پژوهش در آموزش علوم پزشکی

از سال 1398 با بروز و گسترش ویروس کووید-19 و  همه ­گیری بیماری کرونا، تأثیر آن بر جامعه فراگیرتر شد و حتی آموزش پزشکی را تهدید کرد (1). از همین رو، در سراسر جهان و به تبع کشورمان ایران، آموزش مجازی به عنوان یک بازوی قدرتمند جهت امر یادگیری در نظر گرفته شد و پلتفرم ­های خاص برای آن تعیین شد. با وجودی که آموزش مجازی در ایران و حتی جهان، مغفول مانده بود اما با شیوع بیشتر پاندمی کووید-19، به مرز شکوفایی خود رسید و در دوران پاندمی با وجود نواقصی که داشت، از الزامات آموزشی محسوب می­شد. با این وجود، از کمبودهای کلاس­ های درس مجازی در مقایسه با کلاس­های حضوری، عدم تعامل مناسب و بازخورد گرفتن از دانشجو است که زمانی که ماهیت درس، چالش بیشتری داشته باشد، این ضعف بیشتر خودنمایی می­کند. در بستر سامانه­های آموزش مجازی از قبیل نوید، تعامل با دانشجویان همانند کلاس­های حضوری می­تواند از طریق تکالیف و آزمون­ها انجام شود اما در قالب این تعاملات به اهداف کار گروهی در سامانه­های مجازی نمی­توان دست یافت.
نقشه ذهنی یک نمودار شعاعی چند رنگ و تصویر محور است که ارتباط معنایی یا سایر ارتباطات بین بخش‌هایی از مطالب آموخته‌شده را به صورت سلسله مراتبی نشان می‌دهد. موضوعات فرعی یک را به شیوه­ای خلاقانه و یکپارچه نشان می­دهد. معمولا به منظور یادداشت­برداری و مرور مطالب، مورد استفاده قرار می­گیرد. در واقع نقشه ذهن، یک پیکتوگرام می­باشد شامل باکس موضوع مرکزی و زیرشاخه­های رنگی که بالای شاخه­ها متن مرتبط نوشته می­شود. جهت خواندن یک نقشه ذهن از مرکز به بیرون آن می­باشد. درجه سختی متوسط و توسعه­پذیری زیادی دارد به طوری­که در نسخه­های نرم­افزاری که مشکل کمبود فضای کاغذی را ندارد، به راحتی می­توان مطالب را اضافه و زیرشاخه­های جدید ایجاد کرد. درک مفهوم نقشه ذهن ترسیم شده، فرد به فرد متفاوت می­باشد و از همین رو، خلاقیت فردی در آن پررنگ می­ باشد (2).
یک جلسه آموزشی با استفاده از روش تدریس گروه­های کوچک که به خوبی برنامه­ریزی شده باشد، رویکردی سیستماتیک را هم برای معلمان و هم برای فراگیران فراهم می­کند. این روش تدریس می­تواند در کلاس دانشگاه، بیمارستان یا در محیط بالینی انجام گردد. در مقایسه با سخنرانی‌های معمول آموزشی، راهبردهای آموزشی و یادگیری گروهی کوچک مؤثر، سبب افزایش مشارکت دانشجو، حفظ دانش، یادگیری خودراهبر، مهارت‌های ارتباطی، توانایی کار گروهی و بحث در گروه همتایان می­شود. در نتیجه، آموزش گروه­های کوچک به طور فزاینده­ای در آموزش حرفه­های پزشکی و بهداشت رایج شده است (3).
Budd از دانشگاه مینه سوتا، استفاده از روش ترسیم نقشه ذهن، به عنوان یک فعالیت کلاسی و در قالب گروه­های کوچک را به عنوان یک روش آموزشی فعال و مشارکتی معرفی نموده که اساتید می­توانند با به کار بردن آن از روش مرسوم “chalk and talk” پا را فراتر نهاده و به همه اهداف آموزش مناسب شامل یادگیری فعال، ارتباط دانشجویان با هم، ارتباط دانشجویان با استاد مربوطه، استفاده از روش­های مختلف آموزشی و بروز استعدادهای مختلف دانشجو، بازخورد سریع، برقراری ارتباط با انتظار بالا از دانشجو و در نهایت تاکید بر زمان خاص انجام تکلیف دست یابند (4).
با مرور شواهد داخلی و خارجی در بستر سامانه­های آموزش مجازی، از تلفیق دو روش آموزش در گروه­های کوچک و نقشه ذهن استفاده­ای نشده است اما مطالعات مرتبط یافت شد از جمله Batdi و همکاران در سال 2015 در طی یک مطالعه مروری متاآنالیز در مورد نقشه ذهن و روش­های سنتی آموزش، مشخص نمودند که استفاده از نقشه ذهن بر پیشرفت، نگرش و ابقای یادگیری آکادمیک اثر مثبت دارد (5). امانی و همکار در سال 2019، از روش نقشه ذهن برای افزایش کیفیت تدریس دروس شیمی استفاده کرده و به این نتیجه رسیدند که استفاده از نقشه ذهن سبب جلوگیری از اشتباهات ادراکی رایج شده و سرعت مطالعه را بهبود می­بخشد (6). مطالعه­ای با هدف بررسی تاثیر استفاده از روش تدریس بحث بر نقشه مفهومی در گروه­های کوچک (نه در پلتفرم مجازی) توسط پورآقا و همکاران انجام گردید. این روش بر روی دو گروه دانشجویان انجام شد. هر دو گروه، از روش سخنرانی نیز بهره بردند. این مطالعه نشان داد که بحث در گروه­های کوچک با بهره­گیری از نقشه مفهومی باعث ایجاد اشتیاق، انگیزه و ارتباط بهتر بین دانشجویان و با استاد می­شود (7).
در رابطه با تاثیر نقشه ذهن بر دوره­های درسی داروسازی، مطالعه­ای در درس طراحی فرمولاسیون توسط Martinez در 2021 انجام شد. هدف از مطالعه، ارزیابی عملکرد دانشجویان و درک آن­ها از پیشرفت یادگیری بود. مرورهای هفتگی و تکالیف گروهی با استفاده از نقشه ذهنی، منجر به بهبود عملکرد کوتاه مدت و یادگیری جمعی شد (8). تاثیر استفاده از تلفیق نقشه ذهن در کنار آموزش استاندارد تئوری دانش حرفه‌ای داروسازی و مهارت‌های عملی آن بر داروسازان تازه فارغ التحصیل شده نیز آزموده شد. این روش ادغام یافته توانست به طور موثر صلاحیت­های اصلی داروساز را بهبود بخشد و به عنوان یک روش مرجع مورد استفاده قرار  گیرد (9).
آموزش در گروه­های کوچک، با انواع روش­های دیگر آموزشی ترکیب شده و در کلاس­های داروسازی استفاده می­شود از جمله ترکیب آن با فرمت بازی که موجب افزایش علاقه، درک و نمرات دانشجویان شده است (10). در مطالعه دیگری در دانشکده داروسازی واشینگتون، روش سنتی سخنرانی با آموزش در گروه کوچک، مقایسه شد. نتایج نشان­دهنده ترجیح فراگیران به گروه­های کوچک‌تر و کار تیمی بود و نسبت به دوره­های قبل (سخنرانی سنتی)، نمرات تحصیلی به شکل قابل‌توجهی بهتری را کسب نمودند. در گروه­های کوچک، دانشجویان مسئولیت­پذیری بیشتری برای آموزش از     محیط­های خارج از دانشگاه را احساس کردند و آن را عملی نمودند (11).
در کریکولوم رشته داروسازی در مقطع دکتری عمومی، درس گیاهان دارویی در قالب دو واحد نظری و یک واحد عملی ارائه شده است، این درس پیش نیاز درس فارماکوگنوزی بوده که در آزمون جامع و آزمون صلاحیت دوره دکتری عمومی داروسازی مورد سوال قرار می­گیرد. طبق کریکولوم در درس گیاهان دارویی، دانشجویان با گیاهان دارویی مهم ایران و جهان و اثرات مهم فارماکولوژیک آن­ها آشنا می­شوند. تعداد زیاد گیاهان، اثرات و مکانیسم­های مربوطه از جمله شکایت­ های دانشجویان داروسازی می­باشد.  
با وجود شواهد موجود، به نظر می­رسد هنوز برای  تعمیم ­پذیری کلی نتایج در مورد اثربخشی این روش­ها (آموزش در گروه کوچک و نقشه ذهن) زود بوده و لزوم تحقیقات بیشتر برای تصمیم­گیری مبتنی­بر شواهد در خصوص جایگزینی روش سخنرانی سنتی با روش نوین تلفیق تدریس در گروه­های کوچک با استفاده از نقشه ذهن در برنامه­های درسی وجود دارد. با توجه به موارد یاد شده و مشکلات یادگیری مباحث درس گیاهان دارویی، پژوهشگر مصمم شد تا تحقیقی با هدف مقایسه تاثیر "مدل تلفیقی تدریس در گروه­ های کوچک و استفاده از نقشه ذهن" و سخنرانی بر یادگیری دانشجویان در آموزش مجازی انجام دهد به امید آنکه نتایج حاصل از این تحقیق در امر آموزش دانشجویان داروسازی و انتخاب و تدوین روش­های آموزشی مفید واقع شود.
روش ­ها
مطالعه نیمه‌تجربی حاضر در فاصله زمانی مهر 1400 تا شهریور 1401 انجام شده است. محیط پژوهش در این مطالعه دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در نظر گرفته شد. جامعه پژوهش این مطالعه کلیه دانشجویان نیمسال اول و دوم در حال تحصیل در دانشکده داروسازی بیرجند بودند. دانشجویان ترم چهارم داروسازی درس گیاهان دارویی را به صورت تئوری (2 واحد در 16 جلسه) و آزمایشگاهی (1 واحد در 12 جلسه) آموزش می­دیدند. در این مطالعه فعالیت دانشجویان در 4 جلسه از کلاس تئوری در نظر گرفته و مقایسه انجام شد. دانشجویان نیم سال اول  1400-1401، به عنوان گروه کنترل (استفاده از روش سنتی سخنرانی در تدریس) و دانشجویان نیم سال دوم  1400-1401 به عنوان گروه آزمون (استفاده از روش تلفیقی نقشه ذهن در گروه­های کوچک) در نظر گرفته شدند. لازم به ذکر است. این مطالعه در بستر آموزش مجازی انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل: تمایل به شرکت در مطالعه، دسترسی به اینترنت، داشتن تلفن همراه یا کامپیوتر و معیارهای خروج از مطالعه شامل عدم تمایل دانشجو به ادامه مطالعه بود.
در این پژوهش دانشجویان گروه کنترل براساس کریکولوم رشته داروسازی عمومی، در معرض روند عادی تدریس (سخنرانی) قرار گرفتند. دانشجویان گروه آزمون در طی یک محتوای آماده شده با توضیحات مربوط به نقشه ذهن، نحوه رسم آن به کمک نرم افزار و به کارگیری آن، از طریق سامانه نوید (سیستم مدیریت یادگیری دانشگاه­های علوم پزشکی سطح کشور با عنوان نرم افزار ویژه یادگیری دانشگاهی) آشنا شدند. دانشجویان گروه آزمون به گروه­های ۳ الی ۵ نفره تقسیم شدند. در این گروه­بندی­ها معیار دوستی رعایت شد. ابتدا دانشجویان نقشه­های ذهن را به صورت انفرادی و سپس به صورت گروهی با کمک نرم افزار XMind رسم نموده و از طریق سامانه نوید ارسال کردند. نرم افزار یاد شده، یک نرم افزار در حوزه رسم نقشه­های ذهن بوده که به راحتی قابلیت استفاده دارد و در اصلاح کاربر پسند می­باشد. این نرم افزار قابلیت استفاده در تلفن همراه، وب و کامپیوتر را داشته و در عین حال کاربر می­تواند نقشه­های ترسیمی را سینک کرده و ادامه کار خود را در سیستم دیگری انجام دهد. محیط ساده، منوهای کاربردی، قابلیت تبدیل نقشه ترسیم شده به انواع دیگر (حتی پس از کامل شدن نقشه)، برچسب­های خاص (که نشان­دهنده اولویت انجام، درصد انجام و ... می­باشند) و خروجی­های تصویری و PDF از ویژگی­های مثبت آن می­باشد. نرم افزار در نسخه رایگان آن جهت ترسیم نقشه­های ذهن، کاملا کافی می­باشد.
قبل از شروع آموزش، پرسشنامه اطلاعات فردی توسط دانشجویان هر دو گروه تکمیل شد. در پایان ترم، تفاوت نمرات دانشجویان هر نیمسال، نمره پرسشنامه رضایت از نحوه تدریس و پرسشنامه انگیزش ارزیابی شد. این پرسشنامه ­ها به ترتیب حاوی 9 و 12 آیتم با مقیاس لیکرت 5 گزینه­ای از کاملا موافقم (معادل 5) تا کاملا مخالفم (معادل 1) بود. برای تعیین روایی، سوالات پرسشنامه­های خودساخته محققین، در اختیار 8 نفر از اعضای مرکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند (EDC) و اساتید با تجربه در این زمینه قرار گرفت و براساس پیشنهادات، تغییرات لازم اعمال شد. پایایی به روش آلفای کرونباخ برای پرسشنامه رضایت 94/0 و پرسشنامه انگیزش 80/0 به دست آمد.
داده­های پژوهش پس از جمع­آوری، با استفاده از آمار توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و برای تعیین معناداری از آمار استنباطی (آزمون t مستقل، کای اسکوئر) در سطح معنی­داری ۵ درصد با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 21 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
قبل از شروع مطالعه مجوز کمیته اخلاق مرکز  ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی اخذ گردید. هم­چنین پیش از شروع مطالعه، اهداف طرح برای دانشجویان توضیح داده و خاطر نشان شد که اطلاعات آن­ها کاملاً محرمانه خواهد ماند.
یافته ­ها
براساس نتایج بدست آمده دانشجویان شرکت ­کننده در گروه مداخله (22 نفر) و در گروه کنترل (11 نفر) بودند.

با توجه به نتایج جدول 1 و با استناد به آزمون کای اسکوئر بدست آمده بین دو گروه مداخله و کنترل از نظر جنس تفاوت معنی­داری وجود نداشت و دو گروه از این نظر همگن بودند (453/0p=).

با عنایت به جدول 2 و با استناد به آزمون تی مستقل، تفاوت آماری معنی­داری از نظر میانگین سنی واحدهای پژوهش در گروه مداخله 844/0±05/20 و گروه کنترل 33/3±91/23 وجود داشت و دو گروه از این نظر ناهمگن بودند (0001/0=P). برای تعیین نرمال بودن داده­ها از آزمون کجی و کشیدگی استفاده شد که مقدار بدست آمده در متغیر انگیزش تحصیلی و رضایت تحصیلی بین دو گروه نرمال بدست آمد.

براساس جدول 3 و با استناد به آزمون تی مستقل، بین میانگین نمره پایان ترم دانشجویان در گروه­های کنترل و مداخله بعد از مداخله تفاوت معنی­داری وجود داشت (001/0=P). یعنی میانگین نمره دانشجویانی که به شیوه نقشه ذهن آموزش دیده­اند بیشتر از دانشجویانی که به شیوه سخنرانی آموزش دیده­اند، بود. بین میانگین نمره انگیزش تحصیلی در گروه­های کنترل و آزمون بعد از مداخله تفاوت معنی­داری وجود داشت (005/0=P). یعنی میانگین نمره انگیزش تحصیلی دانشجویانی که به شیوه سخنرانی آموزش دیده­اند بیشتر از دانشجویانی که به شیوه نقشه ذهن آموزش دیده­اند، بود. هم­چنین بین میانگین نمره رضایت تحصیلی در گروه­های کنترل و آزمون بعد از مداخله تفاوت معنی­داری وجود داشت (001/0=P). یعنی میانگین نمره رضایت تحصیلی دانشجویانی که به شیوه سخنرانی آموزش دیده­اند بیشتر از دانشجویانی که به شیوه نقشه ذهن آموزش دیده­اند، بود.
بحث و نتیجه ­گیری
روش­ های مختلف تدریس برای دانشجویان داروسازی مورد مطالعه قرار گرفته است. در یک مطالعه مروری نظام ­مند که توسط Aljaber و همکاران (2023)، پیرامون روش تدریس وارونه در آموزش­های داروسازی انجام شد، نویسندگان به این نتیجه رسیدند که دانشجویان داروسازی روش تدریس مذکور
را در مقایسه با روش تدریس سنتی، ترجیح دادند با این حال، این ترجیح مشروط به اجرای مؤثر این رویکرد و همسویی در عناصر اصلی آموزش است. نویسندگان اذعان داشتند که افزایش حجم کاری مرتبط با یادگیری برای دانشجویان و خودراهبری پیش از کلاس درس، می­تواند یک چالش در راستای مقاومت دانشجویان نسبت به روش تدریس وارونه باشد (12). چنانکه در مطالعه حال حاضر نیز، این چالش وجود داشته و میانگین نمرات انگیزش و رضایت دانشجویان به روش سنتی، بیشتر از روش تلفیقی بود. در تحقیقی دیگر، شریفدینی و همکاران، روش تدریس سنتی را با روش Gallery Walk برای درس فارماسیوتیکس دانشجویان داروسازی مقایسه نمودند. نتایج مطالعه نشان­دهنده افزایش مشارکت دانشجویان و بالاتر بودن میانگین نمرات نسبت به روش تدریس سنتی بود (13). آموزش مبتنی­بر بازی و آموزش داروسازی، در مطالعه Oestreich و همکاران (2022) مورد بررسی قرار گرفت. نویسندگان اظهار می­کنند که برنامه­های درسی داروسازی ملزم به ادغام یادگیری فعال برای مطابقت با استانداردهای اعتبار بخشی می­باشند. شواهد نشان می­دهد که آموزش مبتنی­بر بازی، با طراحی مناسب، توجه دانشجویان را به خود جلب کرده و یادگیری دانش را بهبود می­بخشد. علاوه بر این، برای حوزه­های محتوایی مختلف در آموزش داروسازی می­توان از بازی­های منطبق بر آن محتوا، استفاده نمود. در این مطالعه، آموزش مبتنی­بر بازی، به عنوان ابزار مفیدی برای بهبود تعامل و یادگیری دانشجویان داروسازی عنوان شده است (14).
هدف از مطالعه حاضر، مقایسه نمره دانشجویان کلاس درس مدل تلفیقی "گروه­های کوچک و نقشه ذهن" با نمره دانشجویان در کلاس سخنرانی بود. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که اختلاف آماری معنی­داری بین دو گروه از نظر نمره درس گیاهان دارویی وجود داشت. در همین راستا، در مطالعه­ای تحت عنوان دیدگاه دانشجویان و اساتید نسبت به اجرای نقشه مفهومی در تدریس فارماکولوژی: یک مطالعه مداخله­ای مقطعی که توسط Nath و همکاران انجام شد، دانشجویان، نقشه مفهومی را به عنوان ابزار آموزشی مکمل علاوه بر آموزش سنتی ترجیح دادند و هم­چنین از رسم نقشه مفهومی لذت بردند. پس از تجزیه و تحلیل بازخورد دانشجویان، اکثر دانشجویان معتقد بودند که این ماژول  می­تواند به برنامه درسی (کریکولوم) فارماکولوژی گنجانده شود (15). نقشه ذهن و مفهوم کاربرد گسترده در زمینه داروسازی داشته تا جایی که کتابی تحت عنوان نقشه­های ذهنی فارماکولوژی به چاپ رسیده است (16). Hill و همکاران نشان دادند که ادغام روش­های آموزش در گروه­های کوچک و نقشه ذهن، در دوره درسی ارتباطات داروسازی سبب یادگیری بهتر مطالب انتزاعی و روابط بیمار و داروساز شد. با وجودی که این روش مستلزم صرف وقت بیشتر برای مدرسان بود اما در نهایت منجر به چالشی شد که دانشجویان فراتر از حفظ کردن مطالب درسی به سمت یادگیری معنادار حرکت کنند (17). در پژوهشی که توسط Dare و همکاران بر روی نوجوانان و جوانان انجام شد، مشخص شد که استفاده از نقشه مفهومی گروهی در تحقیق و ارزشیابی آن، سودمند خواهد بود. در این مطالعه، از 6 مرحله اصلی جهت استفاده از نقشه­های مفهومی شامل: اول، آماده سازی (انتخاب شرکت کنندگان و ایجاد تمرکز برای مفهوم­سازی ذهنی)؛ دوم، تولید گزاره­های مفهومی؛ سوم، ترکیب گزاره­ها؛ چهارم، نمایش گزاره­ها در قالب یک نقشه مفهومی؛ پنجم، تفسیر نقشه­ ها و در نهایت ششم، استفاده از نقشه­ها نام برده شده است (18).
برخی از پژوهش­ها نشان دادند که از نظر دانشجویان طراحی نقشه­های ذهنی، باعث بار کار اضافی شده و وقت گیر، دشوار و گیج­ کننده می­باشد و تاثیری بر تولید و ارتقای خلاقیت ندارند (19, 20). Nast و همکاران در عین حال این روش را باعث تقویت مهارت‌های مسئله گرایی، تجزیه و تحلیل، برقراری ارتباط بین مفاهیم و تفکر خلاقانه می­دانند (21). در همین رابطه Ibraković و همکاران در پژوهشی دیگر به مزایای دیگر آموزش از طریق نقشه­های مفهومی همچون افزایش خلاقیت، سازماندهی اطلاعات، توانایی یادگیری و انگیزش اشاره  نمودند (22)
باتوجه به نتایج به دست آمده که نمره انگیزش و رضایت از روش مرسوم سخنرانی بیشتر از روش ترسیم نقشه ذهن می­باشد و مطالعات قبلی انجام شده که در بند بالا اشاره شد، لازم هست که روش نقشه ذهن جذاب­تر و متناسب با احوالات دانشجویان حال حاضر ارائه گردد تا دانشجویان استقبال بیشتری از آن داشته باشند. پیشنهاد می­شود در این زمینه و با توجه به اینکه کلاس­های درس حضوری شده است، دانشجویان در محیط کلاس و در قالب گروه­های کوچک، پس از تدریس استاد، با استفاده از نرم افزار از پیش نصب شده روی تلفن همراه خود، نقشه­ها را ترسیم و خروجی گرفته و در سامانه نوید برای استاد درس ارسال نمایند.
از نقاط قوت این مطالعه می­توان به استفاده هم زمان از دو ابزار سنجش (آزمون کتبی و پرسشنامه نظرسنجی) اشاره کرد و محدودیت این مطالعه حجم کم نمونه به علت کم بودن تعداد دانشجویان در ورودی­های دانشجویان داروسازی دانشکده داروسازی بیرجند می­باشد.
از آنجایی­که پژوهش­های تجربی در زمینه بررسی تاثیر آموزش با کمک نقشه ذهن در گروه­های کوچک بر پیشرفت درسی دانشجویان داروسازی بسیار ناچیز بوده است، لذا عملاً امکان مقایسه نتایج پژوهش حاضر با مطالعات بیشتر وجود ندارد و نیاز به انجام مطالعات بیشتر در سایر دروس و با تعداد جلسات و حجم نمونه بیشتر احساس می­شود. با توجه به محدودیت­ های ذکر شده و نتایج به دست آمده، پیشنهاد  می­شود که مطالعات مشابه با حجم نمونه­های بیشتر آزمون و کنترل از دو دانشکده همسان که امکان تبادل بین دو گروه وجود نداشته باشد، در یک ترم تحصیلی انجام شود.
آموزش در گروه­های کوچک با استفـاده از نقشه­های مفـهومی  باعث بهبود عملکرد درسی دانشجویان داروسازی شد. با توجه به اینکه این روش سبب افزایش خلاقیت، تفکر نقادانه و توانایی یادگیری می­گردد و از طرف دیگر وجود فارغ التحصیل داروسازی متفکر و خلاق منجر به سازگاری با تغییرات سریع محیط کاری آینده شده و سبب تحول علمی و رقابت موثر در اقتصاد جهانی می­شود، پیشنهاد می­شود از این روش در کلاس­های درس دانشجویان داروسازی استفاده شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این تحقیق مورد تأیید کمیته اخلاق مرکز  ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی با کد اخلاق به شماره IR.NASRME.REC.1400.146 قرار گرفته است. اصول و استانداردهای کمیته ملی اخلاق رعایت شده است  و اطلاعات تمام افراد وارد شده در مطالعه نیز محرمانه نگه داشته شده است.
حمایت مالی
با تشکر از حمایت های مالی و معنوی مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه: مجید زارع بیدکی، یحیی محمدی و سیده فاطمه عسکری؛ کسب، تحلیل و تفسیر داده‌ها: یحیی محمدی و سیده فاطمه عسکری؛ تهیه پیش‌نویس دست‌نوشته: سیده فاطمه عسکری؛ بازبینی نقادانه دست‌نوشته برای محتوای فکری مهم: یحیی محمدی، سیده فاطمه عسکری و سیده بنت الهدی موسوی؛ تحلیل آماری: یحیی محمدی و یاسر سموئی؛ نظارت بر مطالعه: سیده فاطمه عسکری و مجید زارع بیدکی

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
قدردانی
این مقاله حاصل بخشی از طرح تحقیقاتی مصوب مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی با کد ۹۹۴۱۶۰ و معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند با کد 5709 می‌باشد. پژوهشگران بر خود لازم می­دانند از این مراکز و دانشجویان شرکت­کننده در این مطالعه قدردانی و تشکر کنند.