پژوهش در آموزش علوم پزشکی

آموزش مجازی موضوع پرطرفداری است که امروزه در کشورهای مختلف به طور وسیعی اهمیت یافته است (1). در اکثر کشورها توسعه آموزش مجازی منجر به فرصت ­های زیاد آموزشی برای دانشجویان، اعضای هیئت علمی، سیاست­گذاران آموزشی و موسسات آموزش عالی گردیده تا بتوانند آموزش را به شکل موثر و قابل حصول ارایه نموده و تعامل دانشجو حین فرآیند آموزش را تسهیل نمایند (2،3). جهت ارائه آموزش مجازی امروزه به طور گسترده از سیستم ­های مدیریت یادگیری در بسیاری از موسسات و دانشگاه­ ها استفاده می­شود، این سیستم ­ها فرصت­های بی­نظیر آموزشی هم برای دانشجویان و هم برای اساتید ایجاد می­کنند (4). محیط­های آموزش مجازی برنحوه تفکر، احساسات، تعامل و مشارکت دانشجو و همچنین نحوه کارکرد وی تاثیر اعجاب انگیزی دارند (5). یکی از ملزومات محیط­های یادگیری الکترونیکی، توجه به حس مکان می­باشد. ایجاد یک محیط مجازی جهت آموزش الکترونیکی برای یادگیری از راه دور همانند محیط یک کلاس درس آموزش دانشگاهی و توجه به زمان و شیوه­های آموزش مورد استفاده در آن بسیار اهمیت دارد (6). دانشجویان سهم عمده ­ای در ایجاد حس مکان در محیط­های آموزش مجازی دارند، این حس ویژگی پویایی است که از دانشجویی به دانشجوی دیگر با توجه به الگوی شخصیت، طبیعت و رفتار فردی وی متفاوت است (7). حس مکان شامل 3 مولفه می ­باشد که با یکدیگر عملکرد متقابل دارند و عبارتند از: مکانی که آموزش ارائه می­ شود، چشم اندازهای موجود در محیط آموزشی و میزان تعامل فردی دانشجو در فرآیند آموزش، و هر یک به تنهایی برای ایجاد این حس در آموزش مجازی کافی نیست (8). حس تعلق به مکان یکی از مفاهیم با ارزش در یادگیری­های موجود در محیط­های دانشگاهی است که به بهبود دستیابی علمی دانشجویان، افزایش رضایت­ مندی و کاهش میزان افت تحصیلی آنان کمک خواهد نمود، اکثر محققان آموزشی معتقدند که نیاز به حس مکان یکی از مهم­ترین نیارهای دانشجویان جهت عملکرد مطلوب در انواع محیط ­های یادگیری است (9). به اعتقاد توماس (2014) حس تعلق به محیط آموزش مجازی، باعث مشارکت دانشجویان، موفقیت و ماندگاری بیش­تر آنان در برنامه­ های آموزش مجازی دانشجویان خواهد شد (10). پژوهش در حوزه فضاهای یادگیری یکی از زمینه ­های جدید مطالعاتی است که به جستجوی چگونگی طراحی، ارزشیابی و مدیریت فضاهای یادگیری در سیستم ­های آموزش عالی می­پردازد. کاربرد فضا در آموزش عالی یکی از موضوعات تحقیقاتی جدید است و میلیاردها دلار در طراحی و حفظ محیط­های یادگیری هر ساله توسط موسسات آموزشی هزینه می­شود تا فضاهای یادگیری مطلوب با تکیه برنقش­های تعاملی، هیجانی و عملی در زندگی دانشگاهی طراحی گردد (11).  Jorgenson and Stedman مفهوم سازی حس مکان را به­عنوان یک سازه سه بعدی متشکل از هویت مکان، وابستگی به مکان و دلبستگی مکان تعریف نموده ­اند، این مفهوم سازی جامع از حس مکان برداشت­های شناختی، رفتاری و عاطفی توسط افراد حاضر در این مکان را به دنبال دارد (12)، Northcote در مطالعه مشابه مولفه­های تشکیل دهنده حس مکان در محیط­های یادگیری مجازی آموزش عالی را شامل توجه به عوامل انسانی، ابزارهای گرافیکی، ساختارهای هدایت­ کننده، فرآیندهای اجتماعی، مشارکت­های دانشجویان و حضور استاد برشمرده است (13) در آموزش پزشکی نیز در سال­ های اخیر آموزش الکترونیکی به پدیده اصلی آموزش پزشکی تبدیل شده است، سیستم­های مدیریت یادگیری راه قابل دسترس برای برآوردن نیازهای مختلف دانشجویان در فضای آموزش مجازی دانشگاه­های علوم پزشکی هستند و امکان دسترسی به آموزش آسان وکم هزینه را بدون محدودیت ­های زمانی و مکانی، به همراه داشته­اند (16-14). محیط­های آموزش مجازی مورد استفاده درسال ­های اخیر توسط دانشجویان پزشکی، نسبت به 20 سال پیش که در آن اینترنت به عنوان ابزار عمده در آموزش پزشکی نبود، تفاوت­ های چشمگیری دارد، امروزه پلت­فرم­های یادگیری مجازی توسط مدارس پزشکی سراسر جهان مورد استفاده قرار می­گیرد (17). بررسی انجام شده درخصوص سامانه­های مدیریت یادگیری الکترونیکی در دانشگاه­های علوم پزشکی ایران در سال 1393 نشان می­دهد از 57 دانشگاه علوم پزشکی ایران، 99 دانشگاه فاقد هرگونه سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی برای تسهیل تعاملات آموزشی در رشته­ های تحصیلی منجر به مدرک تحصیلی بودند (18)، ولی مصادف با همه­گیری کرونا اغلب فعالیت­ های آموزشی دانشگاه ­های کشور در بسترهای مجازی شکل گرفت و تعداد زیادی از دانشگاه­ها حتی بدون کوچک­ترین آمادگی در چنین عرصه به فعالیت پرداختند، تجربه پاندمی کرونا و چالش­های آموزشی طی شده لزوم توجه به عوامل تاثیرگذار برکیفیت آموزش مجازی دانشجویان را نشان داد. لذا در مطالعه حاضر نویسندگان با مروری برمطالعات موجود در حوزه آموزش پزشکی به تبیین مولفه ­های حس مکان دانشجویان پزشکی در فضای آموزش مجازی به عنوان یکی از مفاهیم تاثیر گذار برکیفیت آموزش مجازی ارایه شده در محیط­های یادگیری مجازی، پرداخته ­اند.
روش ­ها
مطالعه حاضر یک مطالعه مروری دامنه­ ای(Scoping Review) براساس روش پیشنهادی Arksey و  O’Malley سال (2005) است (19)، مطابق با این روش مراحل زیر در مطالعه اجرا گردید: 1- شناسایی سوال پژوهش: جهت ترسیم عنوان پژوهش (Sense of Place)، توضیح مفاهیم و تعاریف کلیدی از گستره وسیع مطالعات انجام شده با روش ­شناسی­ های متعدد حول این مفهوم، به این سوال کلی پژوهش پاسخ داده می ­شود که مفهوم حس مکان و مولفه­ های مرتبط با آن در آموزش عالی مجازی دانشجویان پزشکی چیست؟ 2- شناسایی مطالعات مرتبط: به منظور پوشش مطالعات به­شکل وسیع و برای پاسخ به سوال پژوهش، 2 پایگاه داده­ ها (ERIC، Web of Science)، جستجوی دستی در 8 ژورنال کلیدی در حوزه­های آموزش عالی و آموزش پزشکی نظیر:
 Medical teacher و Medical Education و Computers & Education،Journal of Educational Technology،Distance Education،Educational Technology Research and Development ،Internet and Higher Education،European Journal of Open and Distance Learning ،International Review of Research in Open and Distance Learning صورت گرفت. درگاه گوگل اسکولار برای شناسایی 200 نتیجه اول (شامل Patents نبوده و براساس Relevancy مرتب شده باشد)، همچنین لیست منابع مقالات کلیدی برای یافتن  مطالعات بیش­تر مورد جستجو قرار گرفت. واژگان جستجوی کلیدی در جدول شماره یک لیست تا مفاهیم کلیدی در حوزه انتخابی مورد مطالعه (حس مکان در فضای آموزش عالی مجازی دانشجویان پزشکی) روشن و برای پوشش یافتن همه مطالعات در این حوزه تعدیل گردید. مطالعات دربازه زمانی 2000 تا 2022 انجام شد (سرآغاز تغییرات شگرف در حوزه تکنولوژی­های دیجیتالی و اینترنت از سال 2000 بوده است (20،21).

- انتخاب مطالعات مرتبط: براساس استراتژی جستجوی به­کار رفته، به­صورت اولیه 20466 مقاله به­دست آمد. سپس غربالگری مطالعات یافت شده در دو مرحله انجام شد. در اولین مرحله، مطالعات تکراری حذف شدند و در مرحله دوم، براساس معیارهای ورود و خروج تعیین شده، مطالعات نهایی انتخاب شدند، معیار ورود مطالعات در این مرحله شامل موارد زیر بود: 1) هر مطالعه علمی که به نحوی با مفهوم حس مکان و عوامل مرتبط با آن در بستر آموزش عالی و آموزش مجازی مرتبط باشد حتی اگر هدف اصلی مطالعه نباشد. 2) دربازه زمانی 2000 تا 2022 به­زبان فارسی و یا انگلیسی منتشر شده باشد. 3) متن کامل مقاله در دسترس باشد. 4) مقاله با فرمت الکترونیک در دسترس باشد. معیارهای خروج مطالعات عبارت بودند از: 1- مطالعه پژوهشی در حوزه آموزش عالی و یا در حوزه آموزش مجازی نباشد.  2- ویژگی­های یک نشر علمی را دارا نباشد (نظیر روزنامه و مجله). 4- جدول بندی داده­ها  Charting the Data: فرم استخراج داده ­ها طراحی شد و دو محقق 31 مطالعه را به­طور مستقل بررسی کرده و اطلاعات استخراج شده از مطالعات را در قالب یک جدول به تفکیک هر مطالعه وارد نمودند، جدول طراحی شده شامل موارد زیر بود: نویسنده (گان)، سال انتشار، کشور، هدف تحقیق، نمونه­ها و حجم نمونه، روش تحقیق، متغیر مورد بررسی، روش اندازه­گیری متغیر، یافته­های کلیدی که مرتبط با هدف مطالعه است. 5- تلفیق، تجمیع، تلخیص و گزارش داده ­ها  Collating, Summarizing, and Reporting the Data: در این مرحله، داده­های حاصل از هر مطالعه در قالب فایل Word جهت تحلیل و کدگذاری به نرم­افزار مکس کیودا Maxqda انتقال یافت. سپس بررسی عمیق داده­ها و خلاصه سازی آن­ها منجر به استخراج کدها و در نهایت یافته های اصلی مرتبط با سوال پژوهش گردید. 6- اعتبار نتایج نیز از طریق بازنگری همکار خبره در زمینه آموزش عالی بررسی شد.
یافته ­ها
در مجموع 31 مقاله مرتبط با مفهوم حس مکان در آموزش مجازی دانشجویان پزشکی بررسی شد. مطالعات شامل 11 مقاله توصیفی- مقطعی، 6مقاله مربوط به مداخله آموزشی، 5 مقاله کیفی و 4 مقاله ترکیبی و 5 مقاله مروری بود. داده­های حاصل از مطالعات در قالب جدول شماره دو به­صورت خلاصه و به تفکیک هر مطالعه نوشته شد.

مروری برمطالعات انجام شده دراین حوزه منجر به شناسایی مولفه­های موثر برایجاد حس مکان در فضای آموزش پزشکی مجازی دانشجویان علوم پزشکی گردید که عبارتند از: بستر یادگیری هدایت­گر، بستر یادگیری مجازی مبتنی برفناوری، حضور شناختی استاد، مشارکت دانشجویان، فرآیندهای اجتماعی شدن، مشخصات فراگیران، سازمان­دهی مناسب کوریکولوم پزشکی، عوامل موسسه­ ای.
1- بستر یادگیری هدایت­گر: در محیط آموزش مجازی، وجود بستر راهنمایی­کننده دانشجو در جریان فرآیندهای یاددهی یادگیری در طول سفر یادگیری به او کمک می­کند تا احساس حضور در مکان یادگیری نماید. طراحان دوره­های آموزش مجازی، در طراحی دوره به فلسفه هدایت­کننده آموزش و عوامل فرآیندی آموزش باید توجه نمایند، توجه به عوامل فرآیندی نظیر رشد فراگیر در طی یادگیری مجازی (تکوین) و سازگاری با زبان کامپیوتر و صفحه نمایش مجازی از عوامل فرآیندی اثرگذار براحساس تعلق فراگیران به جامعه دریادگیری مجازی است (49)، به اعتقاد اساتید و دانشجویان پزشکی، طراحی آموزشی به شیوه ارائه تکالیف در قالب دستجات کوچک 5- 3 نفره طی چندین هفته، اختصاص فضای بحث در محیط برای تشکیل جلسات مجازی زیرگروه­ها، ارائه بازخوردهای انفرادی و گروهی به تکالیف در محیط، استفاده از روش آموزشی کلاس درس وارونهFlipped Classroom ، تشویق دانشجویان به پرسیدن سوال در قسمت محل گفتگو سامانه Chat Box، ایجاد برنامه منظم در طول دوره آموزشی برای بحث­های گروهی دانشجویان برای ایجاد حس تعلق به جامعه دانشجویان پزشکی ضروری است (50). توجه به عواملی نظیر: ارائه ویدیوهای مربوط به واحد درسی در محیط یادگیری در محیط آموزش مجازی (34)، استفاده از فضای شبیه­سازی شده برای آموزش (24،311،33،39)، ارائه موارد بالینی در قالب داستان برای کار در موقعیت­های واقعی، استفاده از روش­های آموزشی مناسب (31،43) از دیگر عوامل تاثیرگذار بر بستر مناسب یادگیری دانشجویان می­باشد.
2- بستر یادگیری مجازی مبتنی برفناوری: وجود هرگونه ابزار یادگیری مجازی برای حمایت از دانشجو در فرآیند یادگیری در این فضا کمک­کننده است. مطالعات متعددی به وجود ساختار مبتنی برفناوری، استفاده از تکنولوژی مناسب، بستر مناسب اینترنت، تسلط اساتید و دانشجویان به   مهارت­های تکنولوژی اطلاعات در طراحی دوره­های آموزش مجازی پزشکی اذعان دارند (29،34،44،45،46،48،49)، استفاده از وسایل مناسب در طراحی محیط آموزش مجازی (کلاس­های برخط، موبایل، لینک­ها)، فروم­ها، پورت فولیوها و منابع الکترونیکی (38)، استفاده از پلت­فرم­های کاربرپسند نظیر پلت فرم زوم Zoom (33) نیز به­عنوان ابزارهای گرافیکی موثر در این فضا در مطالعات توصیه شده است. در دیگر مطالعات، به اعتقاد دانشجویان پزشکی، بستر نامناسب اینترنت (25)، ارتباط اینترنت ضعیف (42)، مشکلات فناوری(29،30)، زیرساخت­های ناکافی (27)، مهارت­های تکنیکی ضعیف (27)، اینترنت بی­ثبات (38)، تداخل آموزش الکترونیکی با مشکلات شبکه (32)، مشکلات فنی (38، 26)، عدم دسترسی به تکنولوژی (44) از جمله موانع یادگیری در فضای آموزش مجازی محسوب می­شدند.  
3- حضورشناختی استاد: مهارت­های استاد در شروع دوره، ارتباط باز، خوش­قولی، تون صدای مناسب، در دسترس بودن و پاسخ­گویی به سوالات و مشکلات دانشجویان طی دوره مجازی از جمله ویژگی­های مدرسین مجازی است. حضور استاد در بستر مجازی هر چند از طریق دوربین، ارتباط فردی دانشجو با وی را بیش­ترتسهیل نموده، منجر به ایجاد انگیزه، تمرکز و موفقیت یادگیری دانشجویان می­شود، همچنین در تشخیص اولویت­ها و محتواهای مناسب به دانشجویان کمک نموده و سهم عمده­ای در ترغیب دانشجویان به گوش دادن فعال و مشارکت در فعالیت­های یادگیری طی دوره آموزش مجازی دارد (37،51)، دانش به روز اساتید در زمینه تخصصی، کیفیت مناسب صوتی و تصویری محتوای آموزشی ارائه شده در بسترهای یادگیری توسط اساتید، توانمندی استاد در حیطه بالینی و تسلط وی برمهارت­های بالینی از دیگر عوامل اثرگذار برشکل­گیری حس مکان توسط دانشجویان پزشکی می­باشد (26،38،44،52).
4- مشارکت دانشجویان: با ارائه فرصت­های مشارکت دانشجویان و کار در فضای یادگیری مجازی دانشجویان حس مالکیت به جایگاه آموزشی برخط را کسب می­نمایند. درگیر نمودن دانشجویان در فعالیت­های یادگیری، مشارکت دانشجویان در فعالیت­های کلاسی (39،44،47)، استفاده از روش­های تعاملی در فرآیند تدریس (44، 22)، افزایش زمان صرف شده توسط دانشجویان حین فعالیت­های یادگیری در محیط­های یادگیری آموزش مجازی (25). از جمله روش­های توصیه شده در مطالعات مرور شده می­باشند، همچنین استفاده از نرم­افزارهای تسهیل­کننده تماس­های ویدیویی گروهی در طی دوره­های آموزش مجازی منجربه شکل­گیری احساس تعلق به جامعه فیزیکی گردیده است (51). از طرفی دیگر فرصت تعامل با استاد در بخش فروم همراه با  فیدبک ­دهی از پیامدهای مثبت آموزش از راه دور و عاملی برای انگیزش دانشجویان در این فضای یادگیری عنوان شده است (34).
5- فرآیندهای اجتماعی شدن: توجه به فرآیندهای اجتماعی شدن یکی از مولفه­های مهم محسوب می­شود و برای حصول به آن اساتید و طراحان دوره­های آموزش پزشکی مجازی در محیط‌های آموزش عالی، بر روابط و تعاملات یادگیری بین استاد- دانشجو، دانشجو- دانشجو، دانشجو- بیمار باید تمرکز نمایند (22،34،39،44،49،51)، تجربه استقرار محیط یادگیری مجازی از طریق طراحی بازی جدی Serious Games برای دانشجویان شبیه یک کلینیک واقعی موجود در بستر جامعه و تعامل دانشجویان با بیمار مجازی و استفاد از متن و سخنرانی برای پاسخ­دهی به سوالات و ارائه سناریوها از طریق این محیط باعث توسعه درک آنان شده است (24). عدم تعامل با بیماران و جدایی اجتماعی در این نوع آموزش ترجیح به بودن در کلاس­های حضوری جهت ارتباط بیش­تر با استاد (28،30)، توجه به­حضور اجتماعی فراگیران، اساتید و بیماران با در نظر گرفتن­های غیررسمی، تبادل متقابل، توجه به آداب معاشرت مجازی، توجه به عوامل عاطفی، و ارتباطات غیرکلامی، تعاملات اجتماعی و حمایت از سوی همتایان در طراحی دوره­های آموزش مجازی در مطالعات مرور شده توصیه گردیده است (22،36،39،49)، یکی از چالش­های مطرح شده توسط دانشجویان پزشکی با تجربه آموزش مجازی خصوصاً دانشجویان سال بالای پزشکی، عدم تعامل با بیماران (30)، طی گذراندن دورهای آموزشی است، در قالب بستر یادگیری آنلاین علی­رغم گرفتن تاریخچه پزشکی براساس حقایق  Factدر ارتباط مجازی با بیماران مواردی نظیر: اولین برداشت کلی، جنبه­های غیرکلامی، وضعیت بدن، محیط فردی بیمار که به تشکیل تصویر جامع از بیمار در ذهن می­انجامد، معمولاً مورد غفلت قرار می ­گیرد (51).
6- مشخصات فراگیران: تجربه تعدادی از دانشجویان پزشکی از گذار آموزش سنتی به آموزش مجازی در عربستان نشان داد که علی­رغم دریافت نمرات خوب از کلاس­های مجازی به­دلیل دارا بودن سبک­های یادگیری بینایی و حرکتی، آموزش مجازی را مناسب خود نمی­دانستند (26)، توجه به سبک­های یادگیری دانشجویان در گذار سریع به شیوه آموزشی مجازی جهت سازگاری دانشجویان با این فضا نیز توصیه شده است (34)، توجه به ویژگی­های دانشجویان در طراحی آموزش مجازی نظیر جنسیت، داشتن مدرک دیگر قبل از ورود به دانشکده پزشکی، تسلط برمهارت­های استفاده از برنامه­های آموزشی برخط، حضور فراگیران در محیط خانوادگی و یا بودن در کشور مادری منجربه اختلال دریادگیری و یا عامل ارتقاء دهنده در سایر مطالعات نیز توصیه شده است (4،25،28،29،36،42،46،52).
7- سازمان­دهی مناسب کوریکولوم پزشکی: مطالعات انجام شده در حوزه آموزش پزشکی سازمان­دهی مناسب کوریکولوم اجرایی در فضای آموزش مجازی را از عوامل تسهیل­کننده یادگیری دراین فضا می­دانند (47)، مطالعه مرور سیستماتیک انجام شده درخصوص عملکرد حوزه­های آموزش پزشکی و بالین مبتنی برفناوری فراگیر نشان می­ دهدحوزه ­های بالینی جراحی (ارولوژی، نفرولوژی، نورولوژی نوروساینس) دارای بالاترین رشد فناوری در این زمینه بوده­اند (33)، مطالعات متعددی از تناسب این بستر آموزشی برای دروس نظری کوریکولوم حکایت دارد (26)، برخی از مطالعات این بستر را برای درس­های کاربردی نظیر رادیولوژی و پزشکی قانونی (26)، و یا تناسب آن برای دوره پاتولوژی (42)، جالب بودن آن برای درس ژنتیک پزشکی (31)، همچنین مناسب بودن آن برای دانشجویان سال بالا (38) و کاربرد آموزش مجازی در مهارت­های بالینی پایه (48) را توصیه نموده­اند. در مطالعه انجام شده در عراق، 636 دانشجوی پزشکی و 81 استاد، آموزش مجازی تجربه شده طی پاندمی کووید را معادل و یا بهتر از آموزش حضوری می­دانستند (44)، در مطالعه دیگر در کره جنوبی پس از شرکت در یک دوره شش ماهه یادگیری الکترونیکی توسط دانشجویان پزشکی، نمرات آزمون آسکی آن­ها در کلیه حیطه­های شایستگی بالینی (گرفتن تاریخجه، معاینه بالینی، تعامل با بیمار) افزایش یافت (40). در تعداد از مطالعات انجام شده، دانشجویان پزشکی به یادگیری ترکیبی نسبت به حضوری و برخط تمایل بیشتر داشتند (37،42،46) و یادگیری ترکیبی را منجر به آموزش پزشکی مبتنی برشایستگی می­دانستند (36)، از طرفی در تعدادی از مطالعات، فراگیران یادگیری مهارت­های بالینی و عملی در کلینیک­ها را ترجیح می­دادند (30،32،47).
8- عوامل موسسه­ای: از دیگر عواملی که در مطالعات مختلف درماندگاری دانشجویان در بستر آموزش مجازی اثرگذار بوده و در ایجاد حس تعلق به مکان در بستر یادگیری اثرگذار است، می­توان به عوامل موسسه­ای اشاره نمود، حمایت از دانشجویان توسط موسسه آموزشی (39، 29، 27). توسعه شیوه­های حمایت سازمانی از اساتید درگیر توسعه برنامه (27)، فرآیندها و ساختار سازمانی موسسه، نگرش مدیران، عدم آگاهی و بصیرت در دانشگاه­ها و مسئولان آموزش پزشکی (45) از جمله این عوامل می­باشند. از موانع کلیدی تاثیرگذار بر توسعه و اجرای یادگیری مجازی در نظرسنجی ملی از دانشجویان پزشکی در فیلیپین موانع موسسه­ای نظیر   چالش­های اداری وفقدان سازمان­دهی و اعمال و سیاست­ گذاری­ هایی که رفاه دانشجویان در حال تحصیل را مورد غفلت قرار می­دهد، ذکر گردیده است (29).
بحث و نتیجه گیری
در مطالعه حاضر، مولفه­های تشکیل ­دهنده مفهوم حس مکان در فضای آموزش مجازی دانشجویان علوم پزشکی با مطالعه مروری دامنه­ ای شناسایی شد، در مطالعه مشابه­ای که توسط آرورا Arora با عنوان بررسی مفهوم حس مکان در محیط­های یادگیری مجازی انجام گردید ویژگی­های فیزیکی، فعالیت­های انجام شده (آزمایش­های مجازی، طراحی کارگروهی، پروژه­ها) و تعاملات اجتماعی (تعامل تجسم شده در برنامه­های Real Time از طریق آواتارها، چت نوشتاری و صوتی که توسط حرکات پشتیبانی می‌شود) از مولفه­های اصلی مفهوم حس مکان در محیط­های یادگیری مجازی برشمرده شده است (53) یکی از مولفه­های حس مکان در مطالعه حاضر محیط یادگیری مجازی هدایت­گر بود، در مطالعه ستا (Seta)و همکاران درخصوص عوامل موثر برکیفیت خدمات یادگیری الکترونیکی در آموزش عالی اندونزی یکی از عوامل تاثیرگذار براساس دیدگاه ذی­نفعان، کیفیت سیستم مدیریت یادگیری (LMS) ارایه شده مانند قابلیت استفاده و اطلاع رسانی و کیفیت مطالب سخنرانی ارایه شده در سامانه بود (54) از مولفه­های دیگر حس مکان در محیط­های آموزش پزشکی مجازی، بستر یادگیری مجازی مبتنی برفناوری بود، تجارب دانشجویان نشان می­دهد ساختار محیطی نامناسب آموزش مجازی اثرمنفی برحس تعلق دانشجویان در این فضا داشته و منجر به ریزش دانشجویان و افت تحصیلی آن­ها می­گردد (10). از مولفه­های دیگر حضور شناختی استاد بود تعامل اساتید با دانشجویان در بسترهای آموزش مجازی درماندگاری دانشجویان و ترغیب آن­ها به ادامه دوره آموزشی نقش دارد، زیرا بررسی تجارب دانشجویان نشان می­دهد عدم تعامل اساتید با دانشجویان طی دوره­های آموزشی منجر به عدم تمایل ادامه به حضور در کلاس­های آموزش مجازی پس از پاندمی کووید گردیده است (55)، در مطالعه دیگر، مشکلات اساتید در ایجاد محیط آموزشی مناسب مجازی به خصوص در بحث­های آنلاین منجر به کاهش حس تعلق به محیط آموزش مجازی در بین دانشجویان گردیده است (10). یکی دیگر از مولفه­های اثرگذار، مشارکت دانشجویان در محیط یادگیری مجازی بود. مطالعه­ای درخصوص نقش حس تعلق در توسعه مشارکت، موفقیت و ماندگاری فراگیران در محیط­های یادگیری مجازی نشان داد که ایجاد حس تعلق به محیط یادگیری منجر به رضایت­مندی بیشتر دانشجو در فضای یادگیری مجازی، همکاری بین همتایان و تعامل فعال دانشجو در فضای آموزشی مجازی می­گردد (10). توجه به فرآیندهای اجتماعی شدن در محیط­های یادگیری مجازی مولفه دیگر ایجاد احساس تعلق به مکان در فضای آموزش مجازی دانشجویان است. مطالعه­ای درخصوص درک دانشجویان از شیوه­های آموزشی مورد استفاده برای پایه­گذاری حضور اجتماعی در محیط­های آموزش مجازی نشان داد که دانشجویان بیشتر تمایل دارند تا با استاد خود در ارتباط باشند تا با هم کلاسی­ها، همچنین دانشجویان به شیوه­های آموزشی متفاوتی برای حضور اجتماعی در محیط­های یادگیری نیاز دارند (56)، مطالعه پی کاک (Peacock)و همکاران در خصوص حس تعلق در فراگیران مجازی نشان داد که سه مولفه تعامل/ مشارکت در فعالیت­های یادگیری، فرهنگ محیط یادگیری مجازی (ساختار ماژول آموزشی، رفتار اساتید، محتواهای ارایه شده به همراه رفتارهای فراگیران) و حمایت از فراگیران در توسعه حس تعلق و اطمینان از مشارکت­های اجتماعی بین همتایان شرکت­کننده در آموزش مجازی نقش اساسی دارد (57)، در طراحی دوره­های آموزش مجازی، توجه به مشخصات فراگیران شرکت­کننده در دوره حایز اهمیت است،   خصوصیت­های نژادی دانشجویان (دودلی و تقلا در به اشتراک گذاری تجارب مشترک به واسطه اثرات قومیت که منجر به تفاوت دیدگاه افراد می­گردد) نیز می­تواند منجر به احساساتی نظیر عدم ارتباط و جدایی در محیط آموزش مجازی در بین فراگیران گردد حتی اگر فراگیران دوره­های آموزشی خود را سپری کنند (58)، از دیگر ویژگی­های فراگیران امروزی (نسل z)، سبک یادگیری آن­هاست، دانشجویان نسل z ترجیح   می­دهند که به­طور مستقل، محتوای آموزشی را یاد بگیرند، اما از لحاظ اجتماعی با همتایان خود ارتباط داشته باشند (59)، آشنایی با تفاوت­های نسلی و تمرکز بر ویژگی‌های فراگیران، نقاط قوت و ارزش­های مشترک آن­ها در محیط یادگیری منجر به کلاس درس مولد و نقش فعال­تر در محیط مراقبت بهداشتی پس از فارغ التحصیلی می­گردد، به اعتقاد آن­ها محیط یادگیری نباید محدود به کلاس­های درس حضوری باشد بلکه استفاده از روش­های آموزش مجازی و آموزش با انعطاف­پذیری مبتنی بر بستر فناوری و اینترنت باید توسعه یابد و از روش­های آموزشی نظیر کلاس درس وارونه، یادگیری مبتنی بر مشکل و یادگیری مبتنی برتیم باید سود جست (60)، سازمان­دهی مناسب برنامه آموزشی پزشکی برای ارائه آن در محیط­های آموزش مجازی از دیگر مولفه­ها بود. در مطالعه انجام شده توسط آذر و همکاران با عنوان طراحی، اجرا و ارزشیابی چارچوب یادگیری از راه دور برای تسریع آموزش پزشکی طی پاندمی کووید، جهت طراحی برنامه از شبیه­سازی کلاس درس برای آموزش از راه دور استفاده گردید و از اصول تحقیق در جامعه گاریسون  Garrison’s Community Inquiry، تئوری ارتباط گرایی زیمنس Siemens’Connectivism، یادگیری مشارکتی مجازی هاراسیم - Harasim’s online-Collaborative- Learning و مدل ارتقایافته آموزش ازراه دور آندرسون Anderson’s DL- Model استفاده شد، جلسات آموزشی برخط با رویکرد ترکیبی و براساس اصول نه گانه آموزشی گانیه ارائه شد، اثربخشی برنامه برای 2 درس آمار زیستی و اپیدمیولوژی با استفاده از دو سطح اول مدل کرک پاتریک و پرسش­نامه با حیطه­های دانش تخصصی در کامپیوتر، انعطاف­پذیری آموزش از راه دور، مفید بودن و رضایت­مندی سنجیده شد، نتایج حاکی از بالاترین سطح نمرات در کلیه حیطه­ها بود، سازمان­دهی برنامه درسی بدین شیوه منجر به استقلال و یادگیری مشارکتی فراگیران شده بود، مقایسه دو سطح هرم کرک پاتریک (توسعه شناختی، عملکرد دانشجویان در آزمون­های پایانی دروس آمار و اپیدمیولوژی) نشان داد که طراحی برنامه آموزش از راه دور اثرات زیان باری بر یادگیری دانشجویان پزشکی ندارد (61). در مطالعه دیگر که در دانشگاه جان هاپکینز با عنوان گنجاندن یک برنامه درسی مجازی در آموزش چشم پزشکی طی پاندمی کووید به­دنبال کاهش جراحی چشم پزشکی در زمان پاندمی انجام شد، تمامی آموزش­ها، راندهای بزرگ وژورنال کلاب­ها به­صورت آموزش مجازی ارائه شد، اساتید چشم پزشکی با سایر موسسات در ایالات متحده و خارج از کشور در برنامه‌های آموزش مجازی و سمینارهای مشترک همکاری کردند و ابزارهای آموزشی مبتنی بر شبیه‌سازی برای کسب مهارت‌های جراحی به خوبی مورد استفاده قرار گرفت (62). از دیگر مولفه ­های شناسایی شده مفهوم حس مکان در فضای آموزش مجازی عوامل موسسه­ای بود. در 12 توصیه جی یانگ Jiang در مورد آموزش مجازی به دانشجویان پزشکی طی پاندمی کووید، به­خوبی نقش موسسات آموزش پزشکی در ایجاد بستر مناسب برای یادگیری الکترونیکی دانشجویان تبیین شده است، آمادگی موسسات آموزش پزشکی برای ارائه آموزش مجازی به­عنوان جایگزین آموزش حضوری، ایجاد جو آموزشی مناسب با حمایت از استاد و دانشجو، توسعه و حفظ زیر ساخت­های فناوری اطلاعات، ارایه آموزش و حمایت از محصولات آموزشی فناورانه نظیر پلت­فرم­های آموزشی، توسعه روش­های ارتقاء بهداشت روانی دانشجویان از طریق برگزاری جلسات مشاوره در بستر مجازی، ایجاد انگیزش و حمایت از اساتید دانشکده از جمله این موارد می­باشند که به موسسات آموزش پزشکی برای موفقیت آکادمیک دانشجویان پزشکی توصیه شده است (63).
با این­که این مرور مبتنی برجستجوی وسیع مطالعات بوده است، اما این احتمال وجود دارد که برخی مطالعات بسیار تخصصی مرتبط با مفهوم حس مکان در فضای آموزش پزشکی در جستجوی انجام شده به­دست نیامده باشد. همچنین درمورد کیفیت مطالعات وارد شده به مرور هیچ­گونه قضاوتی انجام نشده است و مطالعات تنها از نظر دسترسی به شواهد و پاسخ­گویی به سوال پژوهش حاضر انتخاب شده­اند. توجه به مفهوم حس مکان و شناسایی مولفه­های تشکیل دهنده آن در بستر آموزش مجازی دانشجویان پزشکی جهت ارتقاء کیفیت یادگیری دانشجویان و متعاقب آن ارتقاء کیفیت خدمات سلامتی ارائه شده توسط آنان پس از فارغ التحصیلی بسیار با اهمیت است. توجه به ابعاد انسانی موجود در محیط ­های آموزش مجازی در کنار توجه به ارتقاء فناوری و به روز نمودن تجهیزات مورد استفاده، در دسترسی به اهداف آموزشی دوره­های طراحی شده آموزش مجازی اثرگذار است، توجه به حضور اجتماعی اساتید و فراگیران، تعامل مناسب بین اساتید با دانشجویان و با بیماران، تدوین فعالیت­های یادگیری در قالب فعالیت ­های گروهی و سایر موارد ذکر شده در مقاله برای ایجاد حس مکان در دنیای آموزش مجازی دانشجویان پزشکی کمک ­کننده است.
قدردانی  
این مقاله برگرفته از بخشی از رساله دکتری نویسنده اول مقاله می ­باشد،که جهت انجام پژوهش در محیط دانشگاه علوم پزشکی گیلان مجوزاخلاق با کد IR.GUMS.REC.1400.621 را اخذ نموده است. لذا از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان قدردانی می­ نماییم.