پژوهش در آموزش علوم پزشکی

طوری­که انسان فرصت کافی برای ایجاد تعادل و توازن نداشته باشد، دچار تحلیل قوا شده و عوارض استرس را تجربه خواهد کرد (4).

مطالعه دیربای (Dyrbye) نشان داد که دانشجویان علوم پزشکی از استرس بالایی رنج می­برند که تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله آشنا نبودن دانشجویان در بدو ورود، جدایی از خانواده، عدم علاقه به رشته تحصیلی، ناسازگاری با افراد و محیط زندگی و کافی نبودن امکانات رفاهی قرار می­گیرد (5) ، به­ طور کلی عوامل تنش­زای دانشجویان گروه علوم پزشکی را می­توان به سه دسته‌ی عوامل مربوط به تحصیل، عوامل بالینی و شخصی- اجتماعی تقسیم کرد. نامناسب بودن روش تدریس، فشرده بودن برنامه‌های درسی و نحوه ارزشیابی مربیان از جمله عومل تنش­زای تحصیلی هستند، در حیطه بالینی نیز وقایعی مانند اشتباه در انجام مداخلات و آسیب به بیماران، تعداد زیاد دانشجویان در محیط آموزشی و فوت بیماران از عوامل ایجاد استرس می­ باشند (6). براید مک کارتی (Bridie McCarthy) نیز در پژوهش خود بیان می­کند که منبع اصلی استرس برای دانشجویان پرستاری از بالین، دانشگاه و مسائل مالی ناشی می­شود که از این میان نقش محیط بالین در ایجاد استرس برجسته تر می­باشد (7) براساس تئوری استرس لازاروس (Lazarus) استرس در بین دانشجویان پرستاری در محیط بالین می­تواند ناشی از درک اختلاف بین نیازها در موقعیت ­های بالینی و منابع آن­ها و توانایی آن­ها برای اجرای وظایف باشد. نتایج مطالعه بارتلت (Bartlett) و جون (Jun) نشان داد که دانشجویان پرستاری به­طور معنی­داری سطح استرس بالاتری را نسبت به سایر جمعیت دانشجویان دارند  (8, 9). حیطه شخصی- اجتماعی نیز شامل نگرانی در زمینه اشتغال و کاریابی، عدم کفایت حرفه­ای، نگرش نامناسب جامعه به برخی از رشته­ها، نظارت بیش از حد مربیان هنگام انجام مداخلات، عدم دریافت پاسخ مناسب برای سوالات از سوی مربیان و کارکنان و نگرانی در مورد روابط بین فردی، مانند ارتباط نامناسب با مربیان، پرسنل و پزشکان که مربوط به جو اخلاقی حاکم بر سازمان است، می‌باشد (3) .همان­طور که  می­دانید، جو اخلاقی در محیط‌های درمانی نوعی از جو سازمانی است که متشکل از روابط بین فردی پرسنل درمانی با یگدیگر و پزشکان، ارتباط با بیماران در زمینه‌ی مراقبت از آن‌ها، حمایت‌های فراهم شده از سوی کادر درمان و چگونگی ارتباط آن‌ها با بیماران و خانواده‌ی آنان است(10). مطالعه سرت (Sert) در راستای نقش اخلاق در میزان استرس ادراک شده، نشان داد که اخلاق نقش مهمی در استرس ادراک شده دارد، او نیز در پژوهش خود به این نتیجه دست یافت که ارتباط منفی میان جو اخلاقی سازمان با میزان استرس ادراک شده وجود دارد (11). مطالعه فرای (Fry) و همکاران نیز نشان داد که هر چه جو اخلاقی بیمارستان از سطح پایینی برخوردار باشد شدت دیسترس اخلاقی درک شده و عوارض آن بالاتر است (12).

اما در مطالعه آرسنیو (Arsenio) مشخص شده است که استرس با عملکرد منفی فرد در تحصیل دارای یک ارتباط خطی نیست، بلکه راهبردهای مقابله‌ای می‌تواند در این میان نقش واسطه‌ای داشته باشد و بکارگیری این راهبردها می‌تواند موجب کاهش و مدیریت استرس گردد (13). پژوهش بایمستر (Baumeister) و همکاران بیان کرد که افراد با عزت نفس بالا از راهبردهای خودتنظیمی سازگارتری نسبت به افراد با عزت نفس پایین استفاده می‌کنند (14). همچنین نتایج مطالعه ایزنبارث (Eisenbarth) نشان داد که می‌توان با بهبود عزت نفس در بین دانشجویان از طریق برهم­کنش درک استرس و فرایندهای مقابله با آن از علائم افسردگی در دانشجویان کاست (15). ادواردز (Edwards) نیز در بررسی ارتباط بین استرس درک شده و عزت نفس دانشجویان پرستاری بیان نمود که میزان استرس ادراک شده بالینی و عزت نفس دانشجویان در سال‌های متفاوت آموزش آن‌ها به ­طور  معنی­ داری متفاوت است. همچنین دانشجویان در آغاز و پایان سومین سال آموزش خود به ترتیب از بیشترین میزان استرس و کم­ترین میزان عزت نفس برخوردار بودند (16). عزت­نفس عبارت است از درجه تصویب، تأیید و ارزشی که شخص نسبت به خود احساس می­کند و یا قضاوتی که فرد نسبت به ارزش خود دارد (17).

یکی دیگر از متغیرهایی که به نظر می­رسد بر استرس ادارک شده تاثیر داشته باشد، شادکامی است. شادکامی، نوعی ارزشیابی فرد از خود و زندگی ­اش است و در برگیرنده مفاهیمی از قبیل رضایت از زندگی، عواطف مثبت، نداشتن نشانگان افسردگی و اضطراب است (18). شواهد موجود گویای آن است که شادکامی مولد انرژی، شور و نشاط است و همچون سپری می‌تواند انسان را در برابر فشارهای روانی محافظت و سلامت او را تضمین کند (19). نتایج پژوهش ­های انجام شده حاکی از نقش شادکامی در کاهش استرس رویدادهای زندگی است. چنانچه هان (Hahn) در مطالعه خود نشان داد که افراد شاد در هنگام مواجهه با موقعیت فشارزا از راهبردهای موثر مقابله با استرس استفاده می‌کنند و این امر سبب می‌شود که استرس کم­تری تجربه کنند. در مقابل افرادی که شاد نیستند، رویدادهای استرس­زا را منفی و غیرقابل کنترل ارزیابی می‌کنند و از راهبردهای سریع و غیرموثر برای کاهش استرس استفاده می‌کنند که اغلب به کاهش استرس منتهی نمی‌شود (20). هی فلورا (He, Flora Xuhua) نیز در پژوهش خود بیان کردند که سطح استرس درک شده در دانشجویان پرستاری ارتباط منفی با میزان حس روانی خوب بودن دارد (21). همچنین رویز (Ruiz-Aranda) نیز در پژوهش خود نشان داد که دانشجویانی که سطح استرس کم­تری دارند از شادکامی و رضایت بیشتری در زندگی خود برخوردارند (22).

براساس این­که دوران دانشجویی، دوره­ای مهیج و پرچالش برای دانشجویان است و در طول این دوره کلیه دانشجویان به­ویژه دانشجویان پیراپزشکی از جمله پرستاری، اتاق عمل و بیهوشی بخش اعظمی از مطالب آموزشی خود را در محیط بیمارستان و تحت جو اخلاقی حاکم بر بیمارستان فرا می‌گیرند و با توجه به این­که مطالعاتی به بررسی ارتباط درک جو اخلاقی بیمارستان و استرس ادراک شده در پرسنل پرداخته­اند، اما مطالعه­ای در مورد دانشجویان پیراپزشکی در این زمینه انجام نشده است، همچنین با توجه به این­که استرس واکنشی روانی و غیرارادی است، و می­توانیم اثرات مخرب آن را با انتخاب راهکارهای مقابله‌ای مناسب کاهش دهیم. لذا در این مطالعه به بررسی نقش عزت نفس، شادکامی و جو اخلاقی بیمارستان در پیش­بینی استرس ادراک شده دانشجویان پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی جهرم پرداختیم تا با بررسی اهمیت و سهم این عوامل در میزان استرس ادراک شده بتوانیم در آینده    برنامه­های کاهش استرس را بهتر و هدفمندتر مدیریت کنیم.

روش ­ها

پژوهش حاضر مطالعه‌ای تحلیلی- مقطعی است که در سال 1397به روش سرشماری بر روی 400 دانشجوی پرستاری، بیهوشی، اتاق عمل و فوریت­های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جهرم انجام گرفت که از این تعداد، 316 نفر در این پژوهش شرکت و اقدام به پر نمودن پرسشنامه‌ها نمودند. معیارهای ورود در این مطالعه شامل گذراندن حداقل یک واحد کارآموزی در بخش‌های بیمارستان در ترم‌های قبل و عدم داشتن شرایط میهمانی یا انتقالی از سایر دانشگاه‌های علوم پزشکی بود. موارد عدم تمایل دانشجو به ادامه شرکت در مطالعه به هنگام پاسخ­دهی به پرسشنامه‌ها و یا پر نمودن ناقص پرسشنامه‌ها نیز به عنوان معیارهای خروج در نظر گرفته شد.

به منظور گردآوری داده‌ها از پرسشنامه مربوط به اطلاعات دموگرافیک (سن، جنسیت، رشته تحصیلی، وضعیت تأهل، ترم تحصیلی، وضعیت سکونت و اشتغال) و پرسشنامه­های بررسی جو اخلاقی بیمارستان اولسون (Olson)، مقیاس استرس ادراک شده‌ کوهن (Perceived stress of Cohen)، عزت نفس روزنبرگ (Rozenberg) و شادکامی آکسفورد (Oxford) استفاده شد که در زیر به معرفی پرسشنامه‌ها پرداخته شده است.

پرسشنامه‌ی جو اخلاقی که در سال ۱۹۹۸ توسط اولسون تدوین شد که حاوی ۲۶ آیتم در پنج حیطه‌ی؛ ارتباط با همکاران آیتم­ های (۱0،11،18،23)، پزشکان (5،9،14،17،22،26)، بیمارستان (4،8،13،16،21،25)، بیماران (2،6،11،19) و مدیران (3،7،12،15،20،24 ) است. طبق این ابزار، برداشت افراد از جو اخلاقی حاکم بر  بخش­ های بیمارستان در پنج سطح با استفاده از مقیاس لیکرت (1= تقریباً هرگز، ۲= به ندرت، ۳ =گاهی اوقات، ۴= اغلب، 5= تقریباً همیشه) اندازه­ گیری می‌گردد. بدین ترتیب، حداقل نمرهی کل ممکن برای هر فرد ۲۶ و حداکثر آن ۱۳۰ می‌باشد. پایایی درونی این ابزار نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بین 92/0- 68/0 برای پنج حیطه و برای کل پرسشنامه 91/0 محاسبه شده است (23). شایان ذکر است که این پرسشنامه در سال ۱۳۸۳ توسط مبشر و همکاران نیز به فارسی ترجمه شده و از پایایی مطلوب 92/0 برخوردار بود (24). پژوهشگران مطالعه حاضر نیز پایایی این ابزار را با استفاده از آلفای کرونباخ عدد 903/0 به­دست آوردند.

از نظر هیل و آرگیل (Hills& Argyle) پرسشنامه شادکامی آکسفورد (25) نسخه اصلاحی فهرست شادکامی آکسفورد آرگیل (Argyle)، مارتین و کروسلاند (Martin & Crossland) در سنجش بهزیستی ذهنی است (26). نسخه اصلاحی پرسشنامه شادکامی آکسفورد حاوی 29سوال چهارگزینه‌ای است که گزینه‌های هر آیتم از صفر تا سه نمره­گذاری گردیده است و براساس دستورالعمل پرسشنامه، بالاترین نمره شادکامی 87 و پایین­ترین نمره آن صفر است (25). در بررسی انجام شده توسط علیپور نیز، ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه بین 87/0 تا 92/0 به­ دست آمد (27). در مطالعه حاضر نیز پایایی این ابزار از طریق آلفای کرونباخ 862/0 تایید شد.

پرسشنامه عزت نفس روزنبرگ (28) نیز شامل 10 سؤال با گزینه­های موافقم و مخالفم است و شیوه نمره ­گذاری این مقیاس نیز به این صورت است که به پاسخ موافق به هر یک از عبارت‌های 1تا 5، نمره‌ی (1+) و به پاسخ مخالف نمره‌ی (1-) تعلق می‌گیرد، اما به پاسخ موافق به هر یک از عبارت­های 6تا10، نمره‌ی (1-) و به پاسخ مخالف به آن‌ها نمره‌ی (1+) تعلق می‌گیرد، بدین ترتیب نمره بالاتر از صفر نشان­ دهنده عزت نفس بالا، نمره پایین­تر از صفر نشان­دهنده عزت نفس پایین، نمره (10+) نشان­ دهنده عزت­ نفس خیلی بالا و نمره (10-) نشان­دهنده عزت­نفس خیلی پایین است. بنابراین دامنه نمرات بین (10-) و (10+) قرار دارد (29). پایایی آن با روش بازآزمایی توسط علیزاده محاسبه شد و ضریب همبستگی 74/0 به­ دست آمد (30). پایایی این آزمون در مطالعه حاضر از طریق آلفای کرونباخ 72/0 به­ دست آمد.

مقیاس استرس ادراک شده اولین بار توسط کوهن (Cohen)، کامارک (Kamarak) و مرملستین (Mermelstein) تهیه شده است. این مقیاس دارای 14 عبارت و براساس یک مقیاس درجه­ بندی لیکرت از 0 تا 4 نمره­گذاری می­شود. محدوده نمره این پرسشنامه بین 56-0 است. نمره بالاتر نشان­دهنده استرس ادراک شده بیشتر می ­باشد، نمره کلی استرس درک شده به سه سطح (0-14، 15- 28، 29- 56) تقسیم می­گردد، مجموع نمرات حاصل از این آزمون میزان استرس ادراک شده را در دانشجویان نشان می­دهد (31, 32). السونی و لطیف (Alsuni and Latif) همسانی درونی این آزمون را به روش آلفا کرونباخ 74/0 محاسبه نموده ­اند (33) در ایران نیز اصغری و همکاران همسانی درونی این آزمون را به روش آلفا کرونباخ بر روی 300 نفر از دانشجویان 84/0 محاسبه کردند. همچنین روایی محتوایی و روایی سازه این پرسشنامه نیز به روش تحلیل عاملی مورد تایید قرار گرفت (34). در مطالعه حاضر نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ پایای این ابزار را 732/0 به­دست آمد.

در پژوهش حاضر جهت جمع ­آوری اطلاعات پس از هماهنگی و کسب اجازه از اساتید محترم در مواردی که دانشجویان پس از کلاس حاضر دیگر کلاسی نداشتند و دارای فرصت کافی جهت پاسخگویی به سوالات بودند، در 15 دقیقه پایانی کلاس، محقق در هر یک از کلاس ­های رشته­ های مورد نظر حضور   می­ یافت، پس از توضیح در مورد اهداف پژوهش و کسب رضایت از دانشجویان، پرسشنامه‌ها بین آن‌ها توزیع و پس از پاسخگویی دانشجویان به سوالات (زمان پاسخگویی به سوالات 45- 35 دقیقه بود)، پرسشنامه ­ها جمع ­آوری می­گردید. لازم به­ذکر است این مقاله حاصل نتایج طرح تحقیقاتی مصوب معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی جهرم با تاییدیه کمیته اخلاق با شناسه IR.JUMS.REC.1395.074 است. پس از جمع­آوری اطلاعات، داده‌ها براساس آمار توصیفی و تحلیلی (آزمون‌های همبستگی پیرسون، ازمون t مستقل و ANOVA) و آزمون رگرسیون خطی چندگانه با استفاده از  نرم­افزار آماری SPSS.Ver.16 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

یافته ­ها

در بررسی همبستگی و ارتباط میان متغیرهای دموگرافیک با میزان استرس ادراک شده نیز، تنها ارتباط بین وضعیت تاهل با میزان استرس ادراک شده معنی ­دار بود (036/0p=). در جدول شماره یک فراوانی اطلاعات دموگرافیک و میانگین میزان استرس ادراک شده دانشجویان بر حسب آن بیان شده است.
یافته­ ها نشان داد که نمره شادکامی و میزان استرس ادراک شده دانشجویان در حد متوسط است. همچنین میزان نمره جو اخلاقی بیمارستان از دیدگاه دانشجویان و میزان عزت­نفس آن­ها نیز بیشتر از حد متوسط بود (جدول 2).

همچنین در بررسی همبستگی میان متغیرهای شادکامی، عزت­نفس و جواخلاقی با میزان استرس ادراک شده همبستگی معنی­ دار منفی میان شادکامی و عزت نفس با میزان استرس ادراک شده مشاهده گردید (05/0>p=) (جدول3). به­طوری­که با افزایش میزان شادکامی و عزت نفس میزان استرس ادراک شده در دانشجویان کاهش می­یافت.
تجزیه و تحلیل رگرسیون خطی به روش هم­زمان (Enter) هم نشان داد که همبستگی معنی­داری میان متغیر جو اخلاقی از دیدگاه دانشجویان با میزان استرس ادراک شده آن­ها وجود ندارد، اما میان متغیرهای شادکامی و عزت نفس با میزان استرس ادراک شده همبستگی معنی­داری مشاهده شد، بنابراین پس از حذف متغیر جو اخلاقی، دو متغیر شادکامی و عزت نفس توانستند 21 درصد از واریانس متغیر استرس ادراک شده را پیش ­بینی کنند. به­ طوری­ که با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره شادکامی، نمره استرس ادراک شده دانشجویان 226/0 و همچنین با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره عزت نفس نیز نمره استرس ادراک شده در آنان 344/0 کاهش می­ یابد (جدول4).

بحث و نتیجه­ گیری
هدف مطالعه حاضر بررسی نقش عزت نفس، شادکامی و جو اخلاقی بیمارستان در پیش­بینی استرس ادراک شده دانشجویان پیراپزشکی بود. در این پژوهش همبستگی منفی معنی­داری میان شادکامی و عزت نفس با میزان استرس ادراک شده دانشجویان مشاهده گردید. اما همبستگی میان جو اخلاقی بیمارستان از دیدگاه دانشجویان با میزان استرس ادراک شده آن­ها معنی­دار نبود. بنابراین دو متغیر شادکامی و عزت نفس توانستند 21/0 از واریانس میزان استرس ادراک شده را پیش ­بینی نمایند.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میزان استرس ادراک شده دانشجویان در حد متوسط (39/26) است. در این راستا ایلسایز (Elsayes) بیان کرد که میزان استرس ادراک شده دانشجویان پرستاری سال آخر در محیط بالین در سطح بالایی قرار دارد (35). همچنین نتایج مطالعه پورافضل نیز نشان داد که سطح استرس ادراک شده در دانشجویان پرستاری دانشگاه تهران در حد متوسط و بالاتر است (36). این تفاوت­ ها می­تواند به دلیل نوع رشته، سطح مقطع تحصیلی، دانشگاه محل تحصیل و تفاوت در عوامل تنش­زای فرهنگی و اجتماعی ایجاد شده باشد.
تحلیل رگرسیون نیز در این مطالعه حاضرنشان داد که دو متغیر عزت نفس و شادکامی از جمله عواملی هستند که می­ توانند کاهش بخشی از میزان استرس ادراک شده دانشجویان را پیش­بینی نمایند. در این راستا طالع‌پسند نیز در پژوهش خود بیان می کند که نیازهای اساسی روان‌شناختی و شادکامی پیش‌بینی کننده معنی­داری برای استرس ادراک‌ شده هستند، به‌علاوه خودآگاهی هیجانی و خوش‌بینی می‌توانند میزان استرس ادراک شده را تبیین نمایند (37)، همچنین شیرالی نیا نیز بیان می‌کند که ذهن آگاهی، شفقت خود و رضایت از زندگی 24 درصد از واریانس استرس ادراک شده را تبیین می‌کنند (38). بنابراین با توجه به نتایج این پژوهش‌ها، می­توان ادعا کرد که جهت کاهش استرس ادراک شده و مدیریت آن، عوامل موثر دیگری نیز وجود دارند که شناسایی و تقویت آن­ها می­تواند در امر مدیریت استرس موثر باشد.
همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که همبستگی منفی معنی­داری بین عزت نفس و شادکامی با میزان استرس ادراک شده دانشجویان وجود دارد. به ­طوری­که با افزایش استرس ادراک شده، عزت نفس و شادکامی دانشجویان کاهش یافته است. رویز (Ruiz) در پژوهش خود بیان می‌کند که دانشجویانی که سطح استرس کم­تری داشته ­اند از شادکامی و رضایت بیشتری در زندگی خود برخوردار بوده­اند (22). نتایج ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮﺍﻧﺮ (Craner) ﻧﺸﺎﻥ ﺩﺍﺩ که ﺑﻴﻦ ﺷﺎﺩﮐﺎﻣﻲ ﻭ ﻋﺪﻡ ﺍﺿﻄﺮﺍﺏ ﻭ ﺍﻓﺴﺮﺩﮔﻲ ﻭ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺭﺍﺑﻄﻪ ﻣﻌﻨﻲﺩﺍﺭﻱ ﻭﺟﻮﺩ دارد (39). بابک معینی نیز در پژوهش خود ارتباط منفی معنی­ داری را ﺑﻴﻦ ﺷﺎﺩﮐﺎﻣﻲ ﻭ ﺍﺿﻄﺮﺍﺏ ﻭ ﺍﻓﺴﺮﺩﮔﻲ مشاهده کرد (40). خانی و همکارش در مطالعه خود بیان کرد که بین استرس ادراک شده و شادکامی در زنان نابارور و بارور رابطه منفی معنی­داری وجود دارد به­طوری­که شادکامی در این زنان با متغیر استرس ادراک شده قابل  پیش­بینی است (41) که نتایج این پژوهش­ها با مطالعه حاضر همخوانی دارد. این همخوانی را شاید بتوان چنین توجیه نمود، ﺍﻓﺮﺍﺩﻱ ﮐﻪ ﺷﺎﺩﮐﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﺩﺍﻣﻨﻪ ﺭﻭﺍﺑﻂ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩﺗﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺩﺍشته، ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﺍﻳﻦ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻳﮑﻲ ﺍﺯ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺍﺳﺘﺮﺱ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩﺍﺭ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺷﺎﺩﮐﺎﻣﻲ ﺑﺎﻻ ﺍﺯ ﺭﺍﻫﺒﺮﺩﻫﺎﻱ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭﺍﻧﻪ­ﺗﺮ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺍﺳﺘﺮﺱ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ در نتیجه ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﻓﮑﺎﺭ ﺧﻮﺩﺁﻳﻨﺪ ﻣﻨﻔﻲ ﮐﻪ ﺯﻣﻴﻨﻪ­ﺳﺎﺯ ﺍﺧﺘﻼﻻﺕ ﺧﻠﻘﻲ، ﺍﺿﻄﺮﺍﺑﻲ شده ﺍﺳﺖ در این افراد پایین­تر است در نتیجه این افراد دراری سطح استرس ادراک شده پایین­ تری می­ باشند (42). همچنین تحقیقات موجود در رابطه با دانشجویان پرستاری نشان داد که تجربیات استرس­زای دوران تحصیل و بار سنگین برنامه­ها می­تواند عزت نفس آن­ها را کاهش دهد (16،43). ادواردز (Edwards) در بررسی ارتباط بین استرس درک شده و عزت نفس دانشجویان پرستاری بیان کرد که میزان استرس ادراک شده بالینی و عزت نفس دانشجویان در سال­های متفاوت آموزش آن­ها به ­طور  معنی ­داری متفاوت بوده، به ­طوری­که دانشجویان در آغاز و پایان سومین سال آموزش خود به ترتیب از بیشترین میزان استرس و کم­ترین میزان عزت نفس برخوردارند (16). یلدریم(Yildirim) و همکاران نیز در پژوهش خود بیان کردند که سطح استرس دانشجویان پرستاری که با موقعیت­های استرس­زا مواجه می­شدند به وسیله عزت نفس آن­ها و حمایت اجتماعی تحت تاثیر قرار می­گیرد و دانشجویانی که عزت نفس بالایی دارند در مواجه با موقعیت­های استرس­زای دوران تحصیل­شان موثرتر عمل می­کنند (44). براساس گفته بایمستر (Baumeister) و همکاران شاید دلیل آن این باشد که افراد با عزت نفس بالا از راهبردهای خودتنظیمی سازگارتری نسبت به افراد با عزت نفس پایین استفاده می‌کنند (14).
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که بین متغیرهای دموگرافیک تنها میان وضعیت تاهل و میزان استرس ادراک شده از نظر آماری رابطه معنی­داری وجود دارد، به­طوری­که میزان استرس ادراک شده در افراد مجرد بیشتر از دانشجویان متاهل است. فضل­جو نیز در مطالعه خود ارتباط معنی­داری بین وضعیت تاهل و میزان دیسترس ادراک شده پرستاران بیان کرد (45)، شاید یکی از دلایل آن مشکلات مالی افراد مجرد جهت تامین مخارج دوران تحصیل خود باشد. مطالعه هی­فلورا (He, Flora Xuhua) نشان داد که مشکلات مالی می­تواند یکی دیگر از منابع ایجاد استرس باشد (21).
در مطالعه حاضر میزان استرس ادراک شده در دانشجویان شاغل نسبت به دانشجویانی که در طول تحصیل خود مشغول به کار نبودند، بیشتر بود، اما این اختلاف از نظر آماری   معنی­ دار نبود. در مطالعه هی­فلورا نیز تعداد زیادی از دانشجویان که کار تمام وقت یا پاره وقت داشتند استرس بالاتری نشان دادند، او دلیل این امر را بهم خوردن تعادل میان کارکردن و درس خواندن دانشجویان دانست (21)، در مطالعه ما نیز شاید دلیل معنادار نشدن این تفاوت از لحاظ آماری تعداد کمتر دانشجویان شاغل به دانشجویان غیر شاغل بوده باشد.
 همچنین در مطالعه حاضر میانگین میزان استرس ادراک شده در دانشجویان مونث بیشتر از دانشجویان مذکر بود، اما این اختلاف میانگین از نظر آماری معنی­دار نبود. در مطالعه مقدم و همکاران نیز گرچه میزان استرس ادراک شده در دانشجویان دختر بیش از دانشجویان پسر بود ولی رابطه معنی­داری مشاهده نشد (46). کوهن نیز در مطالعه خود هیچ­گونه ارتباط معنی­داری بین جنسیت و استرس ذکر نکرده است (47). اما در مطالعه‌ای که در دانشگاه لاهور پاکستان انجام شده، میانگین استرس ادراک شده در دانشجویان دختر به­طور معنی­داری بیشتر از پسران بوده و این تفاوت به­ویژگی سنتی جامعه پاکستان که در آن دختران به­علت محدودیت­های تحمیل شده اجتماعی قادر به شرکت در فعالیت­های خارج درسی نیستند نسبت داده شده است (48). نتایج مطالعه شکوهی امیرآبادی نیز نشان داد که استرس در دانشجویان دختر به­طور معنی­داری بیش از پسران بوده است (49)، شاید دلیل این اختلاف‌ها، متفاوت بودن شیوه تبیین افراد از موقعیت‌های استرس‌زا و در نتیجه تفاوت در میزان استرس ادراک شده در دو جنس مذکر و مونث باشد، همچنین ممکن است استرس ادراک شده     به­عنوان یک متغیر وابسته تحت تاثیر عوامل دیگری نیز قرار گیرد که نقش عامل جنسیت را در میزان استرس ادراک شده، کم­رنگ­تر سازند.  
در پژوهش حاضر نتایج نشان داد که ارتباط معنی­داری بین جو اخلاقی بیمارستان با میزان استرس ادراک شده دانشجویان وجود ندارد. سرت (Sert) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافت که ارتباط منفی میان عدالت سازمانی و جو اخلاقی سازمان با میزان استرس درک شده وجود دارد (11). فرای (Fry) و همکاران نیز در مطالعه خود بیان کردند که هر چه جو اخلاقی بیمارستان از سطح پایینی برخوردار باشد شدت استرس اخلاقی درک شده و عوارض آن بالاتر است (12). نتایج این پژوهش­ها با یافته­های مطالعه حاضر همخوانی ندارد. شاید دلیل این اختلاف­ها متفاوت بودن گروه­های مورد مطالعه و تفاوت تاثیرپذیری و دیدگاه این گروه­ها از جو اخلاقی بیمارستان به­دلیل تفاوت در ساعت­های حضور آن­ها در بیمارستان­ها و برخوردهای متفاوت افراد با آن­ها باشد.
اما به ­طورکلی نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میزان استرس ادراک شده دانشجویان در حد متوسط بوده است. با توجه به این­که دانشجویان به­ویژه گروه علوم پزشکی (به­دلیل گذراندن بخشی از دوره­های آموزشی خود در محیط بالین) با عوامل تنش­زای متعددی در طول دوران تحصیل خود مواجه می­شوند و با توجه به این­که در این پژوهش دو متغیر شادکامی و عزت نفس توانستند 21 درصد از واریانس استرس ادراک شده را پیش­بینی نمایند بنابراین بهتر است مراکز فرهنگی و مشاوره دانشجویی دانشگاه جهت افزایش شادکامی و عزت نفس دانشجویان و مدیریت استرس آن­ها، اقدام به برگزاری اردوهای سیاحتی بیشتر، کارگاه­های آموزش افزایش شادکامی و عزت نفس و مهارت­های مقابله با استرس مانند توانایی حل مسئله، مثبت اندیشی و نحوه مدیریت استرس نمایند تا بدین طریق دانشجویان بتوانند با تقویت شادکامی و عزت نفس در خود به عنوان دو عامل موثر در کاهش استرس، بر هیجانات منفی خود در موقعیت­های استرس­زا غلبه کنند و با شناخت باورهای و موقعیت­های مرتبط با ایجاد استرس و چالش با این افکار و موقعیت­ها، در جهت مدیریت و کاهش استرس و در نتیجه بهبود وضعیت تحصیلی خود گام بردارند.    
مطالعه‌ی حاضر دارای محدودیت­هایی است که می‌باید برای تفسیر بهتر یافته‌ها مورد توجه قرار گیرند. نخستین محدودیت این پژوهش استفاده از روش همبستگی است. لذا روابط کشف شده را نمی­توان به­عنوان روابط علی فرض کرد. دوم این­که نمونه‌ی پژوهش در این مطالعه صرفاً از میان دانشجویان پیراپزشکی یک دانشگاه انتخاب گردیده­اند و بنابراین ممکن است قابل تعمیم به دانشگاه‌ها یا رشته‌های دیگر نباشد، لذا انجام مطالعات گسترده‌تر با استفاده از نمونه‌های معرف دانشگاه‌ها و رشته‌های مختلف قابل توصیه است و مورد سوم در مطالعه حاضر جمع­آوری داده­ها با استفاده از پرسشنامه به شیوه خوداظهاری بود که به­­دلیل تعداد زیاد ابزار و بی­حوصلگی دانشجویان احتمال کم­دقتی هنگام پاسخگویی به پرسشنامه­ها وجود داشت. چنانچه متغیرهای عزت نفس و شادکامی دانشجویان تنها توانستند 21 درصد از واریانس استرس ادراک شده را پیش­بینی کنند. لذا پیشنهاد می‌شود که در آینده به بررسی و شناخت سهم سایر عوامل در تعیین میزان استرس ادراک شده دانشجویان پرداخته شود تا بتوانیم با شناخت سایر عوامل موثر، به ارائه راهکارهایی در جهت کاهش استرس ادراک شده به­عنوان یک عامل مخرب و تاثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی و زندگی آینده دانشجویان بپردازیم.
قدردانی
بدین­وسیله از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی جهرم جهت حمایت مالی و کلیه دانشجویان و همکاران محترم که ما را در انجام تحقیق یاری نمودند کمال تشکر و سپاسگزاری  به­عمل می­آید.