پژوهش در آموزش علوم پزشکی

آموزش یک امر بسیار مهم برای پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی به حساب می­ آید (۱). با استناد به نقشه جامع علمی سلامت کشور، ماموریت نظام آموزشی شامل تربیت نیروی انسانی عالم، توانمند، کارآمد و متخلق به اخلاق حرفه­ای و اجتماعی متناسب با فرهنگ اسلامی ایرانی است (۲). دانش ­آموختگان دانشگاهی باید به خصوصیاتی مانند کارآفرینی، پاسخ­گویی، انطباق­پذیری و اشتیاق به یادگیری مادام­ العمر مجهز شوند و این مهارت­ ها و خصوصیات را به بازارکار، دولت و جامعه بیاورند و مهارت­ها و تخصصی­ شان را برای موضوعات اجتماعی و اقتصادی با اهمیت برای جامعه به کار ببرند، از طرفی زمینه­سازی برای اشتغال و ایجاد قابلیت­ های لازم در جهت به­کارگیری آنان در بازار کار، یکی از رسالت­های اصلی و اساسی نظام آموزش عالی و دانشگاه­ها است و این امر از یک­سو به ارائه دانش، مهارت­ها و نگرش­های مورد نیاز بازار کار از طریق برنامه درسی دانشگاهی مربوط می­شود و از دیگر سو به تقویت قابلیت­های خودکارآمدی، اعتماد به نفس و قابلیت خلق نوآوری در دانش­آموختگان در جریان تحصیل مرتبط است (۳). از مشکلات موجود در نظام آموزش عالی، عدم وجود رابطه منسجم و متناسب بین برنامه ­های درسی و واحدهای گذرانده شده در طول دوره تحصیلی با نیازها و مقتضیات بازار کار می­باشد که باعث ایجاد نگرانی هم برای دانشجویان و هم برای مسئولین دانشگاه و جامعه شده است. به تبع این نگرانی، انگیزه و تلاش دانشجویان برای ادامه تحصیل و یافتن شغلی مناسب با رشته تحصیلی کاهش یافته است (۴).
نیروی انسانی اساسی ­ترین بخش خدمات سلامت محسوب می­شود (5-7) و نیروهای بهداشتی، ارائه دهندگان خط مقدم خدمات بهداشتی درمانی در سطح جامعه می­باشند. این افراد به­عنوان یکی از زیر مجموعه ­های اصلی نظام بهداشتی کشور بایستی براساس نیازهای واقعی جامعه از نظر کمیت و کیفیت تربیت شوند تا پس از اتمام تحصیل، بتوانند در پست­ های سازمانی مربوط به رشته تحصیلی خود به کار گمارده شوند و با ارائه خدمات مربوط در حیطه وظایف خود به رفع مشکلات جامعه و ارائه خدمات بهداشتی بپردازند (8). علاوه بر این تعلیم نیروی انسانی متخصص، متناسب با نیازهای واقعی جامعه و گرایشی نمودن دروس، افزایش زمینه­ کاری و ظرفیت اشتغال این رشته تحصیلی و کاهش درصد بیکاری را میسر می­سازد (9).
رشته بهداشت عمومی از شاخه­های اساسی علوم بهداشتی است و دانش ­آموختگان پس از فراغت از تحصیل، دارای مدرک تحصیلی کارشناسی بهداشت عمومی خواهند بود تا با قرار گرفتن کنار سایر کارکنان و مدیران سلامت، مسئولیت تأمین حفظ و ارتقاء سلامت جامعه را به عهده گیرند (10-11). در حال حاضر دانش ­آموختگان دوره کارشناسی این رشته، به عنوان کارشناس پیش­گیری و مبارزه با بیماری­ها، آموزش سلامت، آموزش بهورزی، کارشناس سلامت مدارس، گسترش شبکه و سلامت خانواده، قابلیت احراز شغل داشته و مشغول به کار هستند. باتوجه به گستردگی این نقش­ها و فعالیت­های مرتبط به آن­ها و به­دنبال آن نیازهای آموزشی گسترده کارشناسان بهداشت عمومی برای انجام شرح وظایف و مسئولیت­های مرتبط با این پست­های سازمانی، باید محتوای مطالب آموزشی متناسب با این نقش­ها و فعالیت­های حرفه­ای طراحی شود (12). برنامه درسی دوره کارشناسی بهداشت عمومی شامل سه گروه دروس عمومی، پایه و اختصاصی است که در صورت نیاز جهت انطباق محتوای دروس با نیازهای شغلی، باید تغییرات و اصلاحات لازم در کل برنامه و یا به تفکیک در هر یک از گروه­های درسی اعمال گردد (13). رشته بهداشت عمومی طبق کوریکولوم آموزشی دارای 130 واحد درسی است که شامل 22 واحد دروس عمومی، 32 واحد دروس پایه، 60 واحد دروس اختصاصی و 16 واحد به کارآموزی می­باشد. شناسایی نیازها در سطوح مختلف می­تواند منجر به افزایش و بهبود سطح کیفیت آموزش پزشکی و بهداشت و درنتیجه کارآیی و اثربخشی هرچه بیشتر نظام سلامت شود و این امر بخشی از سیاست دولت برای توسعه آموزش مداوم پزشکی است (۱4).
در برنامه آموزشــی مصــوب وزارت بهداشــت، درمان و آموزش پزشکی، هدف ذکر شده برای تاسیس رشته کارشناسی بهداشــت عمومی، همان هدف تعریف شــده توســط سازمان بهداشت جهانی برای بهداشــت عمومی است اما نقش تعریف شده در برنامه مذکور برای دانش­آموختگان این رشته، منحصر به مراقبت از اعضای خانــواده مثل کودکان و زنان باردار آموزش گروه ­های هدف اســت (15).  دانش­ آموختگان این رشــته، کمافی­السابق در پایگاه­های ســلامت به­عنوان مراقب ســلامت مشــغول انجام مراقبت­ها با تفکیک وظیفه یاد شده بیــن دو جنس زن و مرد هســتند. ناهمخوانــی این دروس با خدمات مراقبتی، نارضایتی دانش ­آموختگان و دانشجویان این رشــته را به­عنوان یکی از واقعیــات مرتبط با این موضوع، درپی داشته اســت (16). از مشکلات موجود دیگر درخصوص این رشــته می­توان به کاهش تمایل آقایان برای انتخاب این رشته در کنکور سراسری اشاره کرد که می­تواند ناشی از نگرانی آن­ها در مورد شــغل آینده و پرداختن به امور مراقبت مادر و کودک باشد. کنار هم قرار دادن این واقعیت­ها که حاکی از نیاز و تقاضای واقعی در جامعه و نیز در بین کارکنان نظام بهداشــتی است، این نکته را بیش از پیش عیان می­کند که وقت آن رســیده که در بستر طرح تحول آموزش و بحث آموزش پاسخ­گو و مبتنی­بر نیاز جامعه، برنامه آموزشــی این رشته با تفکیک به آموزش مراقبت­های فردی و آموزش خدمات بهداشت عمومی مورد بازنگری قرار گیرد (16). مطالعات گذشته نیز بازنگری سرفصل دروس رشته ­های علوم پزشکی و به ­ویژه رشته بهداشت عمومی را بسیار ضروری دانستند (13،16). اگرچه کوریکولوم مدون رشته بهداشت عمومی موجود است ولی آخرین نسخه بازنگری شده آن مربوط به سال 1389 می­باشد. بنابراین مطالعه حاضر با هدف تبیین دانش و مهارت مورد نیاز برای دانش ­آموختگان مقطع کارشناسی بهداشت عمومی در استان گلستان انجام شد.
روش ­ها
این مطالعه کیفی با رویکرد تحلیل محتوا، به­شیوه بحث گروهی متمرکز و با هدف تبیین دانش و مهارت مورد نیاز برای دانش­آموختگان مقطع کارشناسی بهداشت عمومی در سال 1401 انجام شد. شرکت­کنندگان در مطالعه در سه گروه مدیران شبکه‌های بهداشت، مدیران و روسای گروه‌های فنی معاونت بهداشتی، کارشناسان معاونت بهداشتی و مسئولین واحدها و کارشناسان واحدهای فنی ستاد شبکه‌های بهداشت، و مراقبین سلامت مراکز خدمات جامع سلامت شهری و روستایی استان گلستان بودند. شرکت‌کنندگان در مطالعه 30 نفر در سه گروه مدیران شبکه‌های بهداشت، مدیران و روسای گروه‌های فنی معاونت بهداشتی (9 نفر)، کارشناسان معاونت بهداشتی و مسئولین واحدها و کارشناسان واحدهای فنی ستاد شبکه‌های بهداشت (12 نفر)، و مراقبین سلامت مراکز خدمات جامع سلامت شهری و روستایی (9 نفر) استان گلستان در سه جلسه بحث گروهی شرکت کردند. 21 نفر از شرکت­کنندگان زن (70 درصد) و بقیه مرد بودند.
شرکت­کنندگان در مطالعه براساس نظر یک گروه کارشناسی (Expert Group) شناسایی شدند. پژوهشگران باتوجه به هدف پژوهش و با بررسی ویژگی‌های شرکت­کنندگان، معیارهایی مانند داشتن سابقه اجرایی و علاقه به مشارکت در پژوهش را برای ورود به مطالعه در نظر گرفتند و عدم تمایل به شرکت در بحث­های گروهی و دانش ناکافی در زمینه­های مذکور جهت خروج از مطالعه در نظر گرفته شد. جهت نمونه­گیری از روش نمونه­گیری مبتنی­بر هدف (Purposeful) استفاده شد. جمع ­آوری داده­ها تا رسیدن به سطح اشباع و تکرار یافته­ها و عدم دستیابی به داده جدید ادامه یافت.
برای جمع ­آوری داده ­ها 3 جلسه بحث گروهی متمرکز (12-9 نفره) برای هر گروه هدف برگزار شد که هر جلسه به مدت ۲ الی ۳ ساعت به­طول انجامید. برای این منظور، تیم پژوهش با تهیه و ارسال دعوت­نامه ­ای برای شرکت­کنندگان، عنوان جلسه، اهداف، زمان و محل برگزاری جلسات بحث گروهی را اعلام نمودند. دو نفر از اعضای با تجربه تیم تحقیق، نقش­های تسهیل­گر و کمک تسهیل­گر را بر عهده داشتند. در ابتدای هر جلسه، توضیحاتی از جمله ماهیت و اهداف پژوهش و چگونگی انجام آن ارائه گردید. سئوالات راهنمای مصاحبه شامل موارد زیر بود: آیا دانش­آموختگان رشته ­های بهداشت عمومی دانش و مهارت لازم را در طی دوران تحصیل برای انجام وظایف آتی در سیستم بهداشتی کسب می­کنند؟ چه خلأهایی بین آموخته­های فارغ­التحصیلان رشته بهداشت عمومی با دانش و مهارت مورد نیاز آن­ها جهت ارائه خدمات بهداشتی وجود دارد؟ به نظر شما دانشجویان رشته بهداشت عمومی برای ارائه خدمات بهداشتی مطابق با نیازهای جامعه چه دانش تئوری را باید در دوران تحصیل بیاموزند؟ به نظر شما دانشجویان رشته بهداشت عمومی برای ارائه خدمات بهداشتی مطابق با نیازهای جامعه چه مهارت­های عملی را باید در دوران تحصیل بیاموزند؟ طی این جلسات، شرکت­کنندگان آزادانه اظهار عقیده کردند و تسهیل­ گر، بحث را متعادل کرده و هدایت نمود و پویایی گروه را مورد توجه قرار داد. در طی بحث، تسهیل­ گر برای دریافت اطلاعات بیشتر و عمیق­تر، از سوالات ژرف‌کاو و عباراتی مانند "آیا می­توانید در مورد آن­چه گفتید بیشتر توضیح دهید؟" و یا "می­توانید مثالی بزنید؟" استفاده نمود. همچنین تسهیل ­گر کلیه شرکت­ کنندگان را به­شرکت در بحث و بیان عقاید تشویق نمود. هر جلسه بحث گروهی ضبط گردید و حین ضبط مکالمات، از یادداشت­برداری نیز استفاده شد. پس از برگزاری هر جلسه، فایل ضبط شده جلسه به­صورت کلمه به کلمه در نزدیک­ترین زمان ممکن در فایل وُرد پیاده‌سازی شد.
تحلیل داده­ها با استفاده از روش تحلیل محتوای مضمونی (تماتیک) براساس چارچوب شش مرحله­ای براون و کلارک (Braun & Clarke) انجام شد. این مراحل شامل آشنایی با داده­ها، تولید کدهای اولیه (استخراج مفاهیم)، جستجو برای تم­ها، بررسی تم­ها، تعریف تم­ها و نگارش و تحلیل نهایی بود. کلیه مراحل کدگذاری و تحلیل داده­ ها در نرم افزار MAXQDA نسخه 10 انجام شد. جهت بررسی اعتبار و پایایی یافته­های مطالعه از معیارهای لینکلن و گوبا (Guba & Lincoln) شامل معیارهای مقبولیت، انتقال­پذیری، قابلیت اطمینان و تأیید­پذیری استفاده شد (17-19). به­منظور دستیابی به مقبولیت، از بازنگری مشارکت‌کنندگان برای تایید صحت داده‌ها و کدها استفاده شد. برای تامین قابلیت اطمینان، کدهای اولیه و مثال‌هایی از چگونگی استخراج طبقات درون مایه‌ها و گویه‌هایی از متن مصاحبه‌ها برای هر یک از طبقات در اختیار ناظر خارجی قرار گرفت تا درک مشابه یا مغایر او با پژوهشگر بررسی شود. ناظر خارجی اشراف کافی به محتوای مقاله و متدولوژی مطالعات کیفی داشت. جهت حصول قابلیت تایید، متن تعدادی از مصاحبه‌ها، کدها و طبقات استخراج شده در اختیار همکاران پژوهشگر و تعدادی از اعضای هیات علمی جدا از تیم پژوهش و آشنا با نحوه آنالیز تحقیقات کیفی قرار گرفت و از آنان درخواست شد تا صحت فرآیند کدگذاری داده­ها را مورد بررسی قرار دهند. مطالعه حاضر با مطالعات دیگر مقایسه و نتایج مشابه این پژوهش با دیگر پژوهش‌ها، نشان­دهنده قابلیت انتقال داده‌ها بود. به­منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، طرح به تصویب شورای پژوهشی دانشگاه و کمیته اخلاق (IR.GOUMS.REC.1399.373) رسید. پیش از شروع هر جلسه بحث گروهی، هدف از مطالعه برای شرکت‌کنندگان در مطالعه به­طور کامل توضیح داده شد. سپس با کسب اجازه از افراد و اطمینان دادن به آنان جهت محرمانه ماندن اطلاعات فردی، هر جلسه ضبط گردید. پس از پایان هر بحث گروهی، به­منظور افزایش قوام و درستی داده­ها، مصاحبه­های پیاده­سازی شده با همکاری شرکت­کنندگان کنترل گردیده و درستی نتایج با آن­ها چک شد.
یافته­ ها
پس از ادغام کدهای مشابه با یکدیگر در نهایت 55 کد استخراج و در 19 موضوع فرعی طبقه­بندی و در نهایت در 4 موضوع اصلی دسته­بندی گردیدند. این مطالعه با 30 نفر مدیران شبکه‌های بهداشت، مدیران و روسای گروه‌های فنی معاونت بهداشتی، کارشناسان معاونت بهداشتی و مسئولین واحدها و کارشناسان واحدهای فنی ستاد شبکه‌های بهداشت و مراقبین سلامت مراکز خدمات جامع سلامت شهری و روستایی استان گلستان در سه جلسه بحث گروهی انجام شد. اطلاعات مدیریتی مورد نیاز دانش­آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل رسالت کار در بهداشت، برنامه ­ریزی و نظارت، اخلاق کاری و فرایندهای اجرایی و اطلاعات تخصصی و   رشته ­ای مورد نیاز شامل بیماری­ های بازپدید و نوپدید، جوانی جمعیت، مدیریت بحران، بهداشت روان، سلامت باروری، جنبه اجتماعی سلامت و ایمن­سازی بود. مهارت­های عملی توسعه فردی شامل کار تیمی، مهارت­ های ارتباطی و فن بیان، جلب مشارکت اجتماعی، بکارگیری شبکه­های مجازی و آشنایی با فناوری اطلاعات و مهارت­های کار در سیستم بهداشتی شامل ارزیابی وضعیت منطقه، برنامه­ریزی عملیاتی و کمک­های اولیه بود. در جداول یک و دو مضمون­های اصلی، فرعی و کدها ارائه شده است.
دانش تئوری مورد نیاز
اطلاعات مدیریتی: از دیدگاه صاحب­نظران، اطلاعات مدیریتی مورد نیاز دانش­آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل رسالت کار در بهداشت، برنامه­ریزی و نظارت، اخلاق کاری و فرایندهای اجرایی می­باشد.
رسالت کار در بهداشت: "تو حیطه هم دانش هم مهارت، مهم­ترین چیز اینه که اون دانشجویی که بهداشت عمومی  می­خونه نقش مؤثرش رو در ارتقای سلامت مردم بدونه" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­کننده 2)"، "ما مبحث رسالت افراد رو براشون تبیین نمی­کنیم، کارشناسای بهداشتی ما اصولاً نمیدونن که قراره تو محیط کار چیکار کنن. " (بحث گروهی مدیران– مشارکت­کننده 3).
برنامه­ریزی و نظارت: "یه­سری مباحث مدیریتی مثل پایش رو بدونه، شاخص رو بدونه، تحلیل رو بدونه، برنامه رو بدونه، اینا واقعاً لازم هست." (بحث گروهی مدیران– مشارکت­کننده 8) "، " فارغ التحصیل چه توی ستاد می­خواد کار کنه چه توی مراکز خدمات جامع می­خواد کار بکنه، باید مدیریت اون واحد رو بهش یاد بدیم که چجوری با مسائل مختلف برخورد بکنه، قضیه رو شناسایی بکنه" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­ کننده 3).
اخلاق کاری: "مثلاً وقتی مراقب سلامت یا ماما، زنان باردار رو ندیده! همین­جوری خودش آزمایش می­نویسه! یا موردی که خیلی زیاد اتفاق میافته، فشارخون رو نگرفته می­ نویسه! ما متوجه­اش می­کنیم که چه اتفاقی بعدش میوفته، اون فرد شاید از مرگ ناگهانی نجات پیدا می­کرد اگر ما فشارش رو به درستی ثبت می­کردیم. یعنی ثبت دروغ رو هم خیلی روش تاکید داشته باشیم، به­هیچ وجه تحت هیچ شرایطی اطلاعات غلط توی سیستم وارد نکنن. در واقع باید بحث اخلاق کاری و اخلاق حرفه­ای رو بیاریم جزو موارد درسی" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­کننده 11).
فرایندهای اجرایی: "فارغ ­التحصیل تازه کار درخواست اشتباه می­نویسه. یه نامه نمی­تونه بنویسه. اصن نمیدونه اگه یخچال خرابه کجا باید مراجعه بکنه. اینا خیلی چیزای  ساده ­اس. پروسه ­های اجرایی اداری در کنار موارد فنی و مسائل علمی و آکادمیک باید آموزش داده بشه" (بحث گروهی مدیران– مشارکت­کننده 6). " فارغ التحصیلان بهداشت عمومی در بحث مکاتبات اداری خیلی ضعیفن، مثلاً این­که یک سطح با سطح دیگه داره مکاتبه می­ کنه، این­که این مکاتبه چجوری تنظیم بشه؟ جملاتش به چه گونه باشه؟ از چه ادبیاتی استفاده بشه؟ کاملاً با این موارد بیگانه هستن" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­ کننده 7).
اطلاعات تخصصی و رشته­ای فرد: اطلاعات تخصصی و رشته­ای موردنیاز دانش آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل بیماری­های بازپدید و نوپدید، جوانی جمعیت، مدیریت بحران، بهداشت روان، سلامت باروری، جنبه اجتماعی سلامت و ایمن­سازی می­باشد.
بیماری­های بازپدید و نوپدید: "دانشجوها بیماری­های باستانی و قدیمی رو خیلی بیشتر بلدن تا بیماری­های بازپدید و نوپدید. مثلاً اگه از جذام صحبت کنی همشون دو ساعت سخنرانی می­کنن ولی مثلاً از آنفولانزا و سارس سوال کنی خیلی کم بلدن یا مثلاً از بیماری سل مقاوم به درمان سوال کنی اصن هیچی بلد نیستن " (بحث گروهی  مدیران– مشارکت­کننده 1).
جوانی جمعیت: "از سال گذشته یا از ابتدای امسال،  بحث­ های جوانی جمعیت شروع شده. بیشتر محتواهای آموزشی که دارن در اختیار ما می­ذارن یه محتواهای خاصه و به ما گفتن تمام محتواهای قبلیتونو بگذارین کنار. حوزه جوانی جمعیت مباحث بسیار مهم و جدید هستن و لازم هستش که حتماً انتقال آگاهی و تجربیات انجام بشه. " (بحث گروهی مدیران- مشارکت­ کننده 8).
مدیریت بحران: "ما در کشوری زندگی می­کنیم که درگیر بحران­های زیادی هستیم. یک فرد که بهداشت عمومی     می­خونه باید یاد داشته باشه که در شرایط بحران و اورژانس چطوری برنامه­ریزی انجام بده و چه خدمت مؤثری رو ارائه میده" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­کننده 4).
بهداشت روان: " الان موضوعات سلامت روان با توجه به این اپیدمی کرونا که اتفاق افتاده خیلی داره خودشو نشون میده و غربالگری سلامت روان هم تو همه‌ی پکیج­های مراقبتی اومده. پس باید در دروس بهداشت عمومی بیشتر توجه بشه" (بحث گروهی کارشناسان– مشارکت­کننده 12). "روان‌شناسی خیلی واحد مهمیه. خیلی. اختلالات شخصیتی رو ما باید تشخیص بدیم، توی پایگاه، فرم­های روان که ما داریم پر می­کنیم همسرآزاری هست. غربالگری اولیه روان هست. اینا رو ما باید از زیر زبون طرف بکشیم که آیا طرف افسرده هست؟ احساس غم ‌و غصه داره؟ مضطرب هستش؟ نگران هست؟ حالت چهره، نحوه‌ی صحبت کردن، حرکت دستا اینا خیلی مهمه" (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت­کننده 2).
سلامت باروری: " الان خودم احساس می­کنم باید سلامت زنان باردار را به ما یاد می­دادن، بیشتر به ما تاکید می­کردن، مگه یه ماما چیکار می­کنه یه صدای قلب می­شنوه، یه فشار می­گیره، یه وزن می­گیره، خدمات دیگه‌ای نمی­ده تو پایگاه، بقیش براساس بوکلت و تو سامانس دیگه، قد و وزن و همه چیو میزنی، آزمایشات رو ثبت می­کنی، خودش می­گه این­کار رو بکن، ارجاع به پزشک، ارجاع به متخصص، همه‌ی کار رو سامانه داره انجام می­ده، تنها کاری که ماما بیشتر بلده از ما، صدای قلب بچس که اونم ما می­تونیم انجام بدیم، فقط مسئولیتشه که شما مسئولیت این کار رو نداری انجام بدی. واقعا فیلد داره به سمت ماما میره، چون آموزش‌ سلامت زنان باردار برای کارشناس­های بهداشت عمومی قوی نیست، این باعث می­شه بهشون اعتماد نکنن که بخوان اونا رو جذب بکنن" (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت­کننده 5). "ببینین من می­خوام فرم مشاوره واسه‌ی فرد پر کنم، ولی واقعاً آموزش مشاوره ندیدم." (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت کننده 9).
جنبه اجتماعی سلامت: "آیا چیزایی که ما داریم ارائه  می­کنیم واقعاً نیاز مردم هست یا نه؟ بین اون ا فرادی که اومدن واکسن بزن یه سری تفاوت­های فردی وجود داره، یکی مقاوم ­تره، یکی آسیب­پذیرتره، یکی اضطراب داره، چه ­طوری اینا رو مدیریت کنیم؟ باید به مسایل اجتماعی سلامت هم توجه داشته باشیم" (بحث گروهی مدیران– مشارکت ­کننده 2)
تقویت مبحث واکسیناسیون: "مبحث واکسیناسیون باید واکسیناسیون خیلی قوی­تر برای بچه‌های بهداشت عمومی باشه یک واحد واقعاً کمه برای واکسن" (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت­ کننده 1)

مهارت عملی مورد نیاز
مهارت­های توسعه فردی: مهارت­های توسعه فردی موردنیاز دانش­آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل کار تیمی، مهارت­های ارتباطی و فن بیان، جلب مشارکت اجتماعی،به ­کارگیری شبکه­ های مجازی و آشنایی با فناوری اطلاعات می­ باشد.
کار تیمی: "در حال حاضر نیروهای ما Team Work بلد نیستن. Team Work رو باید تو دانشکده بهشون یاد بدن." (بحث گروهی مدیران– مشارکت­ کننده 4).
مهارت­های ارتباطی و فن بیان: "کارمند بهداشت اول باید
اصول فن ارتباط مؤثر و اصول فن بیان رو یاد بگیره، چه قدر ما بچه ­های بهداشت داریم آموزش می­دیم اما هنوز نمی­تونیم یه فن بیان مؤثر رو داشته باشیم چون یاد نگرفتیم. من زمانی می­تونم سوالات سلامت روان رو برای گیرنده خدمت پر کنم که اول اون حس اعتماد و اطمینانه ایجاد بشه. مثلاً ارتباط با یک سالمند کاملاً متفاوت با بقیه گروه­ ها هست، جلب اعتماد کردن به ­خصوص در فضاهای ارائه­ی خدمت ممکنه سخت باشه" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­ کننده 12). "، "ما باید روی آموزش فن بیان دانشجوهامون کار کنیم. دانشجوهای ما وقتی میان بیرون، فقط تنها چیزی که از فن بیان دیدن فقط یک کنفرانسیه که مثلاً تو فلان درس اونم از روی اسلاید داشتن می­گفتن، اگر فن بیان بهتری داشته باشن می­تونن صحبت ­هاشون را بهتر بگن. ولی وقتی که هزاران علم هم که داشته باشی ولی نتونی بیان کنی فایده نداره." (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­کننده 6). اول از همه برقراری ارتباطه. فارغ التحصیل­ های بهداشت عمومی، روابط عمومی بسیار پایینی دارن. بعضیاشون حتی نمی­دونن با پرسنل چطور باید ارتباط برقرار کنن. " (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت­ کننده 2).
جلب مشارکت اجتماعی: "هماهنگی بین­بخشی و مشارکت جامعه رو باید یاد بدیم. وقتی که یک مراقب سلامت میره توی فیلد، باید بدونه وقتی توی جلسه شورای شهر شرکت می­کنه، چجوری جلب مشارکت کنه" (بحث گروهی کارشناسان–مشارکت 10). "ما خیلی از کارهایی که در بهداشت انجام   می­دیم چه در سطح سلامت روستایی و چه در سطح استانی، جلب حمایت همه جانبه است، یعنی حمایت طلبی باید به صورت عملی در سرفصل­ها آموزش داده بشه که من چطوری بتونم همه رو همراه خودم کنم" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­ کننده 11).
به­ کارگیری شبکه ­های مجازی: "دانشجویان را با قابلیت­ های شبکه­ های اجتماعی بیشتر آشنا کنیم که نگرش بهتری رو در آن­ها برای ایجاد ارتباط با مردم ایجاد کنیم. توی کرونا خیلی بیشتر از بستر مجازی استفاده کردیم مثلاً گروه­های سفیران سلامت توی واتساپ." (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت ­کننده 8).
آشنایی با فناوری اطلاعات: "آشنایی با آفیس هم به نظر من خیلی مهمه. در خیلی از برنامه­ها می­طلبه که همکارا بیان داده­های خام رو از این سامانه بگیرن و وارد برنامه Excel کنن." (بحث گروهی کارشناسان– مشارکت ­کننده 4). " به نظر من تو مهارت­ها این که یه پاورپوینت چجوری تهیه بشه خیلی مهمه، مثلاً هفته ملی سالمنده، هفته کودکه، هفته جوانی جمعیته، باید بتونن یه پاورپوینت سیستم‌پسند برای گزارش به سطح بالاتر تهیه کنن" (بحث گروهی کارشناسان– مشارکت ­کننده 7). "همکارایی هستن که هنوز word رو بلد نیستن متاسفانه." (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت­ کننده 8).
مهارت­ های کار در سیستم بهداشتی: مهارت­های مورد نیاز کار در سیستم بهداشتی شامل ارزیابی وضعیت منطقه، برنامه ­ریزی عملیاتی و کمک­ های اولیه می­باشد.
استخراج شاخص­ ها و تحلیل آن­ها: "استخراج شاخص­ ها، تحلیل شاخص ­ها، وضعیت منطقه شون رو باید بتونن ارزیابی کنن، بلد باشن چجوری از سامانه ­هاشون شاخص ­گیری بکنن و اون­هارو در واقع تحلیل بکنن و کنار هم بذارن" (بحث گروهی مدیران- مشارکت­کننده 7).
تدوین برنامه عملیاتی: "در زمینه­ی تدوین برنامه­ی عملیاتی، وقتی که درس برنامه عملیاتی رو آموزش میدن یک مشکل و معضل دانشگاه رو از روز اول با استاد شروع کنن و تا به انتها تمومش کنن و یاد بگیرن که یک برنامه درست رو بنویسن" (بحث گروهی کارشناسان- مشارکت­کننده 3). "توی بحث آموزشی مون از اون روش ­های توضیحی حل مسئله استفاده کنیم" (بحث گروهی کارشناسان– مشارکت ­کننده 4).
کمک­ های اولیه: "هر دانشجوی دانشگاه علوم‌پزشکی باید کمک‌های اولیه رو کامل بلد باشه، یعنی من الان به شخصه سرم زدن رو بلد نیستم، اگه یه اتفاقی تو این کشور بیفته مثلاً خدایی نکرده جنگ بشه، سیل بشه، هر اتفاقی بیفته، من به­‌عنوان بهداشت عمومی نمی­تونم این خدمات رو به مردم بدم، یعنی من پراتیک رو گذروندم ولی رو ماکت با انسان خیلی فرق می­کنه! من رگ‌گیری رو بلد نیستم." (بحث گروهی مراقبین سلامت- مشارکت ­کننده 6).
کار با سامانه ناب (نرم افزار اطلاعات بهداشتی): "در رابطه با فناوری اطلاعات، پیشنهاد من اینه که مثلاً یک دمو از سامانه ناب تهیه بشه واسه آموزش دانشجویان. چون این دانشجو وقتی فارغ التحصیل میشه، باید همه این کارها رو انجام بده" (بحث گروهی مدیران– مشارکت ­کننده 7)

بحث و نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضرنشان داد که اطلاعات مدیریتی موردنیاز دانش­آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل رسالت کار در بهداشت، برنامه ­ریزی و نظارت، اخلاق کاری، فرایندهای اجرایی و مکاتبات اداری و اطلاعات تخصصی و رشته­ ای موردنیاز دانش ­آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل بیماری­های بازپدید و نوپدید، جوانی جمعیت، مدیریت بحران، توجه بیشتر به درس بهداشت روان، سلامت باروری، جنبه اجتماعی سلامت، آموزش مشاوره و تقویت مبحث واکسیناسیون می­ باشد. در مطالعه بحری و همکاران نیز بیشترین اولویت به ارائه مشاوره در خصوص راه‌های انتقال ایدز اختصاص یافت (20). مطالعات سرشتی و همکاران نیز به نیاز فراگیران جهت فناوری اطلاعات تأکید کرده است (21). همچنین، نتایج مطالعه سجادی و همکاران در مورد میزان تحقق اهداف آموزشی دوره کارورزی بهداشت نشان داد که ارائه موضوعات آموزشی تئوری مانند عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت کم­ترین میزان کسب دانش و نگرش را در پی داشته است. به ­طورکلی رضایتمندی کمی از ارائه مباحث تئوری در دوره آموزشی کارورزی بهداشت وجود دارد (22). برنامه ­های درسی قدیمی و کهنه به­عنوان یکی از شرایط علّی پدیده فقدان اشتغال­پذیری دانش­آموختگان دانشگاه ­ها که در آن تأکید و تمرکز بر حفظ و به­خاطر سپاری مجموعه­ای از تجارب یادگیری است که کم­تر ارتباطی با مهارت و عمل در زندگی واقعی و به ویژه آینده شغلی افراد دارد و کم­تر قابلیّت پرورش و توسعه مهارت­های مذکور را داراست. همچنین به ­روزرسانی برنامه ­های درسی دانشگاهی، توسعه ارتباط صنعت و دانشگاه، تقویت ویژگی­های فردی از قبیل اعتماد به نفس، خودکارآمدی، توسعه مهارت­های فردی، آکادمیک و کسب کار، زمینه­ساز افزایش اشتغال­پذیری دانش آموختگان است (23). فعالیّت سیستم آموزشی باید از تدریس و آموزش به یادگیری و آن هم یادگیری از طریق انجام امور یا انجام دادن و یادگیری هم­راه با کار تغییر ماهیت دهد. یادگیری همراه با کار ابزاری است برای آمادگی شغلی دانشجویان که از طریق کار در محیط واقعی به تقویت اعتماد به نفس دانشجویان و درک بهتر ماهیّت و استاندارد مهارت ­های مورد نیاز صنعت در آنان کمک می ­نماید. همچنین مهارت­ هایی از قبیل کارتیمی، حلّ مسئله، ارتباطات، سواد اطلاعاتی و حرفه­گرایی که نقش بسزایی در اشتغال­پذیری دانش­آموختگان دارد، کمک می­نماید (24). لازمه یادگیری عمیق در کارهای عملی، تکرار انجام است و ادغام آن با دانش تئوری است (25).
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که مهارت­های توسعه فردی مورد نیاز دانش آموختگان رشته بهداشت عمومی شامل کار تیمی، مهارت­های ارتباطی و فن بیان، جلب مشارکت اجتماعی، بکارگیری شبکه ­های مجازی و آشنایی با فناوری اطلاعات و مهارت­های مورد نیاز کار در سیستم بهداشتی شامل استخراج شاخص­ها و تحلیل آن­ها، تدوین برنامه عملیاتی، حل مسأله، کمک­ های اولیه و کار با سامانه ناب (نرم­افزار اطلاعات بهداشتی) می­باشد. در این راستا، مطالعه محبی و همکاران به ارزیابی درونی گروه بهداشت عمومی دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم پرداخته است، نتایج آنان نشان داد که اکثر دانش­آموختگان مهارت­های کسب شده در دوران تحصیل را نامطلوب ارزیابی کردند (26). مطالعه پرویزراد و رضایی نیز نشان داد که مهارت­های عملی آن­گونه که باید در دوران کارآموزی ارائه نمی­گردد و دانشجویان بهداشت عمومی به­صورت عملی و به خوبی وظایف خود را تجربه نمی­کنند (27). همچنین، مطالعه فارست (Forrest) و همکاران در خصوص توانمندی­های اصلی دانش­آموختگان نشان داد که علاوه بر کسب دانش تئوریک عمیق، کاربست دانش و مهارت­های مهم از جمله تدوین راه حل­ های مشکلات سـلامت، توســعه خـلاقـیت، مســائل اخلاقی، کار تیـــمی،  مهارت­های گزارش­دهی توانایی همکاری با ذی­نفعان از جمله توانمندی­های مهم مورد نیاز این دانش­آموختگان است (28). همسو با نتایج مطالعه حاضر، یکی از مولفه­ های مهمی که در مطالعه پرویزراد و رضایی مورد تأکید قرار گرفت، پرورش مهارت­های غیرفنی من جمله مهارت مدیریتی، اعتماد به نفس، استقلال کاری، مهارت­های ارتباطی بود. ایشان معتقد بودند که گروه آموزشی بهداشت عمومی باید خود را ملزم بداند که مهارت­های غیرفنی نیز باید در این دوره به کارآموز عرضه شود تا کارآموز بتواند به­صورت عملی این مهارت­ها را خصوصاً در حیطه کاری خود در آینده به ­کار گیرد (27). دشمن­گیر و همکاران نیز بر لزوم تبیین توانمندی­ها و  مهارت­های عملی تأکید نمودند (29). امروزه، در عصر دیجیتال مدرن، سواد اطلاعاتی و رسانه ­ای، تفکر انتقادی، مبتنی­بر مسئله، کار گروهی و دانش فنی لازم است تا فرد مورد توجه قرار گیرد و به همین دلیل آموزش این مهارت­ها همراه با انتقال دانش با کیفیت بالا و همچنین یک نظام ارزشی مناسب برای هر نظام آموزشی بسیار مهم است (30). بنابراین، تلفیق مهارت‌های عملی موردنیاز با مباحث تئوری در طی ترم­های تحصیلی و جدیت بیشتر اساتید در دوره­ های کارآموزی و کاروزی می­تواند فراگیران رشته بهداشت عمومی را متناسب با نیازهای سیستم بهداشتی تربیت نماید و ضمن اثربخش­تر نمودن دوره آموزشی، امکان جذب و ارتقاء  دانش ­آموختگان این رشته را فراهم سازد (31).
علیرغم دستیابی به نتایج مذکور، مطالعه حاضر محدودیت­ هایی نیز داشت. علیرغم این­که سعی شد حداکثر تنوع در  مشارکت­کنندگان در نظر گرفته شود و مرتبط­ترین مدیران و با تجربه­ترین کارشناسان ستادی و عملیاتی در این مطالعه شرکت نمودند ولی این مطالعه در استان گلستان انجام شده است و نمی­توان ادعای تبیین دانش و مهارت برای کل دانشجویان کشور را داشت. در این زمینه مطالعات چندانی صورت نگرفته بود که برای رفع این محدودیت سعی گردید تا با بررسی مطالعات مشابه تا حدودی این محدودیت برطرف شد. هماهنگی با صاحب­ نظران جهت شرکت در بحث گروهی مشکل بود که سعی شد با تکیه بر مکاتبات دانشگاهی و پی­گیری مستمر و توجیه اهمیت مطالعه، این مشکل رفع شود.
در مطالعه حاضر دانش و مهارت موردنیاز برای دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی بهداشت عمومی در دو حیطه اصلی دانش تئوری و مهارت عملی شناسایی شد. گنجاندن موارد حاصل از مطالعه در کوریکولوم‌های آموزشی و منطبق بر دستورالعمل ­های جدید ابلاغی، می­تواند منجر به ارتقاء دانش دانشجویان بهداشت عمومی گردد. به­روزرسانی سرفصل­ها، تقویت مباحث موجود در کوریکولوم با همکاری صاحبان فرایند، تلفیق تئوری و عملی، تدوین کوریکولوم برپایه دستورالعمل­ های موجود در سیستم، پایش و نظارت دقیق دانشجو توسط اساتید در کارآموزی، سیستم تشویقی برای مربیان کارآموزی، افزایش ارتباط اساتید با فیلد می­تواند فراگیران رشته بهداشت عمومی را متناسب با نیازهای نظام بهداشتی تربیت نماید. به ­کارگیری نتایج حاصل از مطالعه  می­تواند منجر به افزایش کیفیت تدریس، هدف­مندتر شدن فرآیند یاددهی- یادگیری و به روز شدن مهارت­ها و توانایی­ های دانش­ آموختگان و اعضاء هیأت علمی می­گردد. جهت انجام مطالعات آینده، اصلاح کوریکولوم­ های آموزشی رشته بهداشت عمومی براساس نتایج حاصل از مطالعه و مطالعات دوره ­ای جهت سنجش رضایت دانشجویان، مدیران نظام بهداشتی و دریافت­ کنندگان خدمات سلامت پیشنهاد می­ گردد.
قدردانی
این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم پزشکی گلستان می­ باشد. نویسندگان بر خود لازم می­دانند که از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه که اعتبارات مالی طرح تحقیقاتی را تقبل نمود و مشارکت ­کنندگان در مطالعه که با شرکت در بحث‌های گروهی انجام این مطالعه را میسر نمودند، کمال تشکر و سپاسگزاری را ابراز دارند.