پژوهش در آموزش علوم پزشکی

برای تعیین روایی محتوا نیز از دو روش کیفی و کمی استفاده شد. در این مطالعه تعیین روایی محتوا مبتنی بر قضاوت افراد متخصص بود. در روش کیفی تعیین روایی محتوا، گویه­ها توسط خبرگان مورد بازنگری قرار گرفت و اصلاحات ضروری در آن­ها اعمال شد. برای تعیین روایی محتوا به روش کمی، دو شاخص نسبت روایی محتوا (CVR) ( 91/0 ) و شاخص روایی محتوا (CVI) ( 86/0) مورد استفاده قرار گرفت. برای تعیین نسبت روایی محتوا از 10 نفر از اعضای هیات علمی که تجربه لازم در این زمینه را داشتند در خواست شد تا هر گویه را بر اساس طیف سه قسمتی (ضروری است، مفید است ولی ضروری نیست، و ضرورتی ندارد) بررسی نمایند.
برای شاخص روایی محتوایی، پرسشنامه طراحی شده را در اختیار 5 نفر از اعضاء هیت علمی قرار داده شد تا میزان مربوط بودن ساده بودن، مربوط بودن، واضح بودن هر یک از عبارت موجود در پرسشنامه را تعیین نمایند. برای تعیین پایایی ابزار از آزمون– باز آزمون استفاده گردید. بدین منظور پرسشنامه دو بار و به فاصله زمانی 10 روز در اختیار یک گروه 30 نفره از افراد مورد مطالعه قرار داده شد. داده­های حاصل از دو آزمون برای تعیین ضریب همبستگی با همدیگر مقایسه گردید این مقدار 87/0 به دست آمد.
روش­کار بدین صورت بود که محقق پس از اخذ معرفی­نامه از معاونت پژوهـشی دانشــگاه و هماهنگی با رئیس دانشـکده­ها و
 
ارایه توضیـحاتی مختــصر درباره تحقــیق و محـــرمانه بودن
اطلاعات) بی­نام بودن پرسشنامه(، همچنین کسب رضایت دانشجویان برای همکاری، شروع به به جمع­آوری داده­ها کرد. داده­ها پس از جمع­آوری وارد نرم افزار آماری SPSS.Ver.16 و از آزمون­های t مستقل (برای ارتباط میانگین نمره هر حیطه (شخصی و سازمانی) با متغیر­های جنسیت، سابقه پژوهشی، سابقه گذراندن کارگاه)، آزمون آنالیز واریانس یک طرفه (برای ارتباط بین میانگین نمره هر حیطه شخصی و سازمانی با متغیر رشته تحصیلی) و آزمون ضریب همبستگی پیرسون (برای ارتباط بین متغیر­های کمی (موانع در حیطه فردی، سازمانی و سن) برای تجزیه و تحلیل داده­ها استفاده شد. سطح معنی­داری کمتر از 05/0 از نظر آماری معنی­دار تلقی گردید.
یافته ­ها
دامنه سنی شرکت­کنندگان 18 تا 35 سال و میانگین سنی آن­ها 61/2±61/21 بود. 227 نفر (9/55 درصد) مونث و 179 نفر   (1/44 درصد) مذکر، 313 نفر (6/77 درصد) فاقد سابقه پژوهش و 302 نفر (9/75 درصد) کارگاه آموزشی را نگذرانده بودند. نتایج نشان داد که مهم­ترین موانع شخصی پژوهش، مهارت و دانش ناکافی از روش­های تحقیق است و از طرفی مسئولیت خانوادگی در پایین­ترین رتبه موانع پژوهش قرار داشتند (نمودار 1).

نمودار شماره دو نشان می­دهد که مهم­ترین موانع دانشجویان در حیطه سازمانی، عدم دسترسی به منابع کسب و کمبود امکانات و تجهیزات و کم اهمیت­ترین آن خدمات بالینی نسبت به خدمات پژوهشی در راستای خدمت به بیماران از در انجام پژوهش بود.
 

بر اساس نتایج حاصل از مطالعه بین نمره موانع شخصی و سن (975/0=p)، موانع سازمانی و سن (809/0=p) رابطه معنی­داری مشاهده نشد. همچنین نتایج نشان داد که دانشجویان محقق بیشتر با موانع سازمانی (90/13±13/56) و دانشجویان غیرمحقق با موانع فردی (95/10± 80/53) مواجهه هستند و نتایج بیانگر وجود موانع سازمانی بیشتر از موانع فردی بود (نمودار 3).


بر اساس نتایج حاصل از آزمون t مستقل و آنالیز واریانس یک طرفه، بین نمره میانگین کسب شده در حیطه شخصی و سازمانی با متغیرهای جنسیت، سابقه پژوهشی، سابقه گذراندن کارگاه آموزشی و رشته تحصیلی رابطه ای یافت نشد (05/0

بحث و نتیجه­ گیری

نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشان داد که بیشترین مانع انجام فعالیت­های پژوهشی در بین دانشجویان محقق، موانع سازمانی و در بین دانشجویان غیرمحقق موانع شخصی بود. این نتایج با مطالعه عنبری (6)، Siemens (14) و Amin (15) هم­خوانی دارد. طبیعتاً دانشجویان محقق به ­دلیل درگیر بودن در فرایندهای اداری تصویب و انجام فعالیت­های پژوهشی موانع سازمانی را بیش از دانشجویان غیرمحقق درک نموده­اند. از میان موانع موجود در حیطه سازمانی، عدم دسترسی به منابع کسب اطلاعات، کمبود امکانات و تجهیزات، مقررات دست و پا گیر اداری، درآمد ناکافی از محل پژوهش در مقایسه با سایر

فعالیت­ها، عدم ایجاد انگیزه از طرف مسئولین و اساتید به ترتیب بیشترین سهم از موانع پژوهشی را به خود اختصاص دادند.
بر اساس نتایج تحقیق حاضر مهم­ترین مانع سازمانی دانشجویان، عدم دسترسی به منابع کسب اطلاعات بود. این یافته با نتایج مطالعه ستوده (16) و مطالعه فرزانه (10) هم­راستا بود. باقری مجد و همکاران نارسایی در اطلاع رسانی را معظل عمده­ای در موسسات پژوهشی معرفی نمودند (17). به­نظر می­رسد نبود امکانات و زمینه لازم برای شرکت دانشجویان در انجمن­ها و   کنفرانس­های تخصصی داخلی و خارجی، هزینه بالای برخی نشریه­های تخصصی، هزینه زیاد ثبت نام در همایش­ها، فقدان اطلاع­رسانی درباره­ی برگزاری همایش­ها و نبود یک منبع یا مرجع تخصصی برای آموزش صحیح و بهره­گیری بهتر از روش­های کسب اطلاعات علمی از دلایل احتمالی یافته حاضر باشد. لذا ایجاد زمینه لازم و فراهم آوردن امکان شرکت دانشجویان در مجامع علمی و شرکت در سمینارهای داخلی و خارجی و ایجاد کارگاه­های آموزشی و اطلاع رسانی به منظور دسترسی به اطلاعات در این زمینه پیشنهاد می­گردد.
همچنین در مطالعه حاضر دومین مانع در حیطه سازمانی کمبود امکانات و تجهیزات بود. Stange معتقد است کشورهایی که در دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته، در بخش تحقیقات سرمایه­گذاری مناسب (مالی، انسانی) انجام داده­اند (18). شکاری و همکاران در بررسی مهم­ترین  چالش­ های پیش­روی تحقیق بیان نمودند، وجود عامل رقابت در کشورهای توسعه­یافته باعث شده است که بخش خصوصی سهم قابل­توجهی در تامین اعتبارات پژوهشی داشته باشد اما این موضوع در ایران و بسیاری دیگر از کشورهای در حال توسعه وجود ندارد (19). در مطالعه غفارزاده بیش از نیمی از افراد مورد مطالعه معتقد بودند که امکانات و تجهیزات موجود و اعتبار پژوهشی دانشگاه برای انجام امور پژوهشی کافی           نمی­باشد (20). یافته­های مطالعه صفری نشان داد که امکانات آموزشی و پژوهشی، دسترسی به اینترنت با سرعت مناسب، بانک­های اطلاعاتی مختلف، مجهز نمودن آزمایشگاه­های تحقیقاتی و فراهم نمودن دستگاه­های پیشرفته آزمایشگاهی، حمایت مالی بخش تحقیقات دانشگاه از فعالیت­های پژوهشی دانشجویان می­تواند مشارکت دانشجویان در انجام فعالیت پژوهشی را تقویت نماید (21). مطالعه ظهور نشان داد که محدودیت­های تایپ، پرینت، مشاوره پژوهشی، اینترنت و کتابخانه به ترتیب مهم­ترین عوامل نارضایتی افراد از خدمات کمک پژوهشی است (22). مطالعات دیگری هم با یافته­های پژوهش حاضر همخوانی داشتند (6، 23-25). پس می­توان نتیجه گرفت که هر چه بودجه­ی پژوهش در کشور بالاتر باشد، مشارکت دانشجویان در پژوهش و تدوین مقالات علمی نیز بیشتر خواهد بود. در این خصوص به مسئولین محترم پیشنهاد می­گردد در حوزه هزینه­های پژوهشی مخصوصاً تحقیقات دانشجویی نگاه ویژه­ای داشته باشند.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که طولانی بودن مراحل تصویب طرح­های تحقیقاتی و عدم ایجاد انگیزه از طرف مسئولین و اساتید از جمله موانع سازمانی دیگری بود که توسط دانشجویان ذکر شد. در خصوص ایجاد انگیزه کافی در پژوهش­گران نقش اساتید راهنما جهت تشویق دانشجویان به انجام فعالیت­های پژوهشی و تاکید بر امر پژوهش و منافع آن در زندگی تحصیلی و شغلی آینده آن­ها می­تواند کمک­کننده باشد. از طرفی سرمایه­گذاری و تاسیس کمیته تحقیقات فعال دانشجویی و دادن یک­سری اختیارات مستقیم به این کمیته­ها و بکارگیری فعال دانشجویان به­عنوان نیروی کار در این کمیته­ها و دادن حق­الزحمه کاری می­تواند در ارتقاء انگیزه دانشجویان موثر واقع شود. در تحقیق غفارزاده بیش از نیمی از دانشجویان از شیوه مدیریتی مرکز تحقیقات دانشجویی اظهار     بی­اطلاعی کرده­ا­ند. بدین معنی که علاقه به پژوهش وجود دارد ولی برنامه­ریزی، اطلاع­رسانی و سرمایه­گذاری وجود ندارد (20). عزیزی طی پژوهشی به این نتیجه رسید که توجه به عوامل درونی (انگیزه افراد)، ایجاد زمینه مناسب برای رشد استعداد­ها و خلاقیت افراد، توجه به عوامل اقتصادی و استفاده از سیستم­های اطلاع رسانی از جمله عوامل مهم موثر در پژوهش می­باشند (26). در زمینه طولانی بودن مراحل تصویب پروپوزال نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که حدود 85 درصد از افراد دارای پروپوزال ارسالی به مراکز پژوهشی دانشگاه جهت تصویب، این فرایند را طولانی عنوان کرده­اند. لذا ضرورت بازنگری ساختارهای دانشگاه و مراکز پژوهشی تابعه ملموس می­باشد. از طرفی تجربیات پژوهشی مدیران مراکز پژوهشی می­تواند در خارج کردن فعالیت­های پژوهشی از یک سیکل اداری، از بین بردن فرهنگ اداری ایستا و عناصر مخل نقش آفرین در زمینه کاهش مدت زمان تصویب طرح­ها مثمر ثمر واقع شود (22). بنابراین از بین بردن موانع اداری، توسعه سامانه اطلاع­رسانی و استفاده از افراد شایسته و با تجربه جهت ارزیابی طرح­های پژوهشی از جمله اقداماتی است

که می­تواند در کاهش پروسه تصویب طرح­های تحقیقاتی مفید باشد.
نتایج پژوهش حاضر نشان می­دهد که مهارت و دانش ناکافی از روش تحقیق مهم­ترین مانع شخصی در مشارکت دانشجویان نسبت به انجام پژوهش، می­باشد. در مطالعه اشرفی و همکاران یکی از مهم­ترین موانع شخصی در بین دانشجویان دانش و آگاهی ناکافی از متدلوژی تحقیق بود (25). این یافته با نتایج سایر مطالعات همسو بود (11، 23، 27). ولی با مطالعه عابدینی اصل که در آن مهارت­های پژوهشی در حداقل اهمیت خود قرار داشت همخوانی ندارد (28) به نظر می­رسد دلیل این تفاوت اینست که در مطالعه عابدینی گروه هدف اعضای هیت علمی، ولی در مطالعه حاضر گروه هدف دانشجویان بودند. قرار دادن واحد درسی روش­های تحقیق در تمام مقاطع دانشگاهی و همچنین برگزاری کارگاه­های آموزشی منظم و عملی،              می­تواند در افزایش دانش دانشجویان از متدلوژی تحقیق مثمر ثمر واقع شود. جویباری و همکاران نیز قرار دادن روش تحقیق را در برنامه درسی دانشجویان مهم ارزیابی نمودند (29).
بر اساس نتایج حاصل از پژوهش حاضر، دانشجویان مشغله کاری و فشردگی واحد­های درسی را یکی دیگر از موانع پژوهش ارزیابی  نمودند. نتایج پژوهش حاضر با مطالعه عنبری و همکاران (6)، چنگیزی آشتیانی (13) و پور ناصری (30) هم­راستا بود. طبیعتاً لزوم حضور دانشجویان گروه­های علوم پزشکی در عرصه­های بالین و جامعه در دوران تحصیل فشردگی واحد­های درسی را منجر شده و فرصت انجام فعالیت­­های پژوهشی را حتی در صورت مهیا بودن امکانات تحقیقاتی پژوهش محدود می­کند. در تحقیق ثناگو و همکاران نیز فشردگی واحد­های درسی یکی از معظلات انجام تحقیق ارزیابی گردید که با نتایج این تحقیق همخوانی داشت (4). بنابراین پیشنهاد می­گردد با حذف سرفصل­های غیرضروری در برنامه آموزشی با نظر متخصصین ذیربط، و گنجاندن واحد­های عملی روش تحقیق در سر فصل دروس تمام رشته­های علوم پزشکی دانشجویان وقت کافی برای آموزش روش تحقیق و انجام پژوهش بیابند.
می­توان نتیجه گرفت بیشترین موانع از دیدگاه دانشجویان نداشتن مهارت کافی در انجام تحقیق، دانش ناکافی از متدلوژی و روش تحقیق، آشنا نبودن به اصول آماری، عدم دسترسی به منابع کسب اطلاعات می­باشد. بزرگترین مانع فردی دانشجویان مشارکت­کننده در پژوهش، نداشتن مهارت کافی در انجام تحقیق و در حیطه سازمانی بیشترین مانع عدم دسترسی به منابع کسب اطلاعات بود. لذا پیشنهاد می­ گردد با فراهم کردن امکان دسترسی به اینترنت با سرعت، مجهز نمودن آزمایشگاه­های تحقیقاتی، آشنایی بیشتر دانشجویان با متدلوژی تحقیق از طریق برگزاری کارگاه­های آموزش مقاله­نویسی و روش تحقیق، تشویق و افزایش انگیزه دانشجویان از طرق مختلف، اصلاح شیوه­های اداری و همچنین در دسترس قرار دادن تیم­های مشاوره پژوهشی با حضور افراد متخصص و جبران کمبود امکانات و تجهیزات می­توان تا حدودی این موانع را مرتفع ساخت. از جمله راهکارهایی برای رفع مشکل حیطه سازمانی می­توان به ایجاد زمینه لازم و فراهم آوردن امکان عضویت دانشجویان در مجامع علمی و شرکت در سمینارهای داخلی و خارجی، اشاعه فرهنگ استفاده بیشتر از منابع الکترونیکی از طریق فراهم آوردن نرم افزارهای تخصصی و بانک­های اطلاعاتی مرتبط با هر رشته ­ای اشاره نمود.

از محدودیت­های پژوهش حاضر این است که پرسشنامه استفاده شده محقق ساخته بود که با استفاده از مطالعات و متون مشابه طراحی گردیده که بهتر است در مطالعات آتی روانسنجی پرسشنامه با روش­های از جمله تحلیل عاملی صورت پذیرد. از دیگر محدودیت­های مطالعه، تکمیل پرسشنامه به روش خود گزارش­دهی بود که ممکن است از صحت لازم برخوردار نباشد.

قدردانی
این مقاله حاصل طرح مصوب شورای پژوهشی کمیته پژوهشی  دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به شماره ثبت 37331/ص/1396 می باشد. از کمیته پژوهشی دانشجویان و معاونت تحقیقات و فن آوری دانشگاه علوم پزشکی برای حمایت مالی از این مطالعه  قدردانی می شود.