مقدمه
آموزش مامایی بخشی از نظام آموزش عالی است که با حیات انسان ها سر و کار دارد و توجه به جنبههای کمی و کیفی آن از اهمیت ویژهای برخوردار است ( 1). آموزش بالینی، مهم ترین بخش در آموزش پرستاری و مامائی و جزو لاینفک آن میباشد که به لحاظ اهمیت، قلب آموزش حرفهای شناخته شده است.طی آموزش بالینی آموختهها به عمل در میآیند، مهارتها آموزش داده میشوند و دانشجویان با واقعیتهای موجود در محیط کار روبهرو میشوند (2) .در آموزش بالینی، دانشجو در تعامل با مربی و محیط آموزشی بالینی، مفاهیم آموخته شده نظری و عملی قبلی را در موقعیتهای واقعی و بر روی بیماران واقعی به کار میبندد. بنابراین هرگونه ضعف در زمینه آموزش بالینی دانشجویان موجب ضعف و کاهش کارآیی دانش آموختگان خواهد شد (3). محیطهای بالینی دارای ویژگیهای متغیر و غیرقابل پیشبینی هستند و همین امر باعث شده آموزش دانشجویان را به صورت اجتنابناپذیری تحتتاثیر قرار دهند و نقش و عملکرد مدرسین بالینی را بااهمیت سازند بهصورتی که برخی صاحب نظران و کارشناسان آموزشی، آموزش بالینی را از آموزش تئوری بااهمیتتر تلقی نمودهاند (4). آﻣﻮزش ﺑﺎﻟﯿﻨﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی زیﺎدی ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮاده، ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﻣﺤﯿﻂ آﻣﻮزﺷﯽ ﻗﺮار دارد (5). نتایج بسیاری از مطالعات بیانگر آن است که شکاف نسبتاً عمیقی در روند آموزش علمی پرستاری و مامایی و عملکرد بالینی دانشجویان وجود دارد، به طوری که آموزشهای بالینی موجود، توانایی لازم را برای ابراز لیاقت و مهارت بالینی به دانشجو نمیدهد. در این میان وظیفه دانشکدههای پرستاری و مامایی تربیت دانش آموختگانی است که توان ارائه خدمات بالینی را براساس پیشرفتهای علمی روز داشته باشند و با دانش کافی و مهارت بالینی بتوانند نیاز مددجویان را برآورده سازند. مطالعات مختلف نشان دادهاند وجود مشکلات متعدد مانع از دستیابی به این اهداف بوده است (6) که میتوان به عدم هماهنگی بین انتظارات پرسنل و بخش با اهداف آموزش، نامناسب بودن تعداد دانشجو با بیمار در بخشها، امکانات ناکافی و عدم استفاده از وسایل آموزشی، ارتباط نامناسب از سوی پزشکان، سرپرستاران و دیگر پرسنل با دانشجو، نداشتن فرصت لازم برای انجام اقدامات استاندارد، نامناسب بودن شرایط و موقعیت های بالینی مطابق با اصول تئوری، تنش در بالین، عدم وجود معیارهای ارزیابی مناسب و یکنواخت جهت دانشجویان، عدم مهارت کافی مربی، نبودن اعتماد به نفس، ترس و اضطراب و آشفتگی در هنگام انجام کار بالین اشاره نمود (7). در این زمینه، یافتههای مطالعه صالح آبادی و همکاران نشان داد که مشکلات و موانع آموزش بالینی از دیدگاه مربیان بالینی به ترتیب عدم رعایت اصول علمی کار در محیطهای بالینی (92/3درصد)، کمبود امکانات و شرایط محیط کار (76/9 درصد)، کمبود انگیزه در دانشجویان (69/2 درصد)، غیرآموزشی بودن بیمارستان و تعداد زیاد دانشجو در گروههای کارآموزی (61/5 درصد) بودند و از دیدگاه دانشجویان مامایی و پرستاری به ترتیب تعداد زیاد دانشجو در گروههای کارآموزی (62/9درصد)، شکاف موجود بین علم و عمل در محیطهای بالینی (62/1 درصد)، نداشتن فرم ارزشیابی بالینی استاندارد و شیوه های بالینی سلیقهای (62/1 درصد) ذکر شده است (8). محققین با انجام یک طرح ملی، موانع آموزش بالینی اثربخش را در پنج عامل مهم، فقدان محیطهای بالینی با کیفیت، کمبود تعداد اعضای هیات علمی، نسبت تعداد اعضای هیات علمی با دانشجویان، مشکلات مربوط به تعداد دانشجویان، الگوبرداری منفی از محیطهای بالینی و در معرض محیطهای بالینی مختلف قرار گرفتن دانشجو را که دارای خط مشیهای متفاوت کاری هستند، طبقه بندی و خلاصه نمودند (9). در پژوهشی در یزد از نظر 42/59 درصد دانشجویان، امکانات بخشها، اعم از کمیت و کیفیت، وسایل در دسترس و نیز مراجعین و بیماران بستری در مراکز آموزشی درمانی به ندرت باآموختههای تئوری و فن پرستاری آنها هماهنگی دارد (10). کیفیت آموزش مامایی تاثیر عمیقی بر ارائه مهارتهای بالینی مامایی دارد، فارغ التحصیلان این رشته باید حداقلهای مهارتهای بالینی و حرفهای در انجام وظایف مامایی را کسب کرده باشند (11). ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺎﻟﯿﻨﯽ یﮏ ﻣﻬﺮه ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﯽ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪریﺰی و ﮐﺴﺐ ﺗﺠﺎرب ﺑﺎﻟﯿﻨﯽ اﺳﺖ و در ﺟﻬﺖ ایﺠﺎد ﺷﺮایﻂ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪفﻫﺎی آﻣﻮزش ﺑﺎﻟﯿﻨﯽ اﺳﺎﺳﯽﺗﺮیﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ زیﺮا میتواﻧﺪ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎی اﻣﮑﺎﻧﺎت آﻣﻮزﺷﯽ را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ و یﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺑﻬﺘﺮیﻦ ﺷﺮایﻂ را ﺑﺎ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎیﯽ در ایﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ و یﺎ ﻋﺪم ﺗﻮان ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﻏﯿﺮﺟﺬاب ﺗﺒﺪیﻞ ﮐﻨﺪ (12). در یکی از مطالعات نیز نقش استاد بالینی به عنوان مهمترین فرد به خصوص در ارزشیابی بالینی مورد توجه قرار داشت و دانشجویان معتقد بودند که استاد بالینی باید مهارتها و اطلاعات به روز داشته باشد تا بتواند آموزش داده و ارزشیابی کند (13). بهبود و ارتقای کیفیت آموزش بالینی، مستلزم بررسی مستمر وضعیت موجود، شناخت نقاط قوت و اصلاح نقاط ضعف است که در این رابطه نظرات و ایدههای دانشجویان، به عنوان عنصر آموزشی، می تواند راهگشای برنامههای آینده باشد دانشجویان به عنوان دریافتکنندگان خدمات حرفهای مدرسان بهترین منبع برای شناسایی رفتارهای آموزش بالینی مدرسان خود هستند (14). علیرغم انجام تحقیقات در زمینه بررسی مشکلات آموزش بالینی در سراسر کشور، با توجه به متفاوت بودن مدرسین، دانشجویان و سیستمهای آموزشی در هر واحد دانشگاهی، بررسی مشکلات آموزش بالینی در هر مرکز آموزش به طور مجزا و در فواصل زمانی کوتاه بسیار ضروری به نظر میرسد؛ چرا که بکارگیری نتایج حاصل از این مطالعات میتواند نقش بسزایی در ارتقای سطح کیفی و کمی آموزش بالینی داشته باشد (15). با توجه به آنچه گفته شده میتوان به ضرورتآموزشهای بالینی دانشجویان علوم پزشکی پی برد. دوران کارورزی به عنوان آخرین مقطعی آموزشی است که دانشجو فرصت یادگیری مهارتهای بالینی را از مربی خود دارد. برای بهبود وضعیت کیفی دوران کارورزی لازم است تا مشکلات این دوره که به عنوان عوامل بازدارنده آموزشی تلقی میشوند، شناسایی گردد تا تدابیر لازم جهت تعدیل و رفع آنها اتخاذ شود و از آن جهت که دانشجویان در تماس مسقیم و ملموس با این مشکلات هستند، میتوان با بررسی دیدگاههای آنان در جهت شناسایی این مشکلات گام نهاد. علیرغم تحقیقات مشابه در ایران، با توجه به متفاوت بوده مدرسین، دانشجویان و سیستم آموزشی در هر واحد دانشگاهی پژوهشگران بر آن شدند تا پژوهشی با هدف تعیین مشکلات آموزش بالینی کارآموزی در عرصه در رشته مامایی و ارائهی راهکارهایی برای بهبود کیفیت آن انجام دهند.
روش ها
پژوهش حاضر مطالعهای توصیفی- مقطعی است که به منظور تعیین مشکلات آموزش بالینی در رشته مامایی و ارائهی راهکارهایی برای بهبود آن انجام گردید. جامعه پژوهش را کلیهی دانشجویان کارشناسی پیوسته مامایی در ترم 7 و 8 مامایی (50 نفر) دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز تشکیل دادند که پس از تصویب طرح در مرکز آموزش مداوم دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز و کسب موافقت معاونت پژوهشی و کمیته اخلاق، به روش سرشماری وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامهی پژوهشگر ساخته که مشتمل بر دو بخش: بخش اول: اطلاعات دموگرافیک، بخش دوم: دیدگاه دانشجویان مامایی پیرامون مشکلات آموزش بالینی کارآموزی در عرصه و ارائهی راهکارهای مناسب برای بهبود آن، با طرح 30 سوال بود. سوالات پرسشنامه پس از مطالعه متون و مقالات مرتبط با موضوع پژوهش، تدوین گردید و در سه حیطهی عوامل فردی مرتبط (10 سوال، که 7 سوال با درجهبندی بلی، خیر، تاحدودی، 2 سوال با درجهبندی لیکرت 6 گزینه ای بسیار ضعیف، ضعیف، متوسط، خوب و عالی و یک سوال سه گزینهایT، عوامل مربوط به مربی بالینی (12 سوال با درجه بندی بلی، خیر، تاحدودی)و عوامل محیطی - فیزیکی مرتبط (8 سوال با درجهبندی بلی، خیر، تاحدودی) در بروز مشکلات بالینی ازدیدگاه دانشجویان میباشد. در انتهای پرسشنامه یک سوال باز جهت ارائهی راهکارهای مناسب برای بهبود مشکلات کارورزی از دیدگاه دانشجویان قرار گرفت. اعتبار علمی با استفاده از نظرات 10 نفر از اساتید دانشکده پرستاری و مامایی علوم پزشکی اهواز تائید گردید. همچنین پایایی ابزار گردآوری داده ها با انجام آزمون مجدد (0/8 r=) با استفاده از 10 پرسشنامه در حد قابل قبول ارزیابی شد. پس از اخذ رضایت و توجیه شرکتکنندگان در مورد اهداف مطالعه و اطمینانبخشی از محرمانه بودن و محفوظ ماندن کلیه اطلاعات شخصی و نتایج، پرسشنامهها در اختیار آنها قرار گرفت. پس از جمعآوری اطلاعات که شامل 50 پرسشنامه تکمیل شده بود، جهت تجزیه و تحلیل دادهها از آمار توصیفی (میانگین، فراوانی) و نرم افزار SPSS.Ver.16 استفاده شد.
یافته ها
در این مطالعه شرکتکنندگان دانشجویان کارشناسی پیوسته مامایی ترم 7 و 8 بودند که میانگین سنی آنها 0/02ا±22/52 بود. 41 نفر (82 درصد) از آنها مجرد و بقیه متاهل بودند. 2 نفر(4 درصد) از دانشجویان، همزمان با تحصیل در مراکز بهداشتی - درمانی شاغل بودند. 43 نفر (86 درصد) از دانشجویان در خوابگاه ساکن بودند. 30 نفر (60) درصد قصد ادامه تحصیل در همین رشته، 14 نفر (28 درصد) تحصیل در رشتهای غیر از مامایی را ذکر کردند و 6 نفر( 12 درصد) هم بیان کردند که قصد ادامهی تحصیل ندارند.
در زمینهی دیدگاه دانشجویان پیرامون مهمترین عامل موثر بر کیفیت دوران کارورزی، 28 نفر (56 درصد) ویژگیهای علمی و عملی مربی بالینی، 21 نفر (42 درصد) ویژگی علمی و عملی دانشجو و 1 نفر (2 درصد) عوامل محیطی را مطرح کردند.
یافتههای این تحقیق نشان داد که از دیدگاه دانشجویان مامایی مهمترین موارد مرتبط با بروز مشکلات بالینی در حیطهی عوامل فردی به ترتیب اهمیت عبارتند از: انگیزهی فردی و علاقه به رشتهی تحصیلی بر کیفیت عملکرد بالینی دانشجو در دوران کاروزی اثر میکند 44نفر (88 درصد)، امتحان فینال وتفکر راجع به آن بر عملکرد دانشجو در دوران کارورزی تاثیر دارد40نفر (80درصد)، ویژگیهای جسمی بر دانشجو عملکرد وی در واحدهای کارورزی تاثیر دارد 37 نفر (74 درصد).
در این مطالعه، در حیطهی عوامل مرتبط با مربی، موارد مهم مرتبط با بروز مشکلات آموزش بالینی از دیدگاه دانشجویان مـامـایی شـامـل: ویژگیهای اخــلاقی مـربی بالینی 48 نفر (96 درصد)، مشخص بودن شرح وظیفه مربی بالینی در ابتدای شروع کارورزی بر کیفیت عملکرد دانشجویان 48 نفر (96 درصد)، تعداد دانشجویان هر گروه، بر کیفیت آموزش بالینی 47 نفر (94 درصد)، کیفیت تدریس دروس تئوری تخصصی مامایی بر کیفیت مهارتهای واحدهای کارورزی 44 نفر (88 درصد) بودند.
نتایج نشان داد که مهمترین عوامل محیطی و فیزیکی مرتبط با بروز مشکلات آموزش بالینی در رشته مامایی از دیدگاه دانشجویان عبارتند از: امکانات و تجهیزات محل کارورزی بر کیفیت آموزشی کارورزی 46 نفر (92 درصد)، برخورد پرسنل درمانی محل کارورزی بر کیفیت آموزشی کارورزی 46 نفر (92 درصد)، برخورد اینترنها و دستیاران پزشکی محل کارورزی بر کیفیت آموزشی کارورزی 45 نفر (90 درصد) بودند. سایر نتایج مربوط به عوامل مرتبط با بروز مشکلات آموزشهای بالینی در سه حیطه از دیدگاه دانشجویان مامائی در قالب جدول 2 گزارش شده است.
بحث و نتیجه گیری
جهت بهبود و ارتقای کیفیت آموزش بالینی و رضایت بیشتر در دانشجویان بایستی وضعیت موجود را همواره مورد ارزیابی قرار داده تا نقاط ضعف در محیط بالین مشخص گردد (16). آموزش بالینی را میتوان فعالیتهای تسهیلکنندهی یادگیری در محیط بالینی دانست که در آن مربی و دانشجو به یک اندازه مشارکت دارند و هدف ایجاد تغییرات قابل اندازهگیری در دانشجو به منظور ا انجام مراقبتهای بالینی است؛ بهطوری که دانشجویان در پایان دوران تحصیلی باید قادر باشند مهارتهای مختلف آموخته شده را با کفایت لازم به اجرا در آورند (17). شناسایی مسائل موجود آموزش بالینی دانشجویان و سپس اقدام در جهت رفع و اصلاح آن موجب بهبود دستیابی به اهداف در زمینهی دیدگاه دانشجویان پیرامون میزان آمادگی آموزشی و در نهایت تربیت افراد ماهر و ارائه خدمات مراقبتی با کیفیت بالا میگردد (18).
در زمینهی دیدگاه دانشجویان پیرامون میزان آمادگی علمی خود برای ورود به کارورزی، 26 نفر (52 درصد) آمادگی خود را متوسط و ضعیف گزارش کردند. در مطالعهای که توسط ناظم و همکاران پیرامون دیدگاه کارورزان در مورد آمادگی برای ورود به دورهی کارورزی انجام شد، بیش از یک سوم از واحدهای پژوهش میزان آمادگی خود در برخی زمینهها از جمله نسخهنویسی، احیا قلبی تنفسی، مهارت در موقعیت اورژانس، سیستم ارجاع و اندیکاسیونهای ترخیص بیماران در حد ضعیف و بسیار ضعیف ارزیابی کردند و از طرفی میزان آمادگی علمی خود را جهت شروع دوران کارورزی، در حد متوسط بیان نمودند (19). تمرین و آمادگی لازم قبل از ورود به مرحلهی بالین مورد تاکید متخصصین آموزش بوده و آن را از جمله عوامل موثر بر یادگیری نام میبرند (20).
94 درصد دانشجویان بیان کردند که تعداد زیاد دانشجو در هر گروه بر کیفیت آموزش بالینی اثر میگذارد. در مطالعه صالح آبادی و همکاران 9/62 درصد دانشجویان، تعداد زیاد دانشجو در گروههای کارآموزی را جزء مشکلات و موانع آموزش بالینی مطرح کردند (8). در این مطالعه 88 درصد دانشجویان بیان نمودند که کیفیت تدریس دروس تئوری تخصصی مامائی بر کیفیت مهارتهای واحدهای کارورزی موثر است و 42 درصد دانشجویان اظهار کردند که دانستههای علمی ناکافی مشکلاتی را در کارورزی برای دانشجویان ایجاد میکند. فاصلهی بین دانش تئوری که در کلاس تدریس میشود و عملکرد بالینی از دیرباز مورد توجه استادان و دانشجویان بوده است (21). در مطالعهی ولی زاده بر لزوم هماهنگی بین آنچه آموزش داده شده میشود و آنچه در بالین انجام میگردد، تاکید شده است. در مطالعهی انجام شده توسط ولی زاده و همکاران نیز دانشجویان به مشکلات موجود در زمینهی یکپارچه کردن دانش و عمل اشاره کرده و بر به کارگیری تئوری در عمل تاکید داشتند (22). آنچه مسلم است هر چه تشابه بین تئوری و بالین بیشتر گردد، یادگیری در محیط بیمارستان عمیقتر و کاربردیتر خواهد بود در مطالعهای که توسط اقوامی با هدف تعیین رضایت دانشجویان پرستاری از کارورزی انجام شد، واحدهای پژوهش میزان انطباق اهداف آموزش بالینی و تئوری را در حد متوسط ارزیابی کردند. 41/2 درصد دانشجویان از محتوا دروس تئوری جهت یادگیری مهارتهای بالینی در بیمارستان رضایت متوسط داشتند (16).
در پژوهش حاضر در حیطه عوامل مرتبط با مربی، دانشجویان معتقد بودند که ویژگیهای اخلاقی مربی بالینی، سطح علمی و توانمندی عملی مربی بالینی از عوامل موثر بر آموزش بالینی و کیفیت عملکرد آنان میباشد. در مطالعهی خسروی و همکاران، نقش استاد بالینی به عنوان مهم ترین فرد به خصوص در ارزشیابی بالینی مورد توجه قرار گرفت و دانشجویان معتقد بودند که استاد بالینی باید مهارتها و اطلاعات به روز داشته باشد تا بتواند آموزش داده و ارزشیابی کند (23). در حیطهی عوامل محیطی و فیزیکی مرتبط با بروز مشکلات در آموزشهای بالینی، دانشجویان عواملی از قبیل محیط فیزیکی، امکانات و تجهیزات محل کارورزی، فضای آموزشی، برخورد پرسنل درمانی محل کارورزی و برخورد اینترنها و دستیاران پزشکی را ذکر نمودند. درمطالعهی عابدینی و همکاران نیز 71 درصد از دانشجویان امکانات رفاهی و 40 درصد از آنها کمبود فضا و وسایل کمک آموزشی را مشکلات دوران کارورزی خود مطرح کردند. همچنین 35 درصد از آنها معتقد بودند که پرسنل شاغل در بخش، با آنها همکاری نمیکنند (24). رفتارهای اساتید، پرستاران بخش و پزشکان منجر به احساس رضایتمندی برای ارائهی کار بهتر و کیفیت مراقبت بالاتر میگردد. به نظر میرسد دوباره باید روابط پرسنل بالین و دانشجویان را تعریف کرد تا آنان در آموزش به دانشجویان نقش موثری ایفا نمایند (25).
در خصوص آخرین سوال پرسشنامه این پژوهش که به صورت باز مطرح شده بود، "راهکارهای مناسب جهت بهبود وضعیت کارورزیها از دیدگاه شما چه میباشد؟"، 35 نفر از دانشجویان به این سوال پاسخ دادند که خلاصهی پیشنهادات دانشجویان با نقل قول مستقیم از آنها به شرح زیر است:
1- به سلامت جسمی و روانی افراد پذیرفته شده رشته مامایی توجه شود.
2- تعداد روزهای واحدهای زایشگاه، اتاق معاینه، درمانگاه زنان براساس میزان اهمیت هر واحد افزایش پیدا کند و واحد داخلی – جراحی در کارورزی حذف یا روزهای آنها کم شود و به واحد زایشگاه و درمانگاه و معاینه اضافه شود.
3- تعداد دانشجویان گروههای کارآموزیها زیاد است آن را به 4 نفر برسانید.
4- تجربه و سواد مامایی بعضی مربیان کم است، سطح علمی مربیان بالینی را ارتقاء دهید و از دانشجویان ارشد و پرسنل برای آموزش دانشجویان استفاده نشود چرا که خستگی ناشی از شیفت و کلاس، کیفیت آموزش کارورزی را پایین میآورد.
5- تعداد بیماران و مراجعهکنندگان در برخی فیلدها کم است مثل آی یو دی گذاری، معاینات و زایمان، سعی شود این اقدامات را از طریق پراتیک به دانشجویان آموخته شود.
6- برخورد و رفتار بعضی از پرسنل، رزیدنتها و اینترنها با دانشجویان مامایی مناسب نیست، قبل از اینکه واحد کارورزی شروع شود، دانشکده هماهنگیهای لازم را انجام دهد.
7- حداقل یک کلاس درس در هر بخش بیمارستان برای آموزش دانشجویان وجود داشته باشد.
8- کارگاه زایمان فیزیولوژیک، روشهای کاهش درد زایمانی و احیای نوزاد برای دانشجویان مامایی هم گذاشته شود نه فقط مربیان و پرسنل بیمارستان
وضعیت آموزش بالینی دانشجویان مامایی نیازمند تامین امکانات و تجهیزات محیط بالینی، توسعه فضای آموزشی و ارتقای عملکرد مربیان باشد که این موارد میتواند در بهبود وضعیت آموزش بالینی مفید واقع شود. یکی از محدودیتهای این مطالعه تعداد کم دانشجویان مورد بررسی بود لذا پیشنهاد میشود مطالعات با حجم نمونه بیشتر انجام شود تا نتایج بهتر و کاربردیتری به دست آید.
قدردانی
از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز و نیز کلیه دانشجویانی که در این پژوهش شرکت کردند، تشکر و قدردانی میگردد.
بازنشر اطلاعات | |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |