پژوهش در آموزش علوم پزشکی

محتواهای چندرسانه­ ای می ­توانند باعث بهبود قابل توجه کیفیت یادگیری و عملکرد فراگیران شوند (1). امروزه یادگیری الکترونیکی در بسیاری از سازمان­ها، مراکز علمی و دانشگاه­ ها برای ارائه مطالب جدید قابل دسترس است، و این مراکز مطالب را به­صورت آموزش ­های مجازی و به ­شکل چندرسانه­ای در شبکه اینترنت قرار می­ دهند تا علاقه ­مندان به  علوم مختلف به یادگیری آن­ها بدین شکل اقدام نمایند (2). توسعه علوم و فنون مبتنی بر فناوری اطلاعات در دو دهه اخیر از اهم اصلاحات آموزشی بوده است. طیف وسیعی از رشته ­های علوم ­پزشکی از این فناوری­های جدید برای یادگیری دانشجویان استفاده می­ کنند (3). مطالعات متعددی در علوم­ پزشکی وجود دارند که نشان می­ دهند استفاده از منابع چند­رسانه ­ای باعث بهبود عملکرد یادگیری در فراگیران شده است (4-7).
یادگیری­های خرد از روش­ هایی هستند که به ­وسیله آن  می­توان مطالب و برنامه ­های آموزشی را به ­صورت الکترونیکی در دسترس مخاطبین قرار داد (8). یادگیری­ های خرد محتواهای کوتاه با تمرکز بر یک ایده یا موضوع قابل تعریف می ­باشند که معمولاً بیشتر از 15 دقیقه نبوده و باعث حفظ بهتر مفاهیم، تعامل بهتر برای یادگیرندگان، بهبود انگیزه یادگیرندگان، درگیر شدن در یادگیری مشارکتی و بهبود توانایی یادگیری و عملکردی می ­شوند. با توجه به کاهش زمان انسان­ها برای یادگیری، یادگیری­های خرد اهمیت بیشتری می­یابد. از زمان ظهور اینترنت و رشد چشمگیر رسانه ­های اجتماعی مردم انتظار دارند که در هر زمان و هر مکان فوراً یاد بگیرند و در عرض چند دقیقه پاسخ­ های مورد نیاز خود را پیدا کنند. این مسائل به­طور چشمگیری انتظارات مردم از یادگیری را تغییر داده است (9). به ­موازات افزایش اطلاعاتی که فراگیران با آن مواجه می­ شوند یادگیری خرد می­تواند با تجزیه مطالب به واحدهای کوچک­تر کمک کند که بتوان آن­ها را آسان­تر پردازش کرد و یادگیری بر ایجاد ارتباط بین واحدهای کوچک متمرکز می­شود که پایه و اساس استدلال بالینی است (10). این امر به ­ویژه در آموزش حرفه­های پزشکی که با پیشرفت دائماً در حال تغییر است، اهمیت دارد (11). اثربخشی یادگیری خرد برای متخصصان پزشکی در مطالعات بالینی، گزارش شده است (12-15). یادگیری خرد توسط بسیاری از مربیان، برنامه‌ها و سازمان‌های حرفه‌های بهداشتی به­عنوان وسیله‌ای برای تسهیل یادگیری و آموزش مداوم فراگیران معرفی شده است (16). از آن­جایی­که در مطالعات صورت گرفته به­طور اخص در مورد آموزش نانوحامل­ها بسته یادگیری خردی پیدا نشد و با توجه به این­که این مبحث از مباحث نوین و دشوار در آموزش داروسازی می­باشد، لذا ضرورت تحقیق بر روی آن نمایان شد. تحقیقات نشان می­دهد که یادگیری­های خرد به­دلیل پردازش ساده­تر توسط فراگیران، میزان یادگیری را افزایش می­ دهد (16). با توجه به این­که در رشته داروسازی حجم انبوهی از اطلاعات و دانش باید توسط دانشجو کسب گردد. به­ نظر می­رسد این روش می­تواند اطلاعات را به واحدهای کوچک‌تری تقسیم کرده و پردازش و یادگیری آن­ها را آسان‌تر کند.
لیپوزوم ­ها سامانه ­های وزیکولی با دولایه‌ی فسفولیپیدی و شبیه غشای سلولی هستند که توانایی انباشتگی انواع ترکیبات درمانی آب‌دوست و چربی‌دوست را دارند. این سامانه‌ از نظر فارماکولوژیک خنثی و زیست‌سازگاری و زیست‌ تخریب‌پذیری بالایی دارند (17, 18). با توجه به مزایای ویژه لیپوزوم­ ها در دارورسانی، از دهه ۱۹۹۰ مطالعات بالینی در خصوص استفاده از لیپوزوم‌ها صورت گرفت و محصولات تزریقی دارای تاییدیه FDA به بازار آمدند. این محصولات به­منظور دارورسانی داروی ضد قارچ آمفوتریسین B (Ambisome و Abelcet)، داروی دانوروبیسین (DaunoXome)، سیتارابین (DepoCyt)، دوکسوروبیسین (Lipodox)، وین‌کریستین (Marqibo) و ترکیب ضددرد مورفین‌سولفات (DepoDur) بکار می­روند. علاوه بر این تحقیقات گسترده ­ای در چند دهه اخیر روی این سامانه ارزشمند صورت گرفته است و هم­چنان ادامه دارد (19).
ماهیت نانولیپوزوم­ها در صنعت داروسازی، آن را به مبحثی در حال تغییر تبدیل کرده است. برای متخصصان داشتن اطلاعات مناسب در مورد محصولات جدید حیاتی است. چالشی که در این زمینه ایجاد می­شود این است که محتوای مطالب آموزشی به سرعت قدیمی می­شود و باید اصلاح و تجدید شود تا اطمینان حاصل گردد که یادگیرندگان همیشه به روز هستند (20). تجدید مطالب کوریکولوم آموزشی به­سادگی میسر نبوده و نمی­توان به­سرعت مطالب جدید را به­صورت سنتی برای دانشجویان فراهم کرد اما با روش یادگیری خرد این امکان وجود دارد. یادگیری خرد روشی ایده­آل برای هدف قرار دادن نیازهای یک گروه خاص است. در این زمینه، محتوای دوره به سرعت به روز و اصلاح می­ شود و می­توان جهت آموزش برای دیگر دانشجویان رشته ­های شیمی، زیست مواد و  زیست­ شناسی که به حوزه نانوفرمولاسیون­ ها علاقه­ مند هستند، مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به­موارد ذکر شده و اهمیت لیپوزوم­ ها به عنوان سامانه­ های دارورسانی نانو و لزوم آموزش این سامانه به دانشجویان با روشی کارآمد و نوین، این مطالعه طراحی گردید تا اثر استفاده از یادگیری خرد را بر فراگیری دانشجویان در مقایسه با رویکرد متداول مورد ارزیابی قرار دهد.

روش ­ها
مطالعه حاضر یک پژوهش تجربی می­ باشد که بر روی 40 دانشجوی داروسازی دانشگاه علوم­پزشکی شهید بهشتی در سال 1401 انجام شد. نمونه­ گیری به­ صورت در دسترس صورت گرفت، به این ترتیب که حدود 50 دانشجو داروسازی که تمایل به شرکت در مطالعه داشتند از نظر توزیع معدل و گذراندن امتحان جامع 180 واحدی مورد بررسی قرار گرفتند. 44 دانشجو امتحان جامع را گذرانده بودند؛ این افراد به 4 گروه معدل بالای 17، معدل بالای 16، معدل بالای 14 و معدل زیر 14 تقسیم گردیدند. تصادفی­سازی به­صورت کامپیوتری و با نرم افزار اکسل انجام شد. بدین صورت که فراگیران در گروه ­های دریافت­ کننده محتوای یادگیری خرد و یا جزوه آموزشی قرار گرفتند. هدف از این کار توزیع متناسب دو گروه مطالعه از نظر سطح علمی و معدل بود. از 44 دانشجو 40 نفر در مطالعه را شرکت کردند. معیارهای ورود شامل دانشجویان داروسازی که حداقل 9 نیم­سال تحصیلی را گذرانده و در امتحان جامع 180 واحدی شرکت کرده باشند، این افراد در صورت تمایل در مطالعه شرکت داده شدند. معیار خروج از مطالعه نیز عدم تمایل آنان در نظر گرفته شد. لازم به ذکر است مباحث ارائه شده از مطالبی که در آزمون 180 واحدی دانشجویان داروسازی مورد ارزشیابی قرار می­گیرد، نبود.
مهم­ترین سرفصل­ها و مباحث در این بسته یادگیری خرد شامل تعریف نانوحامل­ های لیپوزومی، ساختار و اجزاء تشکیل­دهنده نانوحامل­های لیپوزومی، مزایای به کارگیری لیپوزوم­ها در مقایسه با سایر نانوساختارها، طبقه­ بندی نانوحامل­ های لیپوزومی براساس اندازه ذره­ای، تعداد دولایه ­های لیپیدی، کاربردها و ویژگی­ های نانوحامل، روش ­های تهیه نانوحامل­ های لیپوزوم ­ها و بارگیری دارو، تکنیک­های مختلفی که برای کاهش اندازه ذره­ای و دست­یابی به سایز مطلوب، تعیین و مشخصه­یابی ویژگی­های فیزیکوشیمیایی سامانه لیپوزومی و کاربردهای نانوحامل لیپوزومی در درمان بیماری­ های مختلف و اصلی­ترین فراورده ­های تجاری بود. گروه کنترل نیز همین مباحث را با روش تدریس سنتی با ارائه محتوا به­صورت نوشتاری دریافت کردند.
محتواهای یادگیری خرد در 3 مرحله تدوین و تهیه گردید: در ابتدا به عناصر مهم طراحی شامل کوتاه بودن طول ویدیوها، کاهش مطالب خواندنی، افزایش تصاویر، گرافیک و صدا و کاهش متن در تمام ویدیوها و اسلایدها توجه شد. کلیه مباحث براساس نظر اساتید درس گروه فارماسیوتیکس و تایید معاون آموزشی دانشکده داروسازی ارائه گردید. اسلایدهای در قالب ارائه کوتاه، پشت سر هم و مرتبط تهیه و اصل بر سادگی گذاشته شد. در این راستا طرح کلی بسته یادگیری خرد آموزش نانوحامل لیپوزومی و محتوای آموزشی بسته منطبق بر نظر خبرگان در جدول شماره یک آمده است.

طراحی محتوا براساس خصوصیات یادگیری خرد بوخم و هملمن (& Buchem Hamelmann) (16) همگی دارای خصوصیات زیر بوده و تمام موارد ذکر شده در طراحی این­ گونه محتواها رعایت شده است. این خصوصیات شامل زمینه یادگیری، زمان صرف شده، نوع محتوا، ایجاد محتوا، تجمیع محتوا، بازیابی محتوا، ساختار چرخه یادگیری، گروه هدف، نقش یادگیرنده و مشارکت یادگیرنده هستند.
محتوای آموزشی شامل دو بخش کلی مباحث تئوری و روش ­های عملی بود. سه یادگیری خرد از مراحل کار آزمایشگاهی با دوربین فیلم­برداری شد و صدای مدرس و هم­ چنین نکات آموزشی بر روی آن قرار گرفت. هم­چنین با توجه به مطالب ارائه شده تعداد سه مجموعه اسلاید آماده و با مراجعه به استودیوی ضبط دانشکده مجازی و آموزش پزشکی دانشگاه علوم­پزشکی شهید بهشتی اسلایدها با حضور مدرس بر روی آن تصویر­برداری شد. پس از تهیه اسلایدها از مباحث (جدول 1) با نرم افزار پاورپوینت و دانلود فیلم­ها و انیمیشن کوتاه آموزشی، برای چیدمان و استفاده از ویژگی­هایی نظیر بزرگ­نمایی­های مختلف از نرم افزار Prezi استفاده شد. پس از ضبط محتویات از روی صفحه نمایش کامپیوتر، فیلم آموزشی بدون صوت تهیه گردید. از توضیحات مدرس هماهنگ با زمان نمایش فیلم­برداری و برای این­که بتوان تصویر مدرس بدون زمینه در کنار محتویات قرار گیرد از پس­زمینه پرده سبز استفاده شد. سپس با استفاده از نرم افزار Adobe premiere 22 فیلم­برداری مدرس و صفحه نمایش محتویات بر هم منطبق شدند. در بخش عملیات آزمایشگاهی تهیه لیپوزوم­ها، از دانشجو حین انجام کار فیلم­برداری صورت گرفت. پس از ویرایش فیلم ­ها و حذف صدای محیط اطراف، مدرس منطبق بر فیلم روش کار و نکات مهم را توضیح داد. سپس با نرم افزارAVS video editor  صدای مدرس بر روی فیلم بارگذاری شد. در بخش­های مهم مراحل انجام کار به صورت جملات کوتاه در فیلم نمایش داده شد.
در گام دوم محتوای یادگیری خرد از طریق لوح فشرده به مدت دو هفته در دسترس دانشجویان قرار گرفته  و نمرات دو گروه دانشجویان مقایسه شد. همچنین میزان رضایت­مندی مشارکت­کنندگان از بسته آموزشی یادگیری خرد توسط پرسشنامه استاندارد QUIS مورد سنجش قرار گرفت. پرسشنامه رضایت سنجی QUIS حاوی 26 سؤال بود. امتیازبندی هرسؤال از صفر تا 9 بود که عدد صفر نشان­دهنده کم­ترین رضایت و امتیاز 9 نشانه بیشترین قابلیت یا بالاترین رضایت از محتوای آموزشی است. پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ (9/0) و روایی محتوایی آن نیز توسط ۵ نفر از صاحب­نظران مورد ارزیابی قرار گرفت و میزان CVR و CVI به ترتیب 99/0 و 84/0 به­دست آمد و بیان­گر روایی و پایایی قابل قبول است. به­منظور مقایسه نمرات ارزیابی دو گروه و  سنجش میزان رضایت­مندی یادگیرندگان آنالیز آماری با نرم افزار SPSS.Ver.22 صورت گرفت. پس از بررسی نرمالیته نمرات با استفاده از آزمون Kolmogorov-Smirnov و مشخص شدن این مطلب که داده­ها از توزیع نرمال پیروی نمی­کنند، برای مقایسه دو گروه از آزمون Mann-Whitney استفاده شد. سطح معنی­داری در کلیه آزمون­ها کم­تر از 05/0 تعیین گردید. مطالعه حاضر توسط کمیته اخلاق در پژوهش دانشکده آموزش علوم­پزشکی- دانشگاه علوم­پزشکی شهید بهشتی بررسی و با کد اخلاق IR.SBMU.SME.REC.1401.028 در تاریخ 18/4/1401 تایید و از مشارکت­کنندگان در پژوهش فرم رضایت آگاهانه برای شرکت اخذ گردید.
یافته­ ها
در مجموع 40 نفر از دانشجویان داروسازی در مطالعه حاضر شرکت داشتند. 20 نفر از آن­ها در گروه آموزش سنتی (14 زن و 6 مرد) و 20 نفر در گروه یادگیری خرد (12 زن و 8 مرد) بودند (جدول 2).
دو گروه از نظر سن و معدل تفاوت معنی­داری با یکدیگر نداشتند. P-value مقایسه سن و معدل دو گروه به ترتیب 4/0 و 3/0 بود (جدول 2). میانگین نمرات اخذ شده گروه مداخله (بسته آموزشی یادگیری خرد) 66/0 ±7/3 از 5 نمره و میانگین گروه کنترل 82/0±4/3 از 5 نمره بود (جدول 2).
پس از مشخص شدن غیرنرمال بودن توزیع داده ­ها (جدول 3)، نتایج آزمون Mann-Whitney نشان داد که تفاوت معنی ­داری از نظر نمرات آزمون بین دو گروه مطالعه وجود ندارد (381/0P=).  آماره ­های U و Z آزمون Mann-Whitney به ترتیب 171 و 875/0 به ­دست آمد.

جدول شماره چهار میانگین، محدوده، کمینه و بیشینه پاسخ دانشجویان در پرسشنامه رضایت سنجیQUIS  را نشان   می­دهد. بیشترین امتیاز (7/8) در سئوالات 2 (میزان راحتی کار با بسته آموزشی) و 10 (توالی بخش ­های نمایشی در بسته آموزشی) و کم­ترین امتیاز در سئوالات 23 (امتیاز 9/5 در مورد سرعت فیلم ­های آموزشی) و 5 (امتیاز 9/6 در کار مداوم با بسته آموزشی) کسب شده است. همچنین نتایج نشان داد که رضایت کلی دانشجویان از محتوای آموزشی 07/8 است.  

بحث و نتیجه ­گیری
مطالعه حاضر با هدف مقایسه دو روش آموزش سنتی و یادگیری خرد در تدریس نانولیپوزوم‌ها برای دانشجویان داروسازی طراحی شد. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که استفاده از محتوای یادگیری خرد در زمینه آموزش روش­ های ساخت لیپوزوم ­ها برای دانشجویان آسان و از ترتیب و چیدمان مناسبی برخوردار است. محتوای ساخته شده در هر زمان و مکان می­تواند در دسترس مخاطبین قرار گرفته و از این جهت باعث رضایت­مندی آنان شده بود. محتوای آموزشی تدوین شده به ­راحتی در تلفن همراه، تبلت، لپ تاپ و غیره قابل ذخیره­سازی بود و فراگیر نیازی به حضور فیزیکی در کلاس ندارد و به همین دلیل باعث رضایت­مندی دانشجویان گردید.
یافته ­های مطالعه Lee و همکاران مبنی­بر بهبود نگرش و عملکرد دانشجویان پرستاری در پیشگیری از خطاهای دارویی در بخش اطفال بوده و رضایت­مندی دانشجویان پس از آموزش الکترونیکی همراه داشته است (20). Millon Diaz- و همکاران در سال 2023 با هدف توصیف یک تجربه مبتنی­بر یادگیری خرد مطالعه­ ای انجام داده­اند و رضایت دانشجویان از این تجربه را ارزیابی کردند. نتایج نشان داد که دانشجویان به طور قابل توجهی از روش پیشنهادی رضایت دارند، اما از مسائل تعاملی ناراضی ­اند (21). همچنین Roskowski و همکاران در سال 2023 یادگیری خرد را به ­عنوان یک روش نوین در مقایسه با روش سنتی یادگیری مورد ارزیابی قرار دادند. 25 نفر داوطلب شرکت در یک مداخله یادگیری شدند. شرکت­کنندگان به­صورت تصادفی به دو گروه یادگیری سنتی 30 دقیقه­ای یا یادگیری خرد 15 دقیقه ای تقسیم شدند. نتایج مطالعه آنان نشان داد که اکثر شرکت­کنندگان، یادگیری خرد را بر روش سنتی ترجیح دادند. شرکت‌کنندگان گزارش کردند که یادگیری خرد جذاب‌تر و کارآمدتر است (22). یافته ­های رضایت مندی دانشجویان در این مقالات با نتایج مطالعه حاضر همسو است.
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که دانشجویان از کار مداوم با بسته آموزشی رضایت متوسط دارند. علت این امر ممکن است خستگی مخاطب در جمع­بندی مطالب باشد. در بهبود این بسته یادگیری خرد بایستی به این مورد توجه شود که مطالب با چندین بار مشاهده خسته ­کننده نباشد. همچنین نتایج مطالعه حاضر بیانگر آن بود که اکثر دانشجویان از سرعت فیلم آموزشی رضایت نداشتند و فیلم را اندکی  خسته­ کننده و کند می­دانستند. لذا توصیه می­ گردد در فیلم­ های آموزشی بعدی اساتید در ارائه مطالب به این نکته توجه نمایند. در پژوهش حاضر، همچنین مطالب به ­صورت کلیپ ویدیویی ارائه شد تا جذابیت بیشتری برای مخاطبان داشته باشد. Sozmen در سال 2021 در تحقیقات خود، بسته یادگیری خرد مبتنی­بر ویدئو، تمرین و بازی را برای درس بیوشیمی دانشجویان پزشکی تهیه کرد (23) که با نتایج مطالعه حاضر هم خوانی دارد.
در مطالعه Roskowski و همکاران، بین یادگیری خرد و روش سنتی تفاوت معنی­داری از نظر دانش، خودکارآمدی یا درک رفتار مشاهده نشد. اگرچه دانش و خودکارآمدی در بکارگیری هر دو روش افزایش را نشان داد (22). مطالعه Zarshenas و همکاران در سال 2017 نیز نشان داد که بکارگیری هر دو روش آموزش سنتی و آموزش الکترونیکی (شامل سی­دی­های چند رسانه ­ای) باعث افزایش دانش و خودکارآمدی فراگیران مقطع دبیرستان شده است، که تفاوت افزایش یادگیری دو گروه معنی­ دار نبود (24). در مطالعه حاضر نیز بین میزان نمرات در دو گروه اختلافی مشاهده نشد. در بررسی متون هیچ موردی که نشان دهد روش سنتی نسبت به روش یادگیری خرد در یادگیری فراگیران برتری دارد، مشاهده نشد.
از دیگر نتایج مطالعه حاضر می­توان به جایگاه روش ­های نوین نسبت به روش سنتی اشاره نمود. مطالعه Ghorbani و همکاران نشان داد که در صورتی­ که محتواهای چند رسانه­ای به­صورت جذاب و کوتاه ارائه گردد، تکرار مشاهده ماندگاری در حافظه را افزایش می­ دهد (25). در مطالعه دیگری تأثیر یادگیری خرد با تلفن همراه بر عملکرد انجام تکالیف و انگیزه دانش­آموزان دبیرستانی در مقایسه با انجام تکالیف به شیوه معمولی بررسی شد. بهبود نیازهای روانشناختی نظیر خودمختاری در عملکرد فراگیران با رویکرد یادگیری خرد در این روش مشاهده شد (26). Ahmed و همکاران نشان دادند که استفاده از پادکست­ های صوتی به ­عنوان یک ابزار یادگیری خرد، تأثیرات مثبتی بر یادگیری فراگیران دارد و یادگیری را تقویت می­کند. این پادکست­ های صوتی کوتاه 4 دقیقه ­ای با ایجاد فضایی راحت و ارائه مطالب آموزشی با اطلاعات قابل هضم، به عنوان یک ابزار یادگیری خرد اثر بهتری در یادگیری نسبت به ارائه آموزش سنتی ایجاد می­ کنند (27). در مطالعه حاضر سعی شد مهم­ترین نکات به فراگیران با استفاده از امکان نمایش روی تبلت وگوشی­ های هوشمند آموزش داده شود. این امر در تشابه با مطالعات دیگر باعث راحتی استفاده از  بسته­ های آموزشی می­ شود (28).
در دنیای پیشرفته امروز که سرعت رشد علم مرتب در حال تغییر است یادگیری محتواهای انبوه و گسترده نمی­تواند دانشجویان را در مسیر شغلی آینده کمک نماید. روش های نوین تدریس و استفاده از فناوری­ها جهت ارتقای یادگیری در پاسخ به نیاز فزاینده دانشجویان ارائه می­گردد تا در کوتاه­ترین زمان ممکن بهترین و مستندترین محتواها را دریافت و بتوانند دانش و مهارت خود را افزایش دهند. یادگیری خرد از جمله این روش­ ها است که لازم است در حوزه ­های آموزش پزشکی مد نظر قرار گیرد. از محدودیت­ های این تحقیق می­ توان به انجام آن در یک دانشکده و بر روی تعداد محدودی دانشجو نام برد. پیشنهاد می ­گردد تعداد افراد جامعه تحقیق بیشتر گردد و تهیه محتواهای یادگیری خرد موضوعات بیشتری را پوشش دهد.
قدردانی
نویسندگان از جناب آقای مهندس محسنی کیا که در تدوین و ویرایش فیلم ­های آموزشی مشارکت داشتند و همچنین از همکاری دانشکده داروسازی و دانشکده آموزش پزشکی و فناوری­های یادگیری، دانشگاه علوم­پزشکی شهید بهشتی تشکر و قدردانی می ­نمایند.