پژوهش در آموزش علوم پزشکی

مقدمه

در ایران، پایان­ نامه دوره پزشکی عمومی بر اساس ماده 75 آیین نامه آموزشی دوره دکترای عمومی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از سال 1371 به ­عنوان یک واحد درسی اجباری در برنامه درسی دانشجویان پزشکی گنجانیده شده است (1). گذرانیدن واحد پایان ­نامه به ­عنوان جزیی از برنامه درسی دوره پزشکی عمومی در برخی از کشورها مثل نروژ نیز ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻳﺮان اجـباری و در برخی دیگر از کشـورها از جمله انگلستان اختیاری است (2).
پایان­ نامه، آخرین بخش آموزشی دوره­ ی دکتری پزشکی عمومی است، که در آن دانشجو در یک موضوعی در زمینه­ ی رشته پزشکی و زیر نظر استاد راهنما به پژوهش می­ پردازد. هدف از انجام این واحد درسی ایجاد فرصتی است تا دانشجویان پزشکی با روش ­های پژوهشی آشنا شده و برای انجام تحقیق در آینده آماده شوند. آموزش دانش، مهارت و روش ­شناسی تحقیق می­ تواند به دانشجویان پزشکی در راستای تربیت پزشک پژوهشگر کمک کند (3, 4).
ارائه واحد پایان­ نامه سرآغازی برای پیشبرد روند پژوهش در دانشگاه ­ها محسوب می­ شود و به نظر می­ رسد یکی از روش ­های موثر در سوق دادن دانشجویان پزشکی به فعالیت­ های پژوهشی، تشویق آنان به انجام یک پروژه تحقیقاتی و نوشتن پایان ­نامه می­ باشد (5، 6). به ­همین دلیل، در اغلب کشورهای توسعه یافته نگارش پایان­ نامه از اهمیت بالایی برخوردار است. نتایج یک مطالعه در انگلیس نشان داده است که فارغ ­التحصیلان پزشکی­ پایان ­نامه را بخش مهم و جدایی­ ناپذیر تحصیل می ­دانند (7).
اگرچه انجام دادن پژوهش در دوره پزشکی عمومی در قالب پایان­نامه با هدف آشنا نمودن دانشجویان پزشکی با روش­ها و نحوه انجام طرح­های پژوهشی کاری جالب و موثر به ­نظر می­رسد، لیکن موفقیت آن به­ درستی مورد ارزیابی قرار نگرفته است. با وجود مقالات متعدد در ارتباط با ساختار و محتوای پایان­نامه ­ها در دانشگاه ­های مختلف در داخل کشور (8-10)، نظرات دانشجویان پزشکی نسبت به این واحد درسی کم­تر مورد بررسی قرار گرفته است. رادافشار و همکاران (11) در دانشگاه علوم پزشکی گیلان با بررسی نظرات دانشجویان در ارتباط با پایان­ نامه گزارش کردند که تنها 17 درصد از دانشجویان از روند انجام پایان­نامه رضایت داشتند و اکثر این دانشجویان واحد پایان­نامه را مانعی برای پرداختن به امتحان ورودی دستیاری می­دانستند و بیش از دو سوم (1/67 درصد) اعلام داشتند که در صورت اختیاری بودن از انتخاب این واحد درسی صرف­نظر می­کردند (11). میرصمدی نیز در مطالعه­ای در دانشگاه علوم پزشکی ایران اعلام داشته است که دانشجویان پزشکی اعتقاد دارند که واحد پایان­نامه از اهمیت بالایی برخوردار نیست و یکی از مراحل دست و پاگیر فارغ ­التحصیلی به­ حساب می­آید (12). در مطالعه دیگری چنگیز و همکاران در اصفهان عدم آموزش و راهنمایی دانشجو در انجام پایان ­نامه و تحلیل ­های آماری را از جمله مشکلات انجام پایا­­ن­نامه­ها معرفی کرده­اند (1). پژوهشی در لیبی مهم­ترین موانع در انجام پروژه­های تحقیقاتی را عدم آگاهی لازم نسبت به پژوهش، عدم تشویق و کمک اساتید و زمان ناکافی دانشجویان پزشکی معرفی کرده است (13). طی پژوهشی درکانادا نیز مهم­ترین موانع در مشارکت دانشجویان پزشکی در پروژه­ های تحقیقاتی مواردی از قبیل: عدم آموزش روش ­شناسی تحقیق، عدم دسترسی به اساتید راهنما، و عدم دریافت بازخورد مناسب از اساتید ذکر شده است (14). با وجود جایگاه مهمی که پایان­نامه در برنامه درسی دانشجویان پزشکی دارد، به نظر می­رسد دانشجویان در انجام آن با مشکلات فردی و سازمانی مختلفی از قبیل کمبود وقت، عدم دسترسی به اساتید راهنما و مشاور پژوهش، آموزش ناکافی متدولوژی مواجه هستند که نیازمند توجه جدی برنامه ­ریزان آموزشی می­باشد.
ارتقای کیفیت آموزش و پژوهش که از جمله دغدغه ­های نظام­ های دانشگاهی است، مستلزم ارزیابی مستمر فرایندهای آموزشی و پژوهشی است (15). در این راستا ارزیابی کیفیت سرپرستی و تجربیات دانشجویان پزشکی از واحد پایان ­نامه مقطع دکترا عمومی یکی از مناسب ­ترین روش­ ها جهت ارزیابی اثربخشی این فرایند در دانشگاه­ ها می­ باشد. نتایج مطالعات نشان می­دهد که اغلب دانشجویان پزشکی درانجام پایان­ نامه با موانع زیادی برخورد دارند، که سبب نگرانی و اضطراب آنان می ­شود (8، 9، 16، 17). شناخت نقاط ضعف و قوّت روند انجام پایان­ نامه ­های پزشکی به مسؤولین آموزشی و پژوهشی این فرصت را می­دهد تا با درک مشکلات و موانع موجود و اصلاح این فرآیند زمینه ارتقای کیفیّت روند اجرای پایان­ نامه ­ها را فراهم آورند.
بررسی نظرات و تجربیات دانشجویان پزشکی که دریافت ­کنندگان اصلی آموزش هستند می­تواند با به تصویر کشیدن وضعیت آموزشی و پژوهشی کنونی به مدیران و برنامه­ریزان آموزش پزشکی در جهت رفع کاستی­ ها و بهبود فرایندهای آموزشی و پژوهشی کمک کند.  بنابراین، مطالعه حاضر با هدف بررسی نظرات دانشجویان پزشکی مقطع اینترنی دانشگاه علوم پزشکی جندی­شاپور اهواز نسبت به پایان­نامه دوره پزشکی عمومی در سال 1401 اجرا شده است.
روش ­ها
این مطالعه توصیفی– مقطعی به­ منظور بررسی نظرات دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جندی­ شاپور اهواز نسبت به پایان­ نامه انجام شد. نمونه مورد بررسی کلیه دانشجویان پزشکی مقطع کارورزی شاغل به تحصیل در بیمارستان­های آموزشی دانشگاه در سال 1401 به تعداد 265 نفر بودند، که تماماً به­روش سرشماری وارد مطالعه شدند. تعداد 247 دانشجو به­طور کامل پرسشنامه­ ها را تکمیل کرده (درصد پاسخ­دهی 2/93 درصد) و نمونه مورد بررسی در این مطالعه را تشکیل دادند. این دانشجویان واحد پایان­نامه را انتخاب کرده و در حین آموزش در بخش­ های بالینی مراحل اجرایی پایان­نامه خود را نیز انجام می­ دادند.
معیار ورود، تحصیل در مقطع کارورزی و تمایل برای شرکت در مطالعه و معیار خروج نیز عدم تمایل به شرکت در مطالعه و تکمیل ناقص پرسشنامه در نظر گرفته شد.  پرسشنامه­ ها بدون نام و در خصوص محرمانه ماندن اطلاعات به دانشجویان اطمینان داده شد. این پژوهش در دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز با کد اخلاق IR.AJUMS.REC.1401.152 به تصویب رسید.
 ابزار گردآوری داده ­ها، پرسشنامه­ محقق ساخته بود که با استفاده از منابع علمی معتبر و مرتبط (6, 8, 9) تهیه و در سه بخش تنظیم گردید. در بخش اول: ویژگی­ های فردی دانشجویان، بخش دوم: 21 سوال در مورد اهمیت و ضرورت واحد پایان­نامه در آینده شغلی دانشجویان پزشکی و همکاری و توانمندی­های اساتید در راهنمایی آنان گنجانده شده بود. امتیاز دهی به سوالات در این بخش در سه مقیاس زیاد (3)، متوسط (2) و کم (1) انجام ­شد. در بخش سوم: 20 سوال در خصوص انتخاب واحد پایان­ نامه، نگارش پروپوزال و پایان­نامه و نحوه تدوین پایان­نامه بود، که دانشجویان با بلی و خیر به سوالات این بخش پاسخ می­دادند.
روایی محتوایی بخش دوم پرسشنامه توسط کارشناسان خبره و روایی سازه آن با استفاده از تحلیل عاملی بررسی شد(جدول 1). پایایی آن نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد (853/0). جهت تعیین اعتبار روایی محتوایی، بین 10 نفر از اعضای هیئت علمی که سابقه همکاری در امر پژوهش و هدایت پایان­نامه ­های مقاطع مختلف را بر عهده داشتند، توزیع گردید و پس از مشخص شدن نظرات آنان روایی محتوایی پرسشنامه تایید شد.
پژوهشگران پس از اخذ مجوزهای لازم و هماهنگی با مدیریت آموزش دانشکده پزشکی با ارسال لینک پرسشنامه به گروه مجازی کارورزان از آنان درخواست نمودند تا آن­ها را تکمیل و ارسال نمایند. به ­دلیل استقبال کم دانشجویان در پاسخ­دهی از طریق فضای مجازی مجریان با مراجعه به بخش­های مختلف بالینی در بیمارستان­های آموزشی و جلب رضایت و مشارکت دانشجویان از آنان درخواست می­کردند با تکمیل پرسشنامه با محققین همکاری نمایند. در نهایت 247 فرم تکمیل و مورد بررسی قرار گرفت.
جهت روایی سازه و دسته­بندی سوالات پرسشنامه و تعیین عوامل به روش تحلیل عاملی (Factor Analysis) از آزمون کایزر مایر استفاده شد. برای این کار لازم بود ابتدا معیارهای تحلیل عاملی در مطالعه رعایت شده باشد و سپس بر اساس نتایج تحلیل عاملی سوالات در عوامل مختلف دسته ­بندی شوند. در این مطالعه KMO برابر 873/0 و آزمون بارتلت معنی­دار شد ( p< 0.000). بنابراین با توجه به معنی­ دار شدن آزمون بارتلت که نشانه وجود هم­بستگی بین متغیرهاست امکان تحلیل عاملی تایید می­شود (18). در این مطالعه از چرخش واریماکس استفاده شد.
مطابق جدول شماره یک نتایج تحلیل عاملی در 3 گروه دسته­ بندی شد. این عوامل با توجه به محتوای سوالات بدین ­صورت نام­ گذاری شد: عامل 1: رضایت­مندی از توانمندی و همکاری استاد راهنما؛ عامل2: اهمیت و ضرورت واحد پایان­ نامه؛ و عامل 3: جایگزینی واحد پایان­نامه با دوره ­های آموزشی. این سه عامل در مجموع 317/54 درصد کل واریانس را پوشش می­دادند. نتایج نشان داد که 1 سوال (سوال شماره 16) از پرسشنامه حذف گردید، زیرا از ضریب همبستگی پایینی برخوردار بود و به­ هیچ دسته ­ای تعلق نداشت. در این حالت داده­ها به ­طور مناسبی دسته­ بندی شدند و ضریب آلفای کرونباخ به 853/0 ارتقاء یافت. ضریب آلفای کرونباخ برای عوامل 1 تا 3 نیز به ترتیب به میزان 911/0 و 806/0و 691/0 محاسبه شد.
براساس میانگین معدل تحصیلی، دانشجویان به دو گروه دسته ­بندی شدند. دانشجویان با معدل تحصیلی بالاتر از میانگین (87/15)، گروه دانشجویان با عملکرد تحصیلی قوی؛ و دانشجویان با معدل تحصیلی پایین­تر از میانگین، به گروه دانشجویان با عملکرد تحصیلی ضعیف دسته ­بندی شدند. در ابتدا نرمال بودن توزیع داده ­ها با آزمون کلموگراف اسمیرنوف بررسی شد که کلیه داده­ ها از توزیع نرمال پیروی می ­کردند. پس از جمع­ آوری اطلاعات، داده­ها با استفاده نرم افزار آماری SPSS.Ver.18   و از طریق شاخص های آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف استاندارد) و آزمون­ های مجذورکای و t مستقل  تجزیه و تحلیل شدند. مقادیر کمتر از 05/0 معنی­ دار تلقی شد.

یافته­ ها
در مجموع از تعداد 247 دانشجوی شرکت ­کننده 8/49 درصد مؤنث و 3/77 درصد مجرد و میانگین سنی دانشجویان 12/2±63/27 سال و میانگین معدل تحصیلی دانشجویان برابر 78/0±87/15 بود. نتایج نشان داد که دانشجویان با میانگین 36/1 از 3 معتقد بودند که واحد پایان­نامه اهمیت و ضرورت کمی در دوره آموزش پزشکی دارد. همچنین دانشجویان با میانگین 5/2 از 3 بیان کردند که پایان­نامه از برنامه درسی دوره پزشکی عمومی حذف و با واحدهای درسی جایگزین شود. نتایج نشان داد که دانشجویان با میانگین 85/1 از توانایی و همکاری اساتید راهنمای خود رضایت نسبی دارند. نتایج آزمون t مستقل نشان داد که بین اهمیت و ضرورت واحد پایان­ نامه و رضایت از توانایی و همکاری اساتید راهنما به تفکیک جنس و معدل تحصیلی دانشجویان تفاوت معنی­ دار آماری وجود ندارد (جدول2).

فقط تعداد 43 (4/17 درصد) دانشجوی به این سوال که "اگر واحد پایان­ نامه اختیاری می­ بود شما آن را انتخاب می ­کردید؟" پاسخ مثبت دادند. تعداد 155 (8/62 درصد) دانشجو اعلام داشتند که در تهیه پروپوزال از موسسات و شرکت­ های حرفه ­ای کمک گرفته­ اند و حق­ الزحمه پرداخت کرده ­اند. تعداد 174 (4/70 درصد) دانشجو نیز اعلام نمودند که برای نوشتن پایان ­نامه از موسسات و شرکت­ های حرفه­ ای کمک گرفته ­اند و حق ­الزحمه پرداخت کرده ­اند. تنها 26 (5/10 درصد) دانشجو اعلام داشتند که موفق شده ­اند از پایان­نامه خود مقاله­ ای منتشر کنند.
آزمون مجذور کای در ارتباط با انتخاب واحد پایان­نامه در صورت اختیاری بودن به تفکیک جنس نشان داد که تفاوت معنی­ دار آماری بین دانشجویان دختر و پسر وجود ندارد. تعداد 89 (7/79 درصد) دانشجو دختر و 106 (5/85 درصد) دانشجو پسر بیان کردند که اگر واحد "پایان ­نامه" اختیاری می­بود از انتخاب آن صرف­ نظر می­ کردند (15/0=p). همچنین مقایسه نظرات دانشجویان با عملکرد تحصیلی قوی و ضعیف در ارتباط با انتخاب واحد پایان­نامه در صورت اختیاری بودن، نشان داد که تفاوت معنی­دار آماری بین دانشجویان با عملکرد تحصیلی قوی و ضعیف وجود ندارد. تعداد 92 (6/83 درصد) دانشجوی ضعیف؛ و 112 (8/81 درصد) دانشجوی قوی اعلام نمودند که در صورت اختیاری بودن واحد پایان­نامه از انتخاب آن صرف ­نظر می­کردند (41/0=p).
در بخش سوال باز دانشجویان بیان داشتند که "واحد پایان­ نامه" برای دانشجویان پزشکی نوعی وقت تلف کردن است و انجام آن چندان ضروری به نظر نمی ­رسد. دانشجویان اعلام داشتند که آشنایی کافی با روش انجام پژوهش ندارند و بخاطر سنگین بودن بخش­ های بالینی فرصت کافی برای انجام واحد پایان­نامه ندارند. آنان پیشنهاد دادند که این واحد اختیاری باشد و بجای آن از دوره­های آموزش بالینی جایگزین شود. دانشجویان هم­چنین اعلام داشتند که برای آشنایی آنان با امور پژوهشی راهنمایی و آموزش کافی صورت نمی­گیرد و خواستار برگزاری دوره ­های آموزشی در این زمینه ­ها بودند.
بحث و نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر با هدف بررسی نظرات دانشجویان پزشکی در ارتباط با ضرورت و اهمیت پایان­ نامه و نقش اساتید راهنما در انجام آن در قالب چندین سؤال پژوهشی مطرح شد، نتایج نشان داد که اگرچه دانشجویان از توانمندی و همکاری اساتید راهنما در انجام پایان­ نامه رضایت نسبی دارند، اما در ارتباط با ضرورت انجام پایان­نامه بر این باورند که واحد پایان­نامه اهمیت چندانی در حرفه پزشکی و آینده شغلی آن­ها ندارد و خواستار جایگزینی آن با دوره ­های آموزشی بالینی بودند.
جالب توجه است که علیرغم نگرش منفی نسبت به واحد پایان­نامه، دانشجویان به ­طور نسبی از عملکرد استادان راهنما رضایت داشتند. پوربایرامیان نیز در مطالعه ­ای در دانشگاه علوم پزشکی ایران گزارش نمود که دانشجویان از اساتید راهنما رضایت نسبی دارند که با نتایج مطالعه ما همخوانی دارد (19). مطالعه راد افشار (11) در دانشگاه علوم پزشکی گیلان و شهشهانی (20) در دانشگاه علوم بهزیستی نیز بیانگر رضایت دانشجویان از اساتید راهنما بوده است. نتایج مطالعه هانسکار(Hunskaar) و همکاران (21) در مرکز پزشکی نروژ نشان داد که بالاترین امتیاز در سطح رضایت، مربوط به استاد راهنما می­باشد و او   مهم­ترین عامل کمک­کننده به ایجاد درک مثبت دانشجویان از تجربه­ی پژوهشی است. استادان راهنما در فعالیت­های پژوهشی دانشجویان نقش انگیزش­گر را ایفاء می­کنند و با ارتقای توانایی علمی آنان، روحیه پژوهش­گری و تحقیق دانشجویان و در نهایت رضایتمندی آنان را تقویت  می­کنند. در مطالعه حاضر اکثریت دانشجویان پزشکی اهمیت کمی برای پایان­ نامه قایل بوده و خواستار حذف و جایگزینی آن با واحدهای درسی بودند. رادافشار و همکاران نیز در مطالعه­ ای در دانشگاه علوم پزشکی گیلان گزارش کردند که بیش از دو سوم (1/67 درصد) دانشجویان پزشکی اعلام نمودند که در صورت اختیاری بودن واحد پایان­نامه از انتخاب این واحد درسی صرف­نظر خواهند کرد و 51 درصد خواستار انتخاب اختیاری این واحد بودند (11). نتایج درخشان­ فر و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نشان داد که 52 درصد از دانشجویان خواستار اختیاری بودن  پایان­ نامه و یا حذف آن از برنامه درسی دوره پزشکی عمومی هستند. همچنین اذعان داشتند که اساتید نیز انجام پایان­ نامه را در شرایط فعلی برای دانشجو مفید نمی­ دانند (22). بر خلاف کشور ایران انجام پایان­نامه برای دانشجویان پزشکی در کشورهای انگلیس، آلمان و استرالیا اجباری نیست (11). با این وجود علیرغم این­که نشان داده شده که آموزش روش پژوهش و انجام فعالیت­ های پژوهشی مهارت و توان پزشکان را ارتقاء می ­بخشد (23). اما عده ­ای بر این باورند که پایان­نامه فقط برای آن­دسته از دانشجویانی که ممکن است در آینده جذب مراکز پژوهشی و دانشگاهی شوند، باید اجباری باشد (1). با توجه به دیدگاه ­های دانشجویان پزشکی نسبت به پایان­نامه و مساله جایگزینی آن با دوره ­های آموزشی، به­ نظر می­رسد بررسی دقیق ابعاد این مساله نیازمند بررسی­های بیشتری است.
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که اهمیت پایان­نامه و همکاری اساتید راهنما، بین دانشجویان دختر و پسر و دانشجویان با عملکرد تحصیلی قوی و ضعیف تفاوت معنی ­داری وجود ندارد. در مطالعه درخشان­فر (22) نیز تفاوت معنی­ داری بین نظرات دانشجویان دختر و پسر نسبت به فرایند پایان­ نامه و همکاری استاد راهنما گزارش نشد که با نتایج این مطالعه مطابقت دارد. اما راد افشار در مطالعه­ای گزارش کرده است (11) که رضایت دانشجویان دختر از انجام پایان­نامه به­طور معنی­داری از دانشجویان پسر کم­تر بوده است که دلیل این تفاوت در دقت و وسواس بیشتر دانشجویان دختر در امر پژوهش و نگارش پایان­ نامه بیان شده است. که این نتایج با یافته­ های مطالعه حاضر مغایرت دارد.
طبق مطالعات در ترکیه نیز تنها 2/6 درصد پایان­نامه­های پزشکی در مجلات علمی چاپ  شده­اند. مطالعه‌ای در هند نیز نشان داد که 30 درصد از تحقیقات انجام شده در یک دانشکده پزشکی در مجلات منتشر شده­ اند (23). همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که صرفاً 5/10 درصد از دانشجویان موفق شده­اند از پایان­نامه خود مقاله­ای منتشر کنند. مقاله نویسی نیازمند دانش، تجربه و مهارت خاص است که در اثر تکرار و اصلاح عملکرد حاصل می­ شود. بنابراین, تدوین یک مقاله پژوهشی قابل چاپ, شاید انتظاری بزرگ از یک فارغ­التحصیل پزشکی عمومی باشد. این مسأله در غرب نیز موضوعی قابل بحث است. در مطالعه ­ای در فرانسه تنها 17 درصد پایان نامه­های یک دانشگاه در  قالب مقاله علمی در مجلات چاپ شده اند (24). نتایج دو مطالعه در زنجان و یزد نیز به ترتیب 23 و 28 درصد از پایان­نامه­های دانشجویان پزشکی به صورت مقاله در مجلات علمی پژوهشی انتشار یافته­اند (10، 25). افتخاری در مقاله­ای با بررسی میزان تهیه مقاله از نتایج پایان­نامه­های پزشکی به­مواردی از قبیل؛ عدم تمایل دانشجویان به­دلیل تاثیر پایین مقاله در سرنوشت شغلی، مشغله فراوان  از جمله شرکت در آزمون دستیاری، اعزام به خدمت نظام وظیفه، نبودن فرصت کافی برای نگارش مقاله و عدم مهارت کافی در تهیه و تدوین مقالات علمی اشاره کرده است (26). طبعاً هر چه پایان­ نامه­ ها بیشتر با اصول علمی به انجام برسد امکان تبدیل آن­ها به مقاله بیشتر خواهد بود. عوامل مؤثر در چاپ مقالات مربوط به پایان­نامه­ها در  دانشگاه ­های مختلف نیاز به مطالعه مستقل و بررسی دقیق دارد.
یافته ­های مطالعه حاضر بیانگر آن بود که حدود دو سوم دانشجویان پزشکی اعلام نمودند که برای نوشتن پایان­نامه و پروپوزال از موسسات و شرکت­های حرفه­ای کمک گرفته ­اند و حق­الزحمه پرداخت کرده­اند. مطابق با آیین­نامه، پایان­نامه دوره پزشکی عمومی گزارشی است که در آن دانشجو مستقلاً نتایج بررسی و تحقیق خود را زیر نظر استاد راهنما انجام داده و ارائه می­نماید. بنابراین، انتظار می­رود بند بند انجام این کار پژوهشی صرفاً توسط دانشجو و زیر نظر استاد راهنما انجام شود. متاسفانه، نتایج مطالعه حاضر نشان داد که درصد بالایی از دانشجویان نوشتن پروپوزال و پایان­نامه را با پرداخت حق ­الزحمه به موسسات و شرکت ­های حرفه ­ای واگذار می ­کنند. طبعاً عدم آشنایی کامل دانشجویان در تهیه و تدوین پروپوزال و پایان­نامه می­تواند از عوامل اصلی واگذاری آن به موسسات مختلف بوده باشد. لذا با برگزاری برنامه­های آموزشی از قبیل کارگاه­های روش تحقیق و مقاله نویسی و افزایش توانمندی دانشجویان می­توان دانشجویان را در این مهم ترغیب نمود. از آنجاکه مطالعه­ ای در این ارتباط یافت نشد، مقایسه این نتایج با مطالعات مشابه میسر نمی­باشد. طبعاً این موضوع مساله مهمی است که باید در دانشگاه ­های علوم پزشکی مورد بررسی و کاوش قرار گیرد.
در مطالعه حاضر، دانشجویان در ارتباط با مشکلات اجرایی پایان­ نامه اعلام داشتند که به­خاطر سنگین بودن بخش­ های بالینی فرصت کافی برای انجام واحد پایان­نامه ندارند و خواستار رسیدگی به این معضل کمبود وقت بودند. خرسندی در یک مطالعه کیفی با تبیین چالش­ های موجود در تدوین پایان­نامه کمبود وقت را یکی از دغدغه­های مهم دانشجویان پزشکی بر شمرده است (6). در پژوهشی دیگر نیز دانشجویان پزشکی پایان­نامه را بخشی ویژه از مطالعات پزشکی برشمردندکه نیازمند زمان بیشتری می­باشد (27). پابست (Pabst) نیز در مطالعه­ای در آلمان گزارش کرد که دانشجویان اعتقاد دارند برای انجام پایان­نامه نیازمند اضافه نمودن یک ترم تحصیلی می­باشند (28). به ­نظر می ­رسد اختصاص یک فرصت یک ماهه در دوره کارورزی می­تواند به دانشجویان پزشکی در حل این مسأله تاحدودی کمک کند. پیشنهاد می­شود معاونین آموزشی و پژوهشی دانشگاه ضمن توجّه ویژه به این امر جهت حل این معضل تسهیلات بیشتری جهت انجام پایان ­نامه برای دانشجویان فراهم نمایند.
از محدودیت ­های مطالعه حاضر: نخست آن که روی دانشجویان پزشکی در یک دانشگاه انجام شد. از این­رو، در تعمیم یافته­ها به سایر مؤسسات دانشگاهی باید با احتیاط عمل کرد. علاوه بر این، به ­دلیل مسایل فرهنگی و اجتماعی، برخی دانشجویان تمایل نداشتند که نظرات و میزان رضایت خود را در رابطه پایان­نامه و به ­ویژه استاد راهنمای خود اعلام کنند و لذا همکاری کمی در پاسخ دادن به پرسشنامه­ ها داشتند. همچنین استفاده از پرسشنامه محقق ­ساخته به ­دلیل عدم وجود پرسشنامه استاندارد، مقایسه و تعمیم پذیری نتایج را با دشواری مواجه می­کند.
از آنجایی­که نظرات دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز نسبت به اهمیت واحد پایان­نامه می­تواند مورد توجه برنامه ­ریزان آموزش پزشکی واقع شود، لذا می ­توان به موارد زیر اشاره کرد: اکثر دانشجویان آشنایی کافی با روش انجام پژوهش ندارند و به­ خاطر سنگین بودن بخش­های بالینی فرصت کافی برای انجام واحد پایان­نامه ندارند. به­همین دلیل جهت نوشتن پروپوزال و پایان­نامه با پرداخت وجه از موسسات خصوصی کمک می­ گیرند. لذا دانشجویان پیشنهاد کردند که این واحد اختیاری باشد و امکان جایگزینی آن با دوره­ های آموزش بالینی فراهم شود. دانشجویان همچنین اعلام داشتند که برای آشنایی آنان با امور پژوهشی راهنمایی و آموزش کافی صورت نمی­گیرد و خواستار برگزاری دوره­ های آموزشی در این زمینه ­ها بودند.
در مجـموع یافـته ­های پژوهـش حاضر نشان داد که دانشجویان پزشکی از توانمندی و همکاری اساتید راهنما در انجام پایان­ نامه رضایت نسبی دارند، اما در ارتباط با ضرورت انجام پایان­نامه بر این باورند که واحد پایان­ نامه اهمیت چندانی در حرفه پزشکی و آینده شغلی آن­ها ندارد و خواستار جایگزینی آن با دوره ­های آموزشی بالینی بودند. دانشجویان عدم آشنایی با امور پژوهشی را نیز یکی از چالش ­های اصلی در انجام پایان­ نامه اعلام داشتند. از آن­جا که پایان­ نامه دکترای عمومی به ­عنوان بخشی از برنامه آموزشی دانشجویان پزشکی محسوب می­ شود، توصیه می­گردد با انجام راهکارهایی از قبیل برگزاری برنامه­های آموزشی مناسب برای انجام پایان­نامه و برگزاری کارگاه­ های روش تحقیق و مقاله نویسی و اختصاص دادن زمان مناسب جهت انجام پایان­نامه زمینه بهبود فرایند اجرای  آن را تسهیل نمایند. با توجه به نبودن پیشینه مطالعاتی غنی در این زمینه در ایران، انجام پژوهش ­های جامع با رفع محدودیت­ های تحقیق فعلی و استفاده از روش ­های کیفی برای دستیابی به نتایج کاربردی­ تر پیشنهاد می ­گردد.
قدردانی
این مقاله حاصل پایان­نامه پزشکی عمومی با شماره0115-EDC است. هزینه­های آن توسّط معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی جندی­ شاپور اهواز پرداخت شده است. نویسندگان این مقاله بر خود لازم می­دانند از معاونت پژوهشی و دانشجویان رشته پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جندی­ شاپور اهواز که نویسندگان را در این پژوهش یاری نمودند، تشکر و قدردانی نمایند.