درس آناتومی برای اغلب دانشجویان به منزله یک درس غیرقابل درک، که به ذهن سپاری آن مشکل و فراموشی آن سریع اتفاق می­ افتد، محسوب می­ شود. آموزش این درس باید به گونه ­ای باشد که سبب فهم بهتر درس آناتومی و بر قراری ارتباط بین مطالب آموخته شده و کاربرد آن در دوره بالینی در دانشجـویـان گـردد. کلاس­ ها باید به نحـوی بـرگزار شود کـه دانشجو عضو فعال یادگیری باشد و جهت این کار لازم است دانشجویان به روش­های مختلف به یادگیری آناتومی تشویق و ترغیب گردند. طراحی و انجام برنامه­های مناسب برای تسهیل یادگیری، کاهش وابستگی به حافظه و تثبیت آموخته­ها در آموزش آناتومی ضروری است (1). براساس گزارشات ارائه شده در کشور انگلیس حدود 33 درصد شکایات و مطالبات مردم پس از جراحی، در نتیجه آسیب به ساختمان­ های مجاور ناحیه جراحی شده می­باشد به طوری که این امر توجه مسئولان سیستم آموزش پزشکی این کشور را در خصوص آموزش هر چه دقیق­ تر آناتومی معطوف داشته است (2).

در سال­ های اخیر، در بخش آموزش آناتومی در اغلب کشورها تحولاتی از جمله ابداع شیوه ­های جدید آموزشی، برای ایجاد انگیزه و علاقه بیشتر به فراگیری آناتومی و تسهیل یادگیری آن صورت گرفته است (3،4). در طول این سال­ ها روش­ های مختلفی همانند تدریس استاد محور و یا دانشجو محور، تدریس مبتنی بر حل مسأله (5)، تدریس آناتومی سطحیSurface Anatomy) ) (6)، تدریس آناتومی در فرد زنده (living Anatomy) ) 7، 8) و آموزش آناتومی رادیولوژیک (X-ray، CT-Scan وMRI) برای بهبود درک آناتومی مقطعی دانشجویان و شیوه ­های متنوع دیگر توسط اساتید متبحر آناتومی به اجرا در آمده است (9).

با توجه به زمان دو ساعتی که برای هر جلسه درس عملی آناتومی در نظر گرفته شده است، زمان زیادی از آن غیر مفید بوده و اساتید مربوطه عناصر مختلف تشریحی را نشان داده و مابقی زمان کلاس به تعطیلی کشیده می­ شود. این در حالی است که اگر به شیوه ­های متنوع و جدید آموزش روی آوریم نه تنها کمبودی در یافتن مطالب و انطباق حجم مطالب با زمان تعیین شده نخواهیم داشت بلکه با به کارگیری خود دانشجو، راحت­تر و سریع­تر به هدف اصلی خواهیم رسید (10). بنابراین استفاده از روش ­های نوین تدریس ضروری است.

در خصوص ارائه درس آناتومی با روش­ های نوین آموزشی، اعتقاد بر این است که اجرای چنین روش ­هایی نیازمند امکانات و فضاهای آموزشی و صرف وقت زیاد می­ باشد و این نیاز احساس می­شود که باید از روش­ هایی استفاده گردد که علاوه بر عدم تحمیل هزینه­ های اضافی بر سیستم ­های آموزشی به ایجاد یادگیری عمیق ­تر مطالب کمک نماید (1). در این بین می­توان از ترسیم و نقاشی به عنوان یکی از راه­های قابل اجرا با کمترین هزینه اشاره کرد که لازمه آن مشاهده دقیق و ثبت آن مشاهدات روی کاغذ است. نقاشی همواره به هنرمندان کمک کرده است که دقیق مشاهده کنند و نظراتشان را در تابلوهای خود منعکس سازند. با وجود این، استفاده از نقاشی به عنوان ابزاری برای کمک به توسعه و تثبیت مفاهیم پیچیده، در آموزش علوم کم­تر مورد توجه قرار گرفته است (11). استین ((Stein در تحقیقی استفاده از نقاشی را در یادگیری بخش­ های مختلف بدن جانوران توسط دانش آموزان بسیار حیرت­ آور توصیف نموده است (12). یادگاری و حسینی در تحقیق خود اشاره نمودند که دانش آناتومی اغلب دانشجویانی که از ترسیم برای یادگیری آناتومی سطحی بهره گرفته اند نسبت به سایرین بیشتر بوده است (13).

مطالعات نشان می­ دهد که مشاهده کردن، به خاطر سپردن و تجسم کردن از شیوه­ های یادگیری فعال در درس آناتومی است و ترسیم دانشجو را را وادار به تجسم می ­نماید (14). براساس گفته­ های پروفسور پیتر ابراهام ( (Peter Abraham استاد کالبد شناسی بالینی در دانشگاه وارویک بریتانیا، تصاویر لئوناردو همان قدردقیق هستند که کار علمی یک هنر مند امروزی می­ تواند دقیق باشد. او آن­چه را می­دید، می­ کشید و این توانایی را داشت که هر چه را می­بیند تمام و کمال بر کاغذ بکشد (15).

بنابراین ترسیم مساوی با تجسم است. در این روش از دانشجو خواسته می­شود مطالب آموخته شده را با کمک رسم نمودن تصویر عضو مربوطه و نام گذاری بخش ­های مختلف آن، به خاطر بسپارد. تکرار این عمل به یادگیری دقیق­تر و عمیق­تر درس کمک می­ نماید. استفاده از ترسیم و ارتباط ­دهی مطالب به وسیله نمودار، در به خاطر سپاری عمیق­ تر مطالب، یادگیری به شکل فعال، کاهش وابستگی به حافظه و تثبیت آموخته­ ها در آموزش آناتومی کمک ­کننده می­ باشد (13، 14، 16). لذا این مطالعه با هدف تعیین تاثیر آناتومی ترسیمی در ارتقاء کیفیت آموزش آناتومی در دانشجویان انجام شد تا بر اساس نتایج به دست آمده، این شیوه به عنوان یک روش تدریس اثربخش و به عنوان ابزاری برای عمق بخشیدن به مفاهیم علمی و برخی از لوازم ضروری برای خلق یک تجربه آموزشی موفق، مد نظر قرار گیرد.

روش ­ها  

مطالعه بصورت نیمه تجربی بر روی 380 نفر از دانشجویان پرستاری، مامایی و پیراپزشکی شرق گیلان لنگرود طی چهار نیمسال انجام شد. در این مطالعه نمره حاصل از ارزشیابی دانشجویانی که سابقه مشروطی و معدل کمتر از 14درترم­های گذشته داشتند در محاسبه میانگین کل تاثیر داده نشدند. هم­چنین نمره ارزشیابی دانشجویانی که حتی یک جلسه غیبت در کلاس آناتومی داشتند نیزدر میانگین نهایی نمرات کل دانشجویان شرکت ­کننده در مطالعه محاسبه نشد. برای رعایت عدالت در آموزش به کلیه نمونه ­ها اطمینان داده شد که با استفاده از هر روش آموزشی حداکثر تلاش صورت خواهد گرفت تا فراگیران به حد اکثر یادگیری نایل گردند.

 نمونه­ ها به روش تصادفی در هر کلاس به دو نیمه تقسیم شدند. بدین منظور جهت ارتقاء آموزش و یادگیری بهتر دانشجویان در درس آناتومی در سالهای 1389 و 1390، طی چهار ترم جهت نیمی از دانشجویان هر کلاس صرفاً از تدریس همزمان تئوری و عملی به کمک وسایل سمعی بصری (کامپیوتر، اسلاید و اطلس)، جسد و مولاژ، و جهت نیمی دیگر از دانشجویان همان کلاس (یعنی گروه تجربی) علاوه بر  روش­های مذکور در آموزش مباحث، از ترسیم نیز استفاده شد. در تاریخ­ های مختلف اما بطور هم زمان از هر دو گروه، با استفاده از سوالات تستی و کوتاه پاسخ ارزشیابی به­ عمل آمد و میانگین نمرات هر یک از گروه ­ها، محاسبه و با یکدیگر مقایسه شدند. برای بررسی دیدگاه دانشجویان گروه تجربی نسبت به این شیوه تدریس، از پرسشنامه ­ای محقق ساخته استفاده شد. پایایی این پرسشنامه با استفاده از محاسبه ضریب آلفای کرونباخ (0/76=α) تعیین و روایی صوری و محتوایی آن با نظر سنجی از همکاران محترم عضو هیئت علمی دانشکده پس از انجام تغییرات تایید شد جهت انجام این امر تعداد 10 نسخه پرسشنامه در اختیار اساتید محترم دانشگاه قرار داده شد و نظرات و پیشنهاداتشان بررسی و بر اساس آن تغییرات لازم در پرسشنامه داده شد. پرسشنامه شامل دو بخش بود: بخش اول مشخصات دموگرافیک (سن، جنس، رشته تحصیلی) و بخش دوم حاوی 6 سوال مربوط به دیدگاه دانشجویان نسبت به تدریس آناتومی به کمک ترسیم بود. از مقیاس 5 درجه­ای لیکرت استفاده شد که به درجه بسیار زیاد (5 امتیاز)، زیاد  (4 امتیاز)، متوسط (3 امتیاز)، کم (2 امتیاز)، هیچ (1 امتیاز) تعلق گرفت. این پرسشنامه صرفاً بین گروه تجربی توزیع و پس از تکمیل جمع­آوری گردید. نتایج حاصل از بررسی میانگین نمرات و امتیازات کسب شده از پرسشنامه بررسی دیدگاه دانشجویان با استفاده آزمون­های آمار توصیفی و آمار استباطی (t مستقل) و از طریق نرم افزار.Ver.18 Spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. سطح معنی­ داری آزمون ) 0/05(p≤ در نظر گرفته شد.

یافته ­ها

نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که که 68 در صد از دانشجویان مورد بررسی دختر و میانگین سنی آنان 19/3 سال می­باشد. 18 درصد از دانشجویان تحت مطالعه رشته پرستاری، 35 درصد رشته مامایی و 47 درصد دانشجویان رشته پیراپزشکی بودند. همچنین نتایج نشان داد که متعاقب استفاده همزمان تدریس تئوری و عملی با ترسیم در امر آموزش آناتومی بدن انسان، فراگیران گروه تجربی میانگین نمره بالاتری (1/35± 16) نسبت به گروه دیگر (0/23± 13) کسب نمودند.

 نتایج حاصل از همزمانی و تکرار آناتومی ترسیمی همراه با سایر روش­های آموزش معمول درس آناتومی درگروه تجربی نشان دادکه 88/7درصد ازدانشجویان این گروه استفاده از این شیوه تدریس را به میزان بسیار زیاد نسبت به روش­های متداول ترجیح می­دادند. 63 درصد تدریس آناتومی را به کمک ترسیم بسیار زیاد جذاب و 57 درصد از آنان نیز اعلام کردند که تدریس به این شیوه بر میزان مهارت آن­ها در بالین در آینده به میزان زیادی تاثیر خواهد داشت.

بحث و نتیجه­ گیری

هدف از پژوهش حاضر تعیین نقش آناتومی ترسیمی در ارتقاء کیفیت آموزش آناتومی در دانشجویان بود. نتایج بدست آمده نشان داد که بین میانگین نمرات دانشجویان پس از تدریس درس آناتومی با کمک و بدون کمک ترسیم (استفاده از  روش­های معمول تدریس) در سطح 0/05P≤ ارتباط معنی ­دار وجود دارد. بدین معنا که ترسیم و نقاشی در امر یادگیری و ارتقاء آموزش درس آناتومی در دانشجویان تاثیر زیادی دارد. نتایج دیگر نشان داد که تعداد زیادی ازدانشجویان گروه مورد، استفاده از این شیوه تدریس را به میزان بسیار زیاد نسبت به روش­های متداول ترجیح می­دادند و اکثریت آنان تدریس آناتومی را به کمک ترسیم را به میزان بسیار زیاد جذاب و بیش از نیمی از دانشجویان این گروه نیز اعلام کردند که تدریس به این شیوه بر میزان مهارت آن­ها در بالین به میزان زیادی تاثیر خواهد داشت.

 درتائید مطالعه حاضر حسن زاده و همکاران نیز در تحقیق خود نشان دادند که همزمانی و تکرار آناتومی سطحی، کشیدن خطوط بر روی سطح پوست، استفاده از مولاژهای آموزشی، آموزش بر روی جسد، استفاده از فیلم و سایر موارد در آموزش آناتومی تاثیر زیادی دارد (9). این نتایج را می­توان چنین تبیین نمود که مشارکت فعال در امر یادگیری که نقاشی و ترسیم می­تواند آنرا فراهم نماید می­تواند موجب ارتقای میزان یاد گیری شود (3). همچنین تقوی و همکاران نیز در پژوهش خود با عنوان ارزیابی دیدگاه دانشجویان پزشکی در مورد یک روش ترکیبی در ارایه درس آناتومی و مقایسه آن با روش مرسوم به این نتیجه دست یافتند که اگر چه روش ترکیبی (اعم از ترسیم، فیلم و سایر موارد) وقت بیشتری از دانشجو را خواهد گرفت ولی تاثیر بیشتری بر یادگیری آن­ها دارد (10). خوشوقتی و همکاران در تحقیق خود با عنوان بررسی تاثیر مدل سه بعدی ابتکاری بر یادگیری آناتومی گوش میانی به این نتیجه رسیدند که با توجه به اینکه آموزش با استفاده از ترسیم اشکال سه بعدی با استفاده از کامپیوتر بر یادگیری آناتومی گوش میانی موثر است اما اختلاف معنی­داری در یادگیری آناتومی گوش میانی در مقایسه با آموزش رایج گزارش ننمودند که با مطالعه حاضر مغایرت دارد (1). که به نظر می­رسد به علت تکرار مطالب مربوط به درس به کمک ترسیم با استفاده از مداد و کاغذ در کنار سایر روش­ های تدریس می­تواند زمینه ­های ایجاد یاد گیری فعال را در دانشجو نسبت روش­های دیگر مثل بهره برداری از کامپیوتر بیشتر فراهم نماید (12).

در همین راستا و در تایید تاثیر آموزش همزمان مطالب تئوری و عملی آناتومی، یادگاری و حسینی به نقل از بوم (Boom) و همکاران نیز اظهار نمودند که آموزش همزمان مطالب تئوری و عملی آناتومی در دانشجویان به همراه استفاده از وسایل کمک آموزشی و حتی تصاویر مختلف رادیولوژی سبب فهم بهتر درس آناتومی، یادگیری پایدارتر، تشویق دانشجویان به یادگیری خود محور و آگاهی آنان به نقش دانش آناتومی در تغییر موارد پاراکلینیک و اهمیت آن در طبابت می­ شود (13).

نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که تعداد زیادی ازدانشجویان گروه مورد استفاده از این شیوه تدریس را به میزان بسیار زیاد نسبت به روش­های متداول ترجیح می ­دادند و اکثریت آنان تدریس آناتومی به کمک ترسیم را به میزان بسیار زیاد جذاب و بیش از نیمی از دانشجویان این گروه نیز اعلام کردند که تدریس به این شیوه بر میزان مهارت آن­ها در بالین به میزان زیادی تاثیر خواهد داشت.

مطالعه تقوی و همکاران نیز در این رابطه نشان داد که دانشجویان پزشکی به استفاده از شیوه­ های تدریس متنوعی که درگیری دانشجو را در فرآیند یادگیری افزایش دهند تمایل زیادی داشته و با وجود اینکه این روش­ها زمان زیادی را برای آموزش می ­طلبد اما یادگیری، مهارت و انگیزه شرکت در کلاس درس را افزایش می­ دهد (10).

در تایید ترجیح این شیوه تدریس نسبت به سایر شیوه ­ها، جذابیت بسیار زیاد و کسب مهارت در بالین، کرمانی و همکاران نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که یادگیری بر اساس حل مسئله و یادداشت برداری، دانشجویان را بیشتر به سمت تفکر عمیق هدایت می­ نماید و صرفاً به حفظ کردن مطالب نمی­ پردازند. ضمناً دریافتند استفاده از روش ­هایی مثل حل مسئله باعث ایجاد انگیزش و مشارکت گروهی و افزایش میزان تمایل به مطالعه درس آناتومی می­ شود (5).

بر این اساس می ­توان نتیجه گرفت با توجه به اینکه آناتومی بدن انسان، اساس مباحث بالینی دانشجویان گروه پزشکی است و به عنوان یک درس پیش نیاز برای دروس بالینی ارائه می­ گردد (17)، استفاده از ترسیم جهت آموزش این درس در کنار سایر روش­ ها می ­تواند موجب ارتقای سطح نمره دانشجویان و در نتیجه افزایش میزان یادگیری آنان شود.هم­چنین از آنجایی­که دانشجویان پرستاری مامایی و پیراپزشکی به­عنوان اعضاء اصلی تیم مراقبت­های بیمارستانی در نظام سلامت کشور می ­باشند، نتایج تحقیق نشان داد که دانشجویان مهارت بیشتری را با استفاده از این شیوه تدریس کسب نموده ­اند.

 بر اساس نتایج بدست آمده پیشنهاد می­ گردد میزان به کارگیری و موفقیت این شیوه تدریس در سایر دانشگاه ­ها نیز بررسی شود. هم­چنین اثر ترسیم بر یادگیری دانشجو، از طریق اختصاص دادن بخشی از نمره پایان ترم به ترسیم به عنوان بخشی از ارزشیابی دانشجو مورد مطالعه قرار گیرد.

قدردانی

ازکلیه اساتید، دانشجویان دانشکده پرستاری، مامایی و پیراپزشکی لنگرود و برگزارکنندگان جشنواره شهید مطهری دانشگاه علوم پزشکی گیلان که ما را در انجام این تحقیق یاری نمودند تشکر و قدردانی به ­عمل می­آید.