و طولانی مدت ارائه می شود، افزایش نیاز به مراقبت با کیفیت با وجود محدودیت منابع مشکلات خاصی را در رسیدن به یک برآیند دلخواه ایجاد می­کند (9). در این شرایط فقط خلاقیت می­تواند پلی بین مراقبت با کیفیت و کار بالینی اثربخش، کارآمد و با کفایت برقرار نماید (10). در واقع، امروزه پرورش مهارت­هایی چون تفکر انتقادی و خلاقیت در دانشجویان از امور پیچیده و مهم در مقوله آموزش می­باشد، چرا که برون داد اطلاعات جامعه از تفکر خلاق درباره این اطلاعات فراتر رفته به گونه ­ای که در سال­های اخیر متخصصان امور تربیتی از ناتوانی دانشجویان در زمینه خلاقیت به شدت ابراز نگرانی نموده­اند (11). اهمیت پرورش تفکر خلاق در حدی است که برخی از صاحب نظران آن را هدف عمده تحصیلات و تجارب دانشگاهی بر شمرده­اند(12). از طرفی بر اساس اظهارات انجمن پرستاری آمریکا، تفکر خلاق دانش آموختگان پرستاری، یکی ازمهم­ترین معیارهای اعتباربخشی­ برنامه­های آموزش پرستاری می­­باشد(13) . همچنین، اهمیت خلاقیت در پرستاری به حدی است که پرستاران اغلب در تصمیم گیری­ها و حل مسائل خاصی که در حرفه و ارائه خدمتشان به وجود می­آید، نیاز به ارائه راه حل­های خلاقانه دارند (14). خلاقیت نه تنها در ارائه مراقبت پرستاری متعالی جایگاه ویژه­ای دارد، بلکه در تعاملات بین بیمار و پرستار نیز ضرورت دارد و تنها در سایه خلاقیت پرستار است که ارتباط بین علم و هنر پرستاری برقرار می­گردد (15). علی­رغم این تصور که خلاقیت از نشانه­های نظام های آموزشی دنیای معاصر است، گیبسون (Gibson)معتقد است که مراکز آموزشی و مدرسان ما خلاقیت را از بین می­برند (16). مطالعات نیز نشان می­دهد که بین خلاقیت و ارائه مراقبت پرستاری اثربخش ارتباط معنی­داری وجود دارد (17) و خلاقیت به پرستاران این توانایی را می­دهد که از تجربیات و آموخته­هایشان برای رسیدن به نتیجه مناسب استفاده کنند (18). با وجود اهمیت خلاقیت در ارائه مراقبت پرستاری متعالی، متاسفانه به این امر در آموزش پرستاری بی­توجهی شده است (19). صاحب نظران پرستاری معتقدند توانایی تفکر خلاق پرستاران نقش بسیار مهمی در ارائه مراقبت­های خاص به بیماران، حل مشکلات و اتخاذ تصمیمات پیچیده دارد؛ به همین جهت این توانایی لازم است در دانشجویان پرستاری پرورش یافته و در طی کسب تجارب آموزشی و پس از اشتغال به حرفه پرستاری نیز رشد و توسعه پیدا کند (20). مطالعات قبلی که توانایی تفکر انتقادی را در دانشجویان یا پرستاران بررسی کرده­اند اغلب این مهارت را ضعیف ارزیابی کرده­اند. از آن جمله، اطهری و همکاران، توانایی تفکر انتقادی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان را سنجیده و آن را نامطلوب یافته­اند (21). برخورداری و همکاران  نیز در مطالعه ای در یزد، گرایش دانشجویان سال سوم و چهارم را به تفکر انتقادی بررسی و آن را ضعیف ارزیابی کرده­اند (22). مطالعات انجام شده در دانشگاه Plattsburg ایالت متحده آمریکا در سال 1977  نیز نشان داد، درک دانشجویان پرستاری از خلاقیت خود در مقایسه با دانشجویان سایر رشته­های تحصیلی، در سطح پایین­تری بود (23). همچنین Fasnacht در مطالعه مروری بر روی مطالعات انجام شده بین سال­های 1999-1966 بر روی دانشجویان پرستاری می­نویسد امتیاز خلاقیت دانشجویان سال آخر کارشناسی پرستاری، پس از فراگیری برنامه آموزشی نسبت به ابتدای دوره کاهش پیدا کرده­است (24). مطالعه زعیم تفاوت معناداری را بین میزان خلاقیت دانشجویان رشته­های تحصیلی مورد مطالعه نشان نداد (25). با توجه به اهمیت این مهارت و رشد آن در عرصه فعالیت­های پرستاری به نظر می­رسد که در کشورمان به عنوان یک مسئله ضروری و پایه­ای آن گونه که باید در طی مراحل تحصیلی دانشجویان پرستاری به آن توجه نمی­گردد که نتیجه آن برخورداری از سطوح پایین­تر این مهارت میان دانشجویان پرستاری و پرستاران کشورمان (28-26) نسبت به سایر کشورها (29،30) بوده­ است که باید به آن توجه و در جهت رفع آن برنامه ریزی گردد. به دلیل آن که خلاقیت به عنوان جزیی از صلاحیت­ های اساسی حرفه ­ای می­ تواند در طول زمان از طریق آموزش کسب شده و پرورش یابد؛ از این رو توجه به وضعیت موجود و ارتقای آن ضروری است (31). هم چنین، از آنجایی که برنامه­ ریزی و ارائه هر گونه راه حل برای از میان برداشتن مشکل منوط به در دست داشتن اطلاعات جامع و کامل از مشکل موجود می­ باشد؛ لذا در صورتی که مهارت خلاقیت در پرستاران نسبت به دانشجویان بالاتر باشد می­ توان امیدوار بود که با قرار گرفتن در محیط کار و بالا رفتن تجربه خود به خود مشکل حل خواهد شد و در غیر این صورت می­توان تاکید کرد برای افزایش این توانایی باید به استراتژی­ها و راه حل­های عمیق­تری اندیشید.  لذا پژوهش حاضر با هدف تعیین و مقایسه مهارت خلاقیت در دانشجویان و پرستاران  شاغل در بخش­های مراقبت ویژه بیمارستان­های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی تهران طراحی گردید.

روش­ها  

مطالعه حاضر از نوع توصیفی-مقطعی بود. بر اساس مرور متون مرتبط مشخص گردید که توانایی خلاقیت در سال­های مختلف تحصیلی متفاوت است و با ارتقاء سال تحصیلی یافته­های ضد و نقیضی مبنی بر افزایش میزان خلاقیت دانشجویان و پرستاران به دست آمده­است (24،32). به همین دلیل، جامعه مورد مطالعه دانشجویان سال اول و آخر پرستاری و پرستاران شاغل در بخش های مراقبت ویژه 30 بیمارستان آموزشی تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1392 در نظر گرفته شد. حجم نمونه با استفاده از فرمول برآورد میانگین با در نظر گرفتن 05/0=p، میزان اطمینان 0/95 و 0/5=e، 381 نفر تعیین گردید که به منظور ریزش احتمالی بعضی از نمونه ها 407 نفر در نظر گرفته شدند. در این مطالعه 407 نفر، شامل کلیه دانشجویان پرستاری سال اول (131نفر) و سال آخر (126نفر) و همچنین 150 نفر از پرستاران شاغل در بخش­های مراقبت ویژه دانشگاه علوم پزشکی تهران مورد بررسی قرار گرفتند. روش نمونه­گیری در مورد دانشجویان به روش سرشماری و در مورد پرستاران بالینی به صورت دو مرحله­ای انجام شد، به این صورت که ابتدا تعداد 30 بخش ویژه  بصورت تصادفی انتخاب و سپس از هر بخش تعداد 5 نفر از طریق نمونه­گیری در دسترس وارد مطالعه شدند. دلیل انتخاب 30 بخش ویژه، پراکندگی بخش­ها بود و این که از هر بخش 5 نفر انتخاب گردید، بر اساس مطالعات مشابه و تایید مشاور آماری، مناسب­ترین فرم نمونه­گیری در این پژوهش بود (33) . معیارهای خروج از مطالعه شامل دانشجویان انتقالی و میهمان، بهیاران شاغل به تحصیل در رشته پرستاری و عدم تمایل دانشجویان به شرکت در مطالعه و پرستاران شاغل در بخش­هایی بجز بخش آی سی یو، سابقه شرکت در کارگاه آموزشی  مهارت­ های خلاقیت و اشتغال در مقطع کارشناسی ارشد بوده است. پس از تایید کمیته اخلاق و کسب مجوز از ریاست دانشکده پرستاری و مامایی، پژوهشگر جهت دسترسی به نمونه­ها با هماهنگی دفتر برنامه­ریزی آموزش به کلاس­های درس و بخش های کارآموزی بالینی در بیمارستان­ها و بخش ­های مراقبت ویژه  مراجعه نمود. پس از معرفی خود و ارائه توضیح در مورد هدف از پژوهش، رضایت­نامه کتبی توسط دانشجویان و پرستاران امضا گردید. به نمونه­ها در مورد محرمانه ماندن اطلاعات توضیح داده شد و بر عدم درج نام و نام خانوادگی در پرسشنامه تاکید شد. ابزار گردآوری داده­ها آزمون 60 سوالی خلاقیت عابدی به همراه سوالات مربوط به مشخصات فردی بود. این ابزار از کتاب ساعتچی و همکاران اقتباس گردید (34). این آزمون 4 مولفه سیال بودن (با 22 سوال)، بسط (با 11سوال)، ابتکار (با 16 سوال) و انعطاف پذیری (با 11 سوال) را اندازه می­گیرد (35). هر سوال دارای 3 گزینه الف، ب و ج بود که  بر طبق جدول نمره­دهی(جدول 1)، نمرات1 ،2 یا 3 به پاسخ­ها تعلق گرفت.

گزینه­ ها نشان­دهنده میزان خلاقیت پایین، متوسط و بالا بودند، که نمره یک برای خلاقیت پایین،  نمره دو برای خلاقیت متوسط و نمره سه برای خلاقیت بالا در نظر گرفته شد. مجموع نمرات کسب شده در هر مولفه، نمایانگر نمره آزمودنی در آن بخش و مجموع نمرات آزمودنی در چهارمولفه،  نمره کلی خلاقیت او را نشان داد. دامنه نمره کل خلاقیت هر آزمودنی بین 180-60 و دامنه نمرات در مولفه­ های سیال بودن، بسط، ابتکار و انعطاف ­پذیری به ترتیب 66-22، 33-11، 48-16 و 33-11 بود. در ایران این آزمون اولین بار توسط عابدی در سال 1363 (با عنوان خلاقیت و شیوه­ای نو در اندازه ­گیری آن) بر اساس نظریه تورنس درباره خلاقیت ساخته و بر روی 650 نفر از دانش آموزان کلاس سوم راهنمایی تهران، اجرا شد و از طریق بازآزمایی، پایایی آزمون را به دست آورد (36). ضریب پایایی برای بخش سیالی 0/85، بسط 0/80، ابتکار 0/82 و انعطاف پذیری 0/84گزارش گردید و سپس توسط دایمی و مقیمی بارفروش در سال 1383 (با عنوان هنجاریابی آزمون خلاقیت) مورد تایید قرار گرفت (36). همچنین عابدی با استفاده از روش تحلیل عاملی نشان داد، آزمون سنجش خلاقیت از میزان اعتبار هم زمان قابل قبولی برخوردار است (37).

در این مطالعه برای تعیین روایی، سوالات آزمون خلاقیت در اختیار چند تن از اعضای هیات علمی دانشکده پرستاری د انشگاه علوم پزشکی تهران قرار گرفت و بر اساس پیشنهادات، تغییرات لازم اعمال شد. با توجه به اینکه این مطالعه بخشی از یک طرح پژوهشی مداخله بوده است و بنا به پیشنهاد اعضای هیئت علمی دانشکده پرستاری تهران نیاز به بررسی روایی و پایایی مجدد بر روی نمونه مرتبط با طرح پژوهشی یعنی دانشجویان پرستاری بود، لذا نمونه بررسی پایایی از دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد انتخاب شد؛ بدین صورت که، پرسشنامه در اختیار 30 نفر از دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی شهرکرد قرار گرفت و ضریب آلفای کرونباخ برای مهارت خلاقیت بطور کلی و مولفه­های آن شامل: سیال بودن، ابتکار، انعطاف­پذیری و بسط به ترتیب مقادیر 0/76، 0/76، 71 /0، 0/69 و 0/71 به دست آمد. سپس داده­ ها وارد کامپیوتر شده و با استفاده از نرم افزار SPSS.Ver.16 و آزمون­ های آماری آنالیز واریانس یک طرفه جهت مقایسه سه گروه مورد مطالعه، توکی جهت مقایسه دو به دو گروه­ ها در صورت وجود اختلاف آماری بین سه گروه و آزمون تی مستقل جهت بررسی میانگین نمره کل خلاقیت بین جنس دختر و پسر، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و سطح معنی داری کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.

یافته ­ها

407پرسشنامه جمع­آوری شد که 21 عدد از آن­ها به دلیل ناقص بودن از مطالعه خارج گردید. از بین 386 نفر نمونه پژوهش 32/38 درصد (125) نفر دانشجوی سال اول پرستاری، 30/82 درصد (119) نفر دانشجوی سال آخر و 36/80 درصد (142) نفر پرستار بالینی بودند. دامنه سنی نمونه­های پژوهش 54-18 سال و میانگین سنی 27/4سال و 68/8درصد نمونه­ها مجرد و 31/2 درصد متاهل بودند.

. نتایج آزمون ANOVA بیانگر وجود تفاوت معنی­دار بین میانگین امتیاز کل خلاقیت هر سه گروه مورد پژوهش بود (0/01(P. میانگین تمامی مولفه ­های خلاقیت دانشجویان سال­ های مختلف و پرستاران نیز، از نظر آماری معنی­ دار (0/05>P) بود (جدول 2). 

همچنین آزمون توکی این تفاوت را بین میانگین امتیاز کل خلاقیت دانشجویان سال اول و چهارم، سال اول و پرستاران شاغل، سال چهارم و پرستاران شاغل نشان داد؛ به­ عبارت دیگر میانگین مهارت خلاقیت پرستاران شاغل از دانشجویان سال اول و چهارم بیشتر بود (جدول 3).

در این مطالعه ارتباط معنی­داری میان تاهل (0/06=p) و جنسیت (0/09=p)، با امتیاز کل خلاقیت وجود نداشت. هم چنین یافته­ های آزمون t مستقل حاکی از آن است که بین میانگین نمره کل خلاقیت دانشجویان دختر و پسر تفاوت آماری معنی­ داری وجود نداشت (0/07=p).

بحث و نتیجه ­گیری

در این مطالعه سطح مهارت خلاقیت دانشجویان سال اول و چهارم و پرستاران بالینی شاغل در بخش­های مراقبت ویژه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بررسی نشان داد که میانگین مهارت خلاقیت دانشجویان پرستاری سال اول و چهارم و پرستاران بالینی در مقایسه با میانگین هنجاریابی شده در ایران در میان دانش آموزان بیشتر است (36). این یافته با نتایج مطالعه Woodrow نیز هم خوانی دارد که در آن مطالعه نیز مهارت خلاقیت دانشجویان پرستاری نسبت به جمعیت عمومی جامعه بالاتر بود (38). به نظر می­رسد با توجه به کمبودها، مشکلات و تصمیم­گیری­هایی که دانشجویان در طی دوره تحصیل با آن مواجه می­شوند مهارت خلاقیت آن­ها نسبت به دوره دانش­آموزی رشد بیشتری می­کند. میانگین نمره خلاقیت دانشجویان سال اول پرستاری در مطالعه حاضر به طور قابل توجهی بیشتر از میانگین به دست آمده از مطالعه زعیم برای دانشجویان سال اول رشته­های هنر، علوم انسانی، مهندسی و پزشکی بود (25). شاید علت این تفاوت مربوط به نظام آموزشی و شیوه­های تربیتی و تدریس متفاوت نسبت به 15 سال گذشته باشد. در سال­های اخیر به رشد فکری دانش آموزان و پرورش خلاقیت در مدارس و خانواده­ها اهمیت بیشتری داده می­شود. یافته­ها نشان داد میانگین امتیاز دانشجویان پرستاری و پرستاران در کلیه مولفه­ها ی خلاقیت با میانگین هنجار شده همخوانی دارد و دانشجویان در 4 مولفه خلاقیت میانگین نزدیک یا مساوی با هنجارهای به دست آمده در ایران از مطالعه دایمی و بارفروش کسب نموده ­اند (36). نتایج مطالعه حاضر نشان داد که دانشجویان سال چهارم نسبت به دانشجویان سال اول خلاقیت بیشتری دارند . مطالعه McGrath نیز نشان داد که نمره کل مهارت تفکر انتقادی دانشجویان سال چهارم از دانشجویان سال اول بالاتر است و تفاوت معنی­داری بین 4 سال تحصیلی وجود ندارد (39) که با نتایج این مطالعه همخوانی دارد. شاید بتوان پایین بودن امتیاز خلاقیت را به نحوه آموزش دبیرستانی، پیش دانشگاهی و حتی دبستانی نسبت داد که می ­تواند در مورد دانشجویان ورودی جدید نیز صادق باشد. مطالعات بسیاری نشان م ی­دهند که  مهارت ­های خلاقیت می ­توانند در طی دوران دانشگاه و پس از ورود دانشجویان به محیط بالین ارتقاء یابند (40،41). Scott و همکاران نیز بر این عقیده­اند که دانشجویان در طی سال­های آموزش علوم پزشکی، مهارت­های خلاقیت و تفکر انتقادی خود را ارتقاء می­دهند و این امر وابسته به عوامل خاص مرتبط با فرایند آموزش است. در ارتقاء مهارت­های خلاقیت از سال­های قبل از بالین به سال­های بالینی و خبره شدن در این دوره، دانش زمینه نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. علاوه بر مشکلات قابل حل، دانشجویان گروه علوم پزشکی با مسایلی که پاسخ درستی ندارند، روبه رو هستند که ترکیب فرایندهای شناختی، درک کردن، تفکر کردن، به خاطر سپاری و تصمیم ­گیری می ­تواند در تقویت خلاقیت و حل این گونه مسایل به آن­ها کمک نماید (42). با این وجود، مطالعه Thomas نشان داد که دانشجویان سال­ های بالاتر از امتیاز خلاقیت کمتری نسبت به دانشجویان مبتدی برخوردار هستند که متناقض با یافته ­های این پژوهش است (43). در مطالعه Kawashima و همکاران نیز امتیاز بالاتر تفکر انتقادی دانشجویان نسبت به پرستاران بالینی گزارش شده است (44) که این امر می­تواند از تفاوت­ های محیط آموزش دو مطالعه ناشی شده باشد. همچنین Thomas به نقل از Thoranceمی­ نویسد دانشجویان سال سوم پرستاری نسبت به دانشجویان سال اول مهارت خلاقیت بالاتری دارند که همسو با یافته ­های این مطالعه است (43).

 با نگاه خوش بینانه به نتایج پژوهش تفاوت موجود در دانشجویان سال اول و چهارم و پرستاران بالینی را می­توان علاوه بر اثرات آموزش دوره کارشناسی در پرورش مهارت خلاقیت به آموزش­های ضمنی و سوابق و مهارت­های مشکل­گشایی و تصمیم­گیری نسبت داد. هم چنین نتایج ایـن مطالعه نشان داد که پرستاران شاغل در بخش­ های مراقبت­ های ویژه نسبت به دانشجویان سال اول و چهارم ، امتیاز خلاقیت بیشتری دارند. در تایید این یافته، مطالعه فتحی­زاده و همکاران در سال 1388 جهت بررسی میزان خلاقیت و نوآوری در بین کارمندان سه سازمان بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و جهاد کشاورزی نشان داد که میانگین امتیاز کسب شده توسط کارمندان سازمان بهداشت و درمان از دو سازمان دیگر به صورت معناداری بیشتر است (45). بالاتر بودن امتیاز خلاقیت در کارکنان بیمارستان بویژه در رشته پرستاری از جنبه­ های مختلف و با توجه به مفهوم مهارت خلاقیت قابل بحث می ­باشد. اول اینکه در بیمارستان­ها با توجه به نوع مشتری و نوع خدمات ارائه شده نیاز به تفکر انتقادی و خلاقیت در کارکنان آن بالا است. بررسی ­های Melek و همکاران هم این مسئله را تایید می ­کند (46). از طرف دیگر نتایج مطالعات نشان می دهند که بین هوش سازمانی و خلاقیت و نوآوری ارتباط وجود دارد(47). با توجه به شرایطی که جهت اشتغال در بخش­های ویژه برای پرستاران وجود دارد و بر اساس آن پرستاران این بخش ­ها بایستی از توانمندی و صلاحیت ویژه­ای برخوردار بوده و اکثراً از بین فارغ­التحصیلان جوان و باهوش انتخاب می­شوند، به نظر می­رسد احتمالاً پرستاران بخش­های ویژه ضریب هوشی بالاتری برخوردار باشند. نتایج این مطالعه نشان داد مهارت خلاقیت در پرستاران بخش­های مراقبت ویژه بیشتر از دانشجویان پرستاری و همچنین در دانشجویان سال آخر بیشتر از دانشجویان سال اول  بود. این مساله لزوم بکارگیری روش­های نوین تدریس در جهت ارتقای مهارت خلاقیت را بیان می­کند؛ آموزشی که می ­بایست به سمت آموزش تفکر محور و خلاق، تغییر یابد تا بتوان به سطح مطلوبی از ارائه مراقبت های بهتر دست یافت. هم چنین برطرف کردن عواملی که می­ تواند مانع از به کارگیری این مهارت در دانشجویان شود، به مسئولین درگیر در آموزش پرستاری پیشنهاد می ­گردد. مهم­ترین محدودیت این پژوهش، عدم همکاری دانشجویان و پرستاران جهت شرکت در آزمون و تکمیل پرسشنامه با حجم سوالات است که نیازمند حوصله برای پاسخ گویی بود. هم چنین، این مطالعه منحصرا در دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران و بیمارستان­های وابسته به این دانشگاه صورت گرفته است، از طرفی مطالعه از نوع مقطعی بوده و نمی­ توان اثر عبور از سال­ های تحصیلی را بر سطح خلاقیت بررسی کرد، لذا انجام مطالعه­ ای طولی بر روی دانشجویان پرستاری دوره کارشناسی، همچنین مطالعه ­ای در سطح دانشگاه ­های علوم پزشکی مختلف کشور در تهران و شهرستان­ها جهت مقایسه و شناخت سطح خلاقیت و عوامل موثر بر آن پیشنهاد می­ شود.