پژوهش در آموزش علوم پزشکی

سال ­هاست که تدریس دروس نظری در رشته پزشکی و رشته های مرتبط به شیوه سنتی سخنرانی استاد به همراه ارائه اسلاید در کلاس برگزار می­ گردد، عملی که هم برای استاد و هم برای دانشجویان به ­عنوان رفع تکلیف تلقی می­ گردد  (1،2). شناخت و آگاهی مدرسان از نظریه­ های یادگیری و الگوهای تدریس اهمیت ویژه­ ای دارد، زیرا اماکن آموزشی جایگاهی برای هدایت، نظارت و یادگیری هستند و معلم چون راهنما، ناظر و سازمان­دهنده است. مدرس افزون بر آگاهی ­های لازم در زمینه ماده درسی، باید درباره­ ی شیوه ­های طراحی آموزشی و ارزشیابی آن نیز دانش و مهارت کافـی داشته باشـد(3). در روش سنتی بیشتر وقت کلاس به سخنرانی استاد و نگاه کردن و گوش کردن دانشجویان می ­گذرد. دانشجویان به تنهایی مطالب را فرا می­ گیرند و به کار گروهی تشویق نمی­ شوند. در مقابل در روش­ های فراگیر محورLearner- Centered Method (LCM)، تمرکز فعالیت­ها از استاد به فراگیر منتقل می­شود (4). به بیان دیگر در این روش­ها مسئولیت ساماندهی آن­چه باید فراگرفته شود به خود دانشجو واگذار گشته و منجر به یادگیری فعال می­گردد (5،6). یادگیری فعال دانشجویان را به­طور مستقیم در فرایند یادگیری وارد می­نماید و آنان را به تلاش و تفکر در      فعالیت­هایشان وادار کرده و باعث می­شود دانشجویان وضعیت، استعدادها و باورهایشان را نسبت به یادگیری کشف و هدایت نمایند (7،8).
یکی از روش­های آموزشی دانشجو محور، روش برگزاری کلاس درس به صورت Gallery Walk می­باشد که در زمره روش­های آموزشی تیمی Team-Based Learning (TBL) است (9). برای توضیح نحوه­ی اجرای این روش، در نظر بگیرید به هم­راه یک دوست وارد یک گالری برای تماشای آثار هنری شده­اید. شما در گالری قدم می­زنید، در مقابل یک اثر توقف کرده و با دقت به اجزای آن نگاه می­کنید. با دوستتان در مورد آن­چه از اثر درک می­کنید گفتگو کرده و نظراتتان را به اشتراک  می­ گذارید. در صورتی که مشکلی در درک مفهوم اثر وجود داشته باشد، از هنرمند خالق آن اثر درخواست می­کنید که برای شما توضیح دهد. بدین ترتیب اطلاعات شما در مورد آن اثر هنری افزایش می­یابد. در روش آموزشی Gallery Walk، فرایند فوق دقیقاً با مطالب آموزشی و با زمان­بندی مشخص انجام می­گردد. به­صورتی که مطالب درسی در قالب پوسترهایی بر روی دیوار کلاس نصب شده و فراگیران در گروه­های کوچک 5-3 نفره به مطالعه آن­ها می­ پردازند. این روش، یادگیری در گروه ­های کوچک را هم­زمان با تدریس در یک کلاس بزرگ هدایت نموده و پیش می­ برد (10)، به این ترتیب که یادگیری به­صورت تیمی مستلزم مباحثه­ی فراگیران در مورد موضوع مورد مطالعه است (11). ساختار آموزش تیمی و تسهیل شرایط برای انجام مباحثه در گروه­ها باعث اطمینان از یادگیری مباحث توسط فراگیران می­ گردد. نقش استاد در روش­ های آموزشی تیمی، یک تسهیل­ کننده ­ی فرایند آموزش در کنار تیم ­هاست و نه به صورت یک سخنران پشت تریبون. از این رو استاد باید از روش­ هایی استفاده نماید که در برگیرنده ­ی امکانات درون کلاس، تفکر انتقادی، حل مشکل و بحث کلاسی باشد (12،13).
همچنین تکنیک Gallery Walk از روش ­های آموزشی فراگیر- محور بوده که در آن دانشجو نقش اصلی را در یادگیری مطالب ایفاء نموده و استاد به عنوان ناظر و هدایت­ کننده در کنار دانشجو قرار دارد. در Learner Centered Method (LCM) محققین اعتقاد دارند که آموزش باید به ­عنوان یک فعالیت مفید علمی انجام شود به ­نحوی که دانش در شرایط مختلف زندگی به ­کار گرفته شود. در این روش معلم به فراگیران کمک می ­کند تا خودشان یادگرفتن را بیاموزند، تمایل­ شان به حل مشکل را پرورش دهند و ظرفیت خود را برای سخت کار کردن و داشتن پشتکار افزایش دهند (14،15). بنابراین از مزایای برگزاری کلاس آموزشی به روش Gallery Walk می­ توان به موارد زیر اشاره کرد: 1- یادگیری بر عهده دانشجو قرار گرفته و معلم به عنوان ناظر و در مواقع لزوم برای رفع ابهامات و سوالات در کنار دانشجویان قرار می­ گیرد. 2- یادگیری دانشجویان به صورت گروهی امکان بحث کردن در مورد موضوع مورد نظر را برای ایشان فراهم کرده و در  نتیجه­ی مباحثه، یادگیری از حالت غیرفعال (به­ صورت سخنرانی در کلاس درس) به یادگیری فعال (بحث گروهی) تبدیل می­گردد (16). 3- به دلیل نحوه طراحی روش آموزشی، در این روش تدریس زمان­بندی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و با اجرای درست روش فراگیران به خوبی با مفهوم مدیریت زمان به صورت عملی آشنا می­ گردند (17). بنابراین و با توجه به لزوم استفاده از روش ­های نوین آموزشی جهت یادگیری فعال در دانشجویان، مطالعه حاضر با هدف  به­ کارگیری روش نوین Gallery Walk در تدریس مباحث تخصصی داروسازی و مقایسه­ ی آن با روش سنتی تدریس  به­ صورت سخنرانی در تاثیر بر روی میانگین نمرات دانشجویان طراحی و اجرا شد.
روش­ ها
این مطالعه از نوع مطالعات مداخله­ گر نیمه­ تجربی است و در دو گروه Gallery Walk و سنتی و با طرح پیش ­آزمون و پس ­آزمون، بر روی دانشجویان ترم 9 دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی گیلان در سال 1396 انجام شد. این مطالعه طی دو جلسه دو ساعته از درس فارماسیوتیکس 5،   در مباحث مستقل (مهندسی بافت و سیستم ­های میکروفلوئیدیک)، برای دانشجویان اجرا گردید. دانشجویان در این کلاس 36 نفر در محدوده سنی 21 تا 24 سال بودند که براساس معدل کل طبقه ­بندی و به دو گروه همتا تقسیم شدند. پس از آن به ­صورت تصادفی مطالب درسی برای یک گروه به­ روش سنتی (گروه کنترل) و برای گروه دیگر به ­صورت Gallery Walk (گروه آزمون) تدریس شد. پس از آموزش مبحث "مهندسی بافت" در دو گروه مورد آموزش به شیوه­ ی سنتی و Gallery Walk، برای آموزش مبحث "سیستم ­های میکروفلوئیدیک"، گروه­ های آموزش سنتی و نوین با یکدیگر جا به جا شده و به این ترتیب هر دو گروه تحت آموزش با هر دو شیوه قرار گرفتند.
معیار ورود دانشجویان به مطالعه، اشتغال به تحصیل در مقطع دکتری داروسازی، در حال گذراندن ترم نهم دوره تحصیلی، انتخاب واحد فارماسیوتیکس 5 برای بار نخست بود. معیار خروج از مطالعه، غیبت در جلسات مورد نظر و یا تاخیر در ورود به کلاس به­ دلیل عدم امکان برگزاری مجدد پیش ­آزمون بود. یکی از دانشجویان از گروه سنتی به دلیل تاخیر در حضور در کلاس و شرکت نکردن در پیش ­آزمون، از مطالعه حذف گردید. این مطالعه در کمیته اخلاق شورای پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی گیلان با کد اخلاق IR.GUMS.REC.1396.225 مورد تصویب قرار گرفت.
در گروه آزمون، 18 دانشجو به 6 گروه 3 نفره تقسیم شدند. در ابتدا محتویات آموزشی در قالب 6 پوستر طراحی شده و در اطراف محیط کلاس نصب شد. در کنار هر پوستر یک سوال تشریحی از مطالب موجود در همان پوستر طرح شده که هر گروه پس از مطالعه پوستر به آن پاسخ دادند. پاسخ این سوال در ارزیابی دانشجویان نقشی نداشته و صرفاً به جهت افزایش دقت دانشجویان حین مطالعه پوستر طراحی شد. به­ علاوه با جا به جایی گروه ­ها هر گروه می­ توانست پاسخ­ های گروه قبلی را مطالعه نموده و حین دادن پاسخ به سوال، پاسخ گروه ­های دیگر را نقد نماید. هر یک از 6 گروه در مقابل یک پوستر قرار گرفته و 7-5 دقیقه فرصت برای مطالعه پوستر و پاسخ به سوال داشتند و سپس چرخش گروه ­ها صورت می­ پذیرفت. به این ترتیب تقریباً ظرف مدت 40 دقیقه همه­ ی گر وه­ها در هر 6 ایستگاه قرار گرفته و تمام پوسترها را مطالعه نمودند. بعد از مطالعه همه پوسترها توسط گروه­ ها، اعضای هر گروه به مدت 10-15 دقیقه با هم به بحث و جمع ­بندی مطالب پرداخته و جمع ­بندی خود را از مطالب آموخته شده به صورت نوشته به استاد ارائه دادند. در مرحله بعد، گروه کنترل (تدریس سنتی) که به­صورت جداگانه در کلاس دیگری با شرایط فیزیکی و تجهیزات مشابه حضور داشتند، تحت آموزش همان مبحث با همان حجم مطلب و استاد قرار گرفتند و سعی شد کلیه­ ی مباحث موثر بر آموزش به جز شیوه­ ی تدریس برای دو گروه یکسان در نظر گرفته شود. دانشجویان در هر دو گروه قبل از آغاز تدریس، به سوالات پیش ­آزمون که تعداد 10 سوال می ­باشد پاسخ داده و پس از اتمام آموزش نیز به همان سوالات با عنوان "پس­ آزمون" پاسخ دادند. به­ منظور کاهش سوگرایی مدرس نسبت به شیوه ­ی تدریس، امتحانات پیش ­آزمون و   پس ­آزمون به ­صورت مکتوب و چهارگزینه ­ای برگزار و تصحیح آزمون توسط مدرس دیگری صورت پذیرفت. میزان یادگیری دانشجویان با استفاده از هر یک از روش ­های تدریس با انجام آزمون­ های فوق ارزیابی شده و دو گروه نیز با یکدیگر با استفاده از آزمون­ های Paired t-test و t مستقل و  نرم­ افزار آماری SPSS.Ver.23 مقایسه شد (شکل 1).

یافته­ ها
این مطالعه بر روی 35 نفر از دانشجویان ترم 9 دوره­ی دکترای عمومی داروسازی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی گیلان صورت گرفت. پس از پایان تدریس دو مبحث مهندسی بافت و سیستم­های میکروفلوئیدیک در درس فارماسیوتیکس 5، نمرات پیش­آزمون و پس­آزمون، برای دو گروه دانشجویان مورد ارزیابی قرار گرفت (شکل 2).

نتایج نشان دادکه میانگین نمرات دانشجویان در پیش آزمون در دو گروه سنتی (83/1±84/4) و Gallery walk (26/2±6/4) نشان ­دهنده اختلاف معنی­ داری نبود (05/0
براساس نتایج آزمون Paired t، میانگین نمرات دانشجویان در پس­ آزمون افزایش معنی­داری نسبت به پیش ­آزمون داشت (0001/0>P) و این نتیجه برای هر دو گروه سنتی و Gallery walk تکرار شد (جدول 2). این نتیجه به این معنی است که در هر دو گروه مورد مطالعه، پس از انجام آموزش به شیوه ­های سنتی و Gallery walk، میانگین نمرات دانشجویان در پس ­آزمون به نسبت پیش­ آزمون افزایش یافته است.

بحث و نتیجه­ گیری
مطالعه حاضر با هدف مقایسه تاثیر شیوه­ ی تدریس سنتی و Gallery walk بر روی دانش دانشجویان ترم 9 دوره­ی دکتری حرفه ­ای داروسازی، در مباحث درس فارماسیوتیکس 5 طراحی و اجرا گردید. نتایج نشان داد که میانگین نمرات دانشجویان در هر دو روش سنتی و Gallery walk در پس­آزمون اختلاف معنی­ داری با پیش ­آزمون دارد. همچنین با وجود این­که میانگین نمرات پس­آزمون دانشجویان در روش تدریس Gallery walk نسبت به روش سنتی بالاتر بود، این اختلاف از نظر آماری معنی­دار نبود.
هرچند مطالعه ­ی کمی مقایسه ­ای بر روی آموزش مباحث تخصصی دروس دوره­ی دکتری حرفه ­ای داروسازی در دو گروه مجزا به روش سنتی و Gallery walk یافت نشد، مطالعاتی در زمینه­ی آموزش زبان انگلیسی به دانش­آموزانی که زبان مادری متفاوتی دارند، با استفاده از این تکنیک انجام شده است. مطالعه نمازی­دوست و همکاران نشان داد که فراگیران زبان انگلیسی در سطح پیش از متوسط (Pre Intermediate) با استفاده از روش آموزشی Gallery walk در مقایسه با روش آموزش سنتی توانایی بهتری در مکالمه­ی زبان انگلیسی پیدا کرده­اند. در این مطالعه فراگیران به دو گروه 30 نفری از افراد هم سطح در زبان انگلیسی تقسیم شده و یک گروه به عنوان گروه تجربه (تحت تدریس با شیوه­ی Gallery walk) و گروه دیگر به عنوان گروه کنترل تحت تدریس به شیوه­ ی معمول آموزشگاه زبان قرار گرفتند. نتایج نشان داد که علی­رغم نبود تفاوت معنی­دار آماری بین دو گروه در پیش­آزمون، اختلاف معنی­داری در نمرات پس­آزمون این دو گروه وجود داشته و فراگیران گروه تجربه نمرات بالاتری کسب نموده بودند (18). همچنین Kerisnin Otoyo برای آموزش مکالمه­ی زبان انگلیسی به دانش ­آموزان پایه­ی یازدهم در اندونزی از روش آموزشی Gallery walk در مقایسه با روش سنتی استفاده نمود. دانش­آموزان در دو کلاس 38 نفره به عنوان گروه تجربه و گروه کنترل قرار گرفتند. بررسی نتایج در دو گروه نشان داد که اختلاف معنی­داری بین نمرات پیش ­آزمون و پس ­آزمون وجود داشته و اختلاف نمرات پس­آزمون در دو گروه مورد مطالعه نیز معنی­ دار و به نفع گروه تحت آموزش با روش Gallery walk بوده است (19).
روش آموزشی Gallery walk یکی از انواع روش­ های آموزشی TBL می­باشد. مطالعات گسترده ­ای در زمینه ­ی آموزش گروه­ های پزشکی با استفاده از روش­ های TBL صورت پذیرفته است. به ­صورت اختصاصی­ تر تعداد محدودی از مطالعات به آموزش دانشجویان داروسازی با استفاده از روش ­های تیمی پرداخته ­اند. صالحه صبوری شهر بابک و همکاران برای آموزش مباحث بیوتکنولوژی به دانشجویان داروسازی از روش TBL استفاده نمودند. در این مطالعه تعداد 30 دانشجو به­ صورت تصادفی به دو گروه 14 (TBL) و 16 (سنتی) نفره تقسیم شدند. هر دو گروه مورد سنجش با پیش ­آزمون و پس ­آزمون مشترک قرار گرفته و نتایج نشان داد که هرچند میانگین نمرات در گروه TBL بالاتر بود اما از نظر آماری این اختلاف بین دو گروه معنی­دار نبوده است. به نظر می ­رسد تعداد کم دانشجو در هر گروه یکی از دلایل این موضوع است. از سوی دیگر 1 دانشجو در گروه TBL و 6 دانشجو در گروه سنتی در آزمون نهایی مردود شدند که موضوع قابل توجهی است (20). نکته­ ی مورد توجه این است که در مطالعه­ ی صبوری شهربابک نیز مانند مطالعه­ ی جاری،  اجرای روش ­های نوین آموزشی بر روی دانشجویان رشته­ ی داروسازی، مزیت یادگیری معنی­ داری نسبت به روش سنتی تدریس ایجاد نکرده است. به نظر می ­رسد تعداد محدود دانشجویان داروسازی در بعضی از   سال­ های آموزشی و برخی دانشکده ­ها، دلیل کوچک بودن جامعه مورد مطالعه و احیاناً معنی­دار نشدن تفاوت بین گروه­ها گردیده است. همچنین احتمال دارد به دلیل تخصصی بودن بسیار بالای مباحث مورد تدریس در دروس داروسازی،    روش­های تیمی و مباحثه­ ی دانشجویان در کنار حضور استاد، به عنوان راهنما، جایگزین نقش محوری استاد آموزش­ دهنده نمی­ گردد. در همین راستا، نتایج مطالعه­ ی Barry E. Bleske و همکارانش نشان داد که در آموزش طولانی مدت (6 ماه) ، براساس نتایج آزمون­ های چندگزینه­ ای، هیچ مزیت معنی­ داری از نظر آماری در روش تدریس TBL نسبت به روش سخنرانی وجود نداشته است (21).
در مجموع می ­توان این­طور فرض نمود که براساس نتایج مطالعات کمی، روش ­های نوین تدریس تیمی از جمله روش Gallery walk روش های مطلوب­ تری برای تدریس مباحث عمومی مانند زبان انگلیسی و دروس پایه­ ی داروسازی (به نسبت دروس تخصصی پیچیده­ تر) می­باشند. هرچند در برخی مطالعات کیفی در آموزش دانشجویان داروسازی، دانشجویان بازخورد مثبتی نسبت به روش ­های TBL نشان داده­ اند. برای مثال در مطالعه Jason Hall و همکارانش، در هفته­ ی اول سال اول تحصیل دانشجویان داروسازی را با یک هفته اجرای برنامه ­های TBL برای ادغام همزمان مباحث فارماسیوتیکس و داروسازی بالینی در غالب یک نمونه بالینی آغاز نمودند. بررسی نتایج نشان داد که دانشجویان پاسخ مثبتی به روش TBL دادند و در طول برنامه انتظار انجام پیش­ مطالعه و آمادگی برای همه ­ی قسمت­ ها داشتند. به ­علاوه این روش به دانشجویان اجازه داد تا نسبت به سایر روش ­های آموزشی، با تعداد بیشتری از همسالان خود ارتباط برقرار نمایند (22). Simon Tweddell و همکارانش این بار تجارب اساتید داروسازی را در ارائه دروس به روش TBL در کنار دانشجویان، مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج نشان داد که مزایای روش TBL شامل افزایش مشارکت دانشجویان، یادگیری دانشجویان به کمک یکدیگر، افزایش لذت تدریس در اساتید و افزایش مهارت ­های قابل انتقال دانشجویان بود. در مقابل چالش ­های مطرح شده در این مطالعه شامل افزایش بار کاری اولیه برای اساتید، نوشتن تمرین های کاربردی و موثر و تسهیل کردن شرایط کلاس برای آموزش به شیوه ­ی دانشجو محور بود. در نهایت به دلیل اینکه مزایای آموزشی مشارکت فعال دانشجویان در یادگیری، افزایش مهارت­ های قابل انتقال برای آینده­ی شغلی و رضایت شخصی پس از برگزار نمودن کلاس TBL، نسبت به    چالش­های اولیه­ی گذار به این روش برتری داشت، اساتید از برگزاری دوره­های آموزشی به روش TBL حمایت نمودند (23). در مطالعه­ ی Alruthia و همکاران، مقایسه­ای بین روش­های مختلف یادگیری فعال در بین اساتید علوم پزشکی خاور میانه انجام شد که در آن استفاده روش Gallery walk (08/2درصد) در مقایسه با بحث کلاسی (26/87درصد) با استقبال کمتری روبرو شد که این امر به دلیل لزوم آماده­ سازی محتوای تدریس از پیش و افزایش بار کاری اساتید بوده است (24).
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که شیوه­ی نوین آموزشی ارائه شده برای دانشجویان باعث ایجاد تعاملات درون گروهی، بین  گروه­ ها و تعامل بیشتر فردی و گروهی با استاد بود. همچنین لزوم پاسخ به سوال طرح شده در هر ایستگاه و ارائه جمع ­بندی نهایی به استاد یک فرایند چالشی برای دانشجویان به حساب می ­آمد. هرچند مشاهده شد محدودیت زمانی اعلام شده گاهاً باعث ایجاد استرس در دانشجویان شده و لازم است به عنوان عامل ایجاد اختلال در یادگیری مورد ارزیابی قرار گیرد. به علاوه مدیریت کلاس به شیوه­ی Gallery walk، رعایت   زمان­بندی، هم­راه با نظارت و راهنمایی دانشجویان، برای اساتید بسیار پرزحمت بوده و از محدودیت­ های این روش به شمار می­ رفت که لزوم حضور یک دستیار آموزشی برای مدیریت زمان­بندی کلاس به چشم می ­خورد.
در مجموع به نظر می ­رسد با توجه به این­که براساس مطالعات کمی، آموزش به شیوه­ های TBL و اختصاصاً با روش Gallery Walk در دانشجویان داروسازی، تفاوت معنی­ داری از نظر میانگین نمرات با روش­ های آموزش سنتی نشان نداد، انجام مطالعات هم­زمان کمی وکیفی، جهت بررسی افزایش   مهارت­ های ارتباطی و قابل انتقال دانشجویان، ارتقای یادگیری فعال و مشارکت دانشجویان در فرایند آموزش و افزایش رضایت شخصی و حرفه­ ای اساتید از به کارگیری شیوه­ های TBL، جهت گسترش اجرای دوره ­های آموزشی داروسازی بر مبنای این روش ­ها پیشنهاد می­ گردد. همچنین با توجه به اثرگذار بودن جامعه آماری مورد مطالعه در معنی­دار شدن نتایج، به نظر می­ رسد ادامه­ ی انجام مطالعات بر آموزش به شیوه ­ی Gallery walk در دانشجویان داروسازی ورودی­های 94 به بعد، به دلیل افزایش تعداد پذیرش دانشجویان در  سال­ های اخیر بسیار راهگشاست.
قدردانی
پژوهشگران از کلیه دانشجویان گرامی که در انجام این پژوهش همکاری لازم را داشتند تشکر و قدردانی می­ نمایند.