مقدمه
واحدهای درسی کارآموزی و کارورزی از اهمیت بسیار زیادی در آموزش رشته های علوم پزشکی برخوردار می باشند. زیرا دانشجو در این دروس در تعامل با محیط واقعی قرار گرفته و مفاهیم آموخته شده تئوری را بصورت ملموس تر و عملیتر در ارتباط با سایر متغیرهای محیطی می بیند و می آزماید (1). در طی سالهای گذشته ارائه این دروس در دانشگاه های ایران در وضعیت مناسبی قرار نداشته و رضایت بخش نبوده است(2, 3) از سوی دیگر با وجود نارضایتی ها و مشکلات از نحوه برگزاری این دروس، مطالعات اندکی در زمینه بهبود و ارتقای کیفیت دروس کارآموزی و کارورزی انجام گرفته و مطالعات صورت گرفته در زمینه این دروس بیشتر در رشته های بالینی مانند پزشکی و پرستاری بوده است و اندک مطالعات صورت گرفته در رشته های مدیریت و کتابداری نیز مطابق با دستورالعمل ها و سرفصل های قبل از بازنگری سال 1384 بوده است (3, 4).
مدیریت خدمات بهداشتی درمانی رشتهای است که دروس کارآموزی و کارورزی آن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و آموزشهای در عرصه (واحدهای آموزشی کارآموزی و کارورزی) نقش مهمی در تحقق اهداف آموزشی این رشته و تربیت دانشجویان توانمند دارند (5). از معدود مطالعاتی که در زمینه بهـبود دروس کـارآمـوزی و کارورزی رشـته مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی انجام گرفته میتوان به مطالعه تبریزی و همکاران (1389) در دانشگاه علوم پزشکی تبریز اشاره کرد که محققین با استفاده از آزمون در عرصه ساختار یافته عینی (OSFE) اهتمام به بهبود و اصلاح ارزیابی نهایی درس کارآموزی دانشجویان کارشناسی دانشکده بهداشت و تغذیه علوم پزشکی تبریز کردند (6). ظهیری و ترابی پور در طی مطالعه ای به ارزیابی کارآموزی این رشته پرداخته و در طی آن با توجه به مشکلات و نواقصات موجود در ارائه این درس به ضرورت اصلاح و بهبود آن تاکید کرده اند (5). در مطالعه جوادی و همکاران از نظر دانشجویان آگاهی کم پرسنل بهداشتی درمانی در مورد رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی مهمترین مشکل بوده است (1). هم چنین در مطالعه تبریزی و همکاران دانشجویان در مورد نحوه ارزیابی و نمره دهی دروس کارآموزی و کارورزی ناراضی بودند(6).
توجه به این موضوع و هم چنین توجه به نقش بسیار حساس دروس کارآموزی و کارورزی در ارتقای مهارت و توانمندی دانشجویان این رشته و از سوی دیگر توجه به هزینه های زیادی که صرف ارائه این دروس می شود ضرورت شناسایی نقاط قوت، ضعف، و مشکلات موجود در ارائه این دروس را انکار ناپذیر میسازد (3). با توجه به مطالب فوق هدف مطالعه حاضر بررسی نحوه برگزاری دروس کارآموزی و کارورزی مقطع کارشناسی ارشد مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی از دیدگاه دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت خدمات بهداشتی درمانی در سال 1391 بود.
روش ها
این مطالعه از نوع مطالعات کیفی بوده و با توجه به موضوع خاص مورد مطالعه از روش پدیدارشناسی (Phenomenology) تفسیری بنر (Benner) استفاده شده است. در این روش محقق بدون تفسیر خود و دخالت دادن پیش فرض های ذهنی خود با استفاده از شنیدن توصیف شرکت کنندگان از پدیده ای تجربه شده خود و دیدگاه های ذهنی و فردی خود شرکت کنندگان در مورد مشارکتگنندگان و پدیده های تجربه شده آنها تا جایی که امکان دارد شناخت حاصل می کند(7-9).
برای انتخاب شرکتکنندگان از روش نمونهگیری مبتنی بر هدف استفاده شد در این روش افرادی به عنوان شرکتکننده انتخاب شدند که دارای بیشترین و غنیترین اطلاعات بودند تا بتوانند اطلاعات خود را به طور مناسب در اختیار محققین قرار دهند و نمونه گیری تا مرحله رسیدن به اشباع اطلاعاتی ادامه می یابد، یعنی تا مرحله ای که محققین احساس نمایند که دیگر با ادامه نمونه گیری اطلاعات بیشتری به دست نمی آید (10, 11). این مرحله در مطالعه حاضر با شرکت 9 نفر از 5 دانشگاه علوم پزشکی تهران (1 نفر-)، تبریز (1 نفر)، اصفهان (1 نفر)، شیراز (1 نفر) و کرمان (1 نفر) که دو نفر از آنها مرد و سه نفر زن بودند. هم چنین برای کسب نظرات و اطلاعات تکمیلی 4 پرسشنامه با سوالات باز به نمایندگان دو دانشگاه قزوین (2 نفر) و دانشگاه آزاد (2 نفر) از طریق پست الکترونیکی ارسال گردید. روایی پرسشنامه ها با استفاده از دیدگاه اساتید رشته مدیریت و افراد صاحب نظر در این زمینه بازبینی گردید. شرایط ورود به مطالعه گذارندن حداقل 3 ترم تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد مدیریت خدمات بهداشتی درمانی بود.
جلسه بحث گروهی متمرکز در جریان هشتمین همایش سالیانه دانشجویان مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی در اسفند 1390 در دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، برگزار گردید که حدود 2 ساعت به طول انجامید. بحث گروهی متمرکز روشی است که به وسیله آن می توان به بررسی عمقی دانش، اعتقادات، نگرش و عملکرد افراد به سهولت و بدون محدودیت پرداخت و همچنین ابزار بسیار موثری در بررسی نظرات و نگرش مردم میباشد(12, 13). محققین برای استفاده حداکثری از زمان جلسه از سوالات راهنمای از پیش تهیه شده با استفاده از نظرات اساتید این رشته استفاده کرده که شامل مباحثی پیرامون نحوه تدریس، نحوه ارزیابی، نقاط ضعف و نقاط قوت کارآموزیها و کارورزی بودند. با کسب رضایت مشارکت کنندگان گفتههای آنها ضبط گردید. در حین جلسه یکی از شرکتکنندگان به دلیل کار ضروری مجبور شد تمام گفتهها و نظرات خود را بیان کرده و جلسه را زودتر ترک کند. محققین بلافاصله بعد از اتمام FGD نسبت به پیاده سازی صداهای ضبط شده اقدام کرده و با استفاده از روش درون مایهای اقدام به تحلیل دادهها گردید. بطوریکه بلافاصله پس از اتمام جلسه مطالب ضبط شده توسط یکی از نویسندگان به صورت کلمه به کلمه پیاده شده و با یادداشتهای بعمل آمده در حین جلسات تطبیق داده شد. تحلیل درون مایهای در این مطالعه شامل مراحل: آشنایی با دادهها (غوطه وری در دادهها)، کدگذاری اولیه متنها، قرار دادن کدهای اولیه در درون مایههای اولیه، فرموله کردن درون مایههای اولیه استخراج شده، تعریف و شفاف سازی درون مایه های اولیه و استخراج درون مایه های اصلی میشد.
برای قوام (Rigor) دادهها از بازبینی شرکتکنندگان (Responded validity) استفاده شد، بطوریکه در آخر جلسه گفته های شرکت کنندگان جمعبندی و به افراد بازگو گردید تا صحت یادداشت ها و برداشت های محققین توسط شرکت کنندگان مورد تائید قرار گیرد. هم چنین برای این کار از بازبینی همکاران و غوطه وری در داده ها که از روش های ایجاد قوام بود نیز استفاده شد (14). برای رعایت مسائل اخلاقی که در مطالعات کیفی بسیار مهم می باشند (15, 16) از شرکت کنندگان رضایت آگاهانه کسب گردید و همچنین افراد از حق انصراف و ترک مطالعه را در هر موقع که اراده نمایند برخوردار بودند. علاوه بر این موارد اهداف مطالعه در ابتدا برای شرکت کنندگان توضیح داده شد.
یافته ها
مشخصات دموگرافیکی شرکت کنندگان در مطالعه در جدول شماره یک آورده شده است. از تجزیه و تحلیل و کدبندی داده های بدست آمده در نهایت 4 تم اصلی و 20 تم فرعی به دست آمد. تم های اصلی شامل: نحوه تدریس، نحوه ارزیابی، نقاط قوت و نقاط ضعف بود که در جدول شماره دو آورده شده است.
الف) نحوه تدریس: شامل 7 تم فرعی و بیشتر روی مباحثی مانند زمان ارائه دروس، استاد راهنما، وظایف دانشجو تاکید داشت.
برگزاری جلسات توجیهی اولیه: در اکثر گروه های آموزشی برای آشنایی دانشجویان با دروس کارآموزی و کارورزی، وظایف و کارهایی که باید انجام شود، جلسات توجیهی در ابتدای ترم تشکیل میشد. به عنوان مثال، شرکتکننده شماره 2 در بین گفتههای خود به این نکته اشاره نمود: "... قبل از اینکه حالا تکلیف مشخص شد و میخواهیم چیکار کنیم.." . با توجه به اهمیت این جلسات در هدایت و مشخص کردن مسیر، دانشجو می داند چه انتظاری از او می رود و باید چه کاری را انجام دهد و هم چنین با برگزاری این جلسات دانشجو سر در گم نخواهد بود. برگزاری جلسات توجیهی باید با دقت بیشتر و جدیت دنبال شود چنان که این موضوع در بین گفته های دانشجویان مشخص بود به طوری که یکی از آنان در بین گفتههای خود این گونه بیان میکند"... دانشگاه مثلاً بخواد ریز بشه و آزمون بخواهد ازشون بپرسیم چه سوالاتی مدنظرمون هستش این طوری نیستن. نخیر. برنامه را داده ولی بصورت کلی و خب خودمون سر در گم میشیم".
ارائه طرح درس: همانند جلسات توجیهی، طرح درس نیز در بعضی از گروههای آموزشی ارائه میشد. مثلاً شرکت کننده شماره 5 در جواب سوالی مبنی بر ارائه طرح درس در گروه آنها، چنین میگوید "بله طرح درس ارائه میشه" و یا شرکت کننده شماره 5 اینگونه بیان میکند:"... با توجه به طرح درسی که بهمون دادن...."
اختیاری بودن انتخاب محل کارآموزی و کارورزی: تقریباً در تمامی گروه های آموزشی انتخاب محل کارآموزی و کارورزی به اختیار دانشجو بوده است. مثلاً محقق در حین اجرای بازنگری شرکت کنندگان ((Responded Validity در مورد شرکت کننده شماره 4 اینگونه بیان می کند که مورد تائید شرکت کننده بود "... محل در اختیار خودتون بود و خودتون انتخاب میکردین و خودتون می رفتید کارتونو انجام میدادید...." یا شرکت کننده شماره 5 این گونه بیان میکند: "... به اون بیمارستانی که مدنظرمون هست، ... ارجاع میدن"
محل یا فیلدهای کارآموزی و کارورزی: فیلدهای کارآموزی و کارورزی بیشتر در بیمارستان ها و معاونت ها قرار داشت. شرکت کننده شماره 1 می گوید : "... ما هر کدوم به یک بیمارستان می ریم...." و یا شرکت کننده شماره3 می گفت که "... این بار گفتند بریم معاونت بهداشتی،..." و پاسخ دهنده شماره 4 ، به این سوال این گونه جواب میدهد" معاونت ها و بیمارستان های دانشگاه " با وجود اینکه گروه های آموزشی سعی کرده بودند از محل ها و فیلدهای متفاوتی جهت آموزش دانشجویان استفاده کنند ولی بیشتر تمرکز کارآموزی و کارورزی روی بیمارستان ها بوده است و این موضوع باعث نارضایتی بعضی از دانشجویان شده به طوری که شرکت کننده شماره 5 میگوید: "به نظر من ما رشتهامون مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی نه مدیریت بیمارستان صرفاً این که تمرکز کارآموزی روی بیمارستانها باشه اصلاً درست نیست...یعنی فقط بیمارستان نباشه. ما همه درسامون در مورد بیمارستانه".
زمان ارائه دروس کارآموزی و کارورزی: تقریباً در تمامی گروه های آموزشی کارآموزی در ترم سوم و کارورزی در ترم چهارم ارائه و همچنین در همه دانشگاه ها دو روز در هفته برای کارآموزی و کارورزی برنامه اختصاص داشت. پاسخدهنده شماره 3 به پرسشنامه در جواب این سوال گفته "دو روز در هفته به کارآموزی میرویم" و پاسخ دهنده شماره 4 نیز جواب دادند که "...هفته ای 2 روز". در حالت کلی روز و ساعت ارائه کارآموزی و کارورزی در دانشگاه های مختلف، متفاوت بود.
مسئول دروس کارآموزی و کارورزی: در تمامی گروههای آموزشی مسئول کارآموزی و کارورزی از اساتید عضو هئیت علمی بود که در این کار کارشناس گروه و مسئولین بیمارستانی وی را یاری میکردند. شرکتکننده شماره 1 می گوید: "ما یه نفر داشتیم که هیت علمی بود ایشون و یک نفر که کارشناس گروه بود که بهمون سر می زدند علاوه بر اون در بیمارستان یه فردی که کارشناس ارشد مدیریت بودند بر کارمون نظارت داشتند".
وظایف دانشجو در کارآموزی و کارورزی: بیشترین تفاوت در بین گروههای آموزشی وظایف و کارهایی بود که بر عهده دانشجو گذاشته میشد، به طوری که این وظایف از آشنایی با بخش ها و بیمارستان گرفته تا دادن مشاوره، آموزش، ارزشیابی و مداخله جهت بهبود و ارتقای کیفیت متغیر را شامل می گردید. شرکت کننده شماره1 گفت: "...کار دیگه ای که ما انجام دادیم این بود که واسه مسئولین بیمارستان بچه های خودمون کارگاه تدوین برنامه ریزی استراتژی برگزار کردیم.."و شرکت کننده شماره 4 به شناسایی یک مشکل و مداخله در راستای بهبود و ارتقای وضعیت موجود اشاره کرده و می گوید: "...برای مشکلاتی که در واقع شناسایی کرده بودیم برای برطرف کردنشون راه حل پیشنهاد داده بودیم..." یا شرکت کننده شماره 5 به بازدید از بخش ها و ارائه گزارش از بازدیدها اشاره می کند: "... با توجه به طرح درسی که بهمون دادن که خواستن از کلیه بخش ها بازدید صورت بگیره و از کلیه بخشهایی که می ریم گزارش تهیه کنیم و بهشون ارائه بدیم..."
ب) نحوه ارزیابی و ارزشیابی دانشجویان
درون مایه اصلی دیگری که از گفتههای شرکتکنندگان استخراج شد مربوط به نحوه ارزیابی و ارزشیابی دانشجویان بوده که شامل 4 تم فرعی: گزارش نویسی، نوشتن طرح تحقیقاتی یا انجام کار تحقیقاتی، مقاله نویسی و ارزیابی توسط مدیر و مسئولین بخش های بیمارستان ها بود.
گزارش نویسی: در بعضی از گروه های آموزشی ارزشیابی دانشجو به صورت ارائه گزارش شامل کارها و فعالیتهایی که دانشجویان در طی دوره کارآموزی و کارورزی انجام میدادند را شامل می شد. شرکتکننده شماره 1 دراین باره بیان کرد: "... ما هم مثل بقیه گزارش مینوشتیم و گزارشمون شامل همون مثلاً نتیجه ارزیابیمون بود.. "، دانشجوی شماره 2 در پاسخ به سوال نحوه ارزیابی، اینچنین جواب داد "در نهایت دانشجویان مطالب را بهصورت مکتوب به گزارش کارآموزی تبدیل می کنند" پاسخ دهنده شماره 4 نوشته است که " با ارائه گزارش کارآموزی و بررسی کیفیت آن توسط استاد نمره ارائه میگردد."
نوشتن طرح تحقیقاتی یا انجام کار تحقیقاتی: یکی از وظایف اصلی دانشجویان و فارغ التحصیلان مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی انجام پژوهش در فیلدهای بهداشتی و درمانی در راستای بهبود کیفت و برطرف نمودن مشکلات و نواقصات است که خوشبختانه این امر در فرایند کارآموزی ها و کارورزی دانشجویان ارشد مدیریت خدمات بهداشتی درمانی سراسر کشور به وضوح دیده میشود. در این راستا گروه های آموزشی مدیریت خدمات بهداشتی درمانی نیز در ارزیابی های دانشجویان در این دروس انجام کارهای پژوهشی و تحقیقاتی را مد نظر قرار داده اند. به طوری که شرکت کننده شماره 2 میگوید: "...شروع کردیم به پروپوزال نوشتن و دقیقاً استادمون نظارت داشت رو این قسمت، بعد از اینکه حالا یکی دو ماه پروپوزال رو تکمیل کردیم در اختیار استاد راهنمامون قرار دادیم .... نهایتاً وارد داوریش کردیم..." و یا محقق در حین اجرای Responded Validity در مورد شرکت کننده شماره 2 چنین بیان میکند:"... شیوه ارزیابی هم فرمودید پروپوزال تونو چک می کنند و بعد نتایج داوری هاست...".
مقاله نویسی: نگارش مقاله توسط دانشجویان یکی از ابزارهای ارزیابی از کارها و فعالیتهای آنان قلمداد، به طوری که در طی دوره کارآموزی برای شناسایی مشکلات و توصیف وضعیت موجود یک مقاله و در دوره کارورزی برای مداخلات انجام گرفته برای بهبود وضعیت موجود یک مقاله دیگر نوشته می شد. شرکت کننده شماره 4 می گوید: "... ارزیابیمون هم در پایان کارآموزیمون به صورت یک مقاله بود که باید جمعبندی میکردیم مشکلاتی که درآورده بودیم به صورت یک مقاله ارائه میدادیم به استاد راهنما که نگاه کند و نمره بدن... نحوه ارزیابیاش (کارورزی) هم اینطوریه که در واقع جمعبندی اون کارهایی که کردیم باز دوباره یه مقاله دیگه ارائه بدیم که این مشکلاتی که پیدا شده بود شناسایی کردیم با کمک تیم پژوهشی اینارو رفع کردیم و دوباره به صورت یه مقاله ارایه می دیم...".
ارزیابی مدیر و مسئولین بیمارستانی: در بعضی از دانشگاه ها نیز برای ارزیابی از مدیر و مسئولین بیمارستانی استفاده می شد. به طوری که گروه آموزشی چک لیستی برای ارزیابی دانشجویان برای مدیر و مسئولین بیمارستان ارسال می کردند و مدیر و مسئولین بیمارستان بر اساس آن دانشجویان را ارزیابی می کردند. شرکت کننده شماره 5 در این باره میگوید: "گزارش کارهایی که ارائه میدیم و ارزشیابی هایی که مدیر بیمارستان نوشته بودن..." پاسخ دهنده شماره 1 نیز در این باره نوشته است که "... هربار که میرفتیم مسئولین مدت زمانی را که در آنجا بودیم ثبت می کردند..."
ج) نقاط قوت کارآموزی ها و کارورزی ها: کارآموزی و کارورزی دانشجویان ارشد مدیریت خدمات بهداشتی درمانی در گروه های مختلف آموزشی دارای نقاط ضعف و قوت متفاوتی بود. در این قسمت به دو مورد از نقاط قوتی که در سطح تمامی گروهها زیاد به چشم میخورد اشاره می شود.
تمرکز روی مباحث به روز، مهم و کاربردی: در اکثر دانشگاه ها در کارآموزی و کارورزی روی مباحث مهم روز و مطالبی که وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی به آنها اهمیت زیادی میدهد و کاربرد بیشتری دارند مثل حاکمیت بالینی، اعتباربخشی، برنامهریزی استراتژیک تمرکز شده که از نقاط مثبت بارز کارآموزی ها و کارورزی ها بود. شرکت کننده شماره 1 در این باره میگوید: "...برای موارد آموزشی و اون چیزها روشهای حاکمیت بالینی، ممیزی بالینی، خط مشی و مباحث اعتباربخشی واسشون آموزش بدیم ...در واقع سعی میکنند مباحث به روز و جدید باشند..."
پژوهش محور بودن: تاکید گروه های آموزشی بر روی انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی توسط دانشجویان بوده تا از این طریق بتوانند به طور عملی و ملموس با نحوه شناسایی مشکلات موجود در سیستم بهداشتی درمانی و ارائه راهکار و همچنین طراحی مداخله در جهت بهبود و بر طرف نمودن آنها آشنا شوند. در این راستا شرکت کننده شماره 4 بیان میکند که گروه آنها از دانشجویان کار پژوهشی خواسته و می افزاید "...برای ما در واقع همون عنوان پژوهشی که مشخص کرده.." و یا شرکت کننده شماره 2 می افزاید که : "... بعد از اینکه مشخص شد. شروع کردیم به پروپوزال نوشتن و دقیقا استادمون نظارت داشت...."
د) نقاط ضعف و مشکلات: دوره کارآموزی و کارورزی دانشجویان نیز با مشکلاتی روبروست که در قالب 7 تم فرعی آورده شده است.
حجم بالای کار و کمبود وقت: تقریباً اکثر دانشجویان شرکت کننده در بحث گروهی متمرکز اذعان داشتند که حجم کارها و تکالیفی که از آنها در طی کارآموزی و کارورزی خواسته شده بسیار زیاد بوده و وقت کافی برای انجام این وظایف را ندارند و در انجام این تکالیف با مشکلاتی روبرو بودند. شرکت کننده شماره 1 بیان میکند:".... من خودم موندم که ما می تونیم این کارو انجام بدیم در طول ترم یا نه. چون خیلی سنگینه. .... ولی الان کل بیمارستان هستش و علاوه بر شناسایی کارآی دیگری از مون میخوان و مثلاً همین حاکمیت بالینی... من فکر می کنم هر کدوم یک گزارش هزار صحفه ای براشون بنویسیم... یه کمی حجیم شد کار نمیدونم می تونیم تموم کنیم کارو یا نه".
ضعف نظارت: اکثر دانشجویان از ضعف نظارت شکایت داشته و اظهار کردند نحوه ارزیابی و نمره دهی دانشجویان عادلانه نیست. شرکت کننده شماره 5 از این موضوع بیش از دیگران گلایه داشت و بیان کرد: "...اون چیزی که من الان میخواستم بگم خدمتتون اینکه چون هیچ نظارتی ندارند و دانشگاه توی این زمینه برنامه ای نداره به اون صورت دانشجویانی هستند که فقط ممکنه گزارش کار بدن و پاشون به بیمارستان نخوره و دانشگاه متوجه نشه و دانشجوی هست که کامل 102 ساعت رو بره کلیه بخشها رو..."و یا شرکت کننده شماره 1 گفت: "نظارت اون چنانی نبود ...." پاسخ دهنده شماره2 در مورد ضعف نظارت نوشته است "نظارت خاصی طی دوره صورت نمی گیرد ...".
مشکل هماهنگی با بیمارستان: بعضی از شرکت کنندگان به مشکل هماهنگی با بیمارستان در دانشگاهای خود اشاره و اذعان می نمودند که در هماهنگی بین بیمارستان ها و گروه های آموزشی مشکل داشتند و این کار باعث بروز ناهماهنگی بود. شرکت کننده شماره 2 در باره مشکل هماهنگی با بیمارستان و بخش های آن این گونه می گوید: "... چون هم هماهنگی یک بخش مثل اتاق عمل واقعاً سخت بود ما نهایتاً شاید دو هفته ای یا حتی یک ماهی یک جلسه ای رو تشکیل بدیم..." یا شرکت کننده شماره 4 افزود: "... هر مشکلی که پیدا میشه توی سیستم باید اون سیستم اجرایی هم در واقع باید خیلی تمایل داشته باشه که حل بشه و تو فیلدهایی که حالا نمی خواهند باشد و یا توانایی شو ندارند. حالا حل کردن اون مشکل با مشکل مواجه میشه....".
تشابه با کارآموزی کارشناسی: تعدادی از شرکت کنندگان عقیده داشتند که کارآموزی و کارورزی آنها مشابه کارآموزی و کارورزی کارشناسی بوده و هیچ تفاوتی با آن نکرده است. شرکتکننده شماره 5 در این باره میگوید: "ببینید، مثلاً هیچ تفاوتی نداره با کارشناسی یعنی کارآموزی یامون همون کارآموزی هستش که تو کارشناسی انجام میدادیم. یعنی می رفتیم توی بخش ازشون می خواستیم برامون توضیح بدن ...." و شرکت کننده شماره 1 نیز افزود: ".. یعنی یه جوری مثل کارشناسی شد. به نظر خود من...."
عدم آشنایی مسئولین عرصه ها با رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی و مباحث مربوط به آن: به عقیده بعضی از شرکت کنندگان کارکنان و مسئولین بخش های بیمارستانها با مباحث رشته مدیریت آشنایی ندارند و حتی بعضی از آنها با خود رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی نیز بیگانه بودند. در تائید این مطلب شرکت کننده شماره 5 گفت : "...توی بیمارستان بعضی از مسئولین واحدهایی که میریم هیچ گونه اطلاعاتی ندارند که حتی چنین چیزی هستش چه برسد به این که بخواهند اطلاعات مورد نیاز مرتبط با این رشته را در اختیار ما قرار بدهند این مشکل اصلیه که هم توی کارآموزی هست و هم تو کارورزی و هم ما تو کارشناسی باهاش مواجهه بودیم".
تمرکز زیاد روی بیمارستانها: فیلد اکثر دانشجویان در کارآموزی و کارورزی بیمارستانها بودند. این مسئله در بعضی از موارد باعث ایجاد مشکلات خاصی از قبیل هماهنگی سخت، عدم آشنایی با سایر قسمتهای سیستم بهداشتی درمانی و غیره میگردید. بعضی از دانشجویان از این مسئله ناراضی بودند بعنوان مثال شرکتکننده شماره 5 چنین عقیده دارد که: "به نظر من رشته ما مدیریت خدمات بهداشتی درمانی است نه مدیریت بیمارستان صرفاً این که تمرکز کارآموزی روی بیمارستانها باشد اصلاً درست نیست....."
بحث و نتیجه گیری
یکی از مشکلات کارآموزی و کارورزی از دیدگاه مشارکت کنندگان عدم آگاهی پرسنل و مسئولین سیستم بهداشتی درمانی با رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی و مباحث مربوط به آن بود. مطالعه جوادی و همکاران نظرات مربیان و دانشجویان را در 4 حیطه آموزش، یاددهنده، یادگیرنده و عرصه کارآموزی بررسی و نتایج نشان داد که دانشجویان آگاهی کم پرسنل بهداشتی درمانی در مورد رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی مهمترین مشکل میدانستند که با نتایج مطالعه حاضر مطابقت دارد (1). یکی از دلایل احتمالی این موضوع میتواند عدم معرفی مناسب رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی در بیمارستانها باشد، که این مشکل میتواند ناشی از ضعف گروه های آموزشی در این زمینه باشد. از اینرو برنامه ریزی برای معرفی و شناساندن هرچه بهتر این رشته در بیمارستان ها و سایر مراکز امری ضروری بنظر می رسد.
یکی دیگر از شکایتهای دانشجویان در مورد دروس کارآموزی و کارورزی نحوه ارزیابی و نمرهدهی این دروس بود که اظهار داشتند ناعادلانه بوده است. این موضوع در مطالعه جوادی و همکاران نیز از نظر دانشجویان وجود داشته است (1). این نارضایتی همچنین در مطالعه تبریزی و همکاران (6) که با استفاده از OSFE جهت بهبود و ارتقای ارزیابی نهایی (Summative) درس کارآموزی دانشجویان مقطع کارشناسی اهتمام نموده بودند نیز بیان شده است که دانشجویان از وضعیت ارزیابی درس کارآموزی ناراضی بوده و تاکید داشتند که شیوه جاری ارزیابی ناعادلانه بوده و نمیتواند توانمندیها و تفاوت های بین دانشجویان را تمیز دهد. نتایج مطالعه میمندی نیز نشان داد که ارزیابی مناسب دانشجویان توسط مربیان یکی از عوامل اصلی ارتقای کیفیت کارآموزی است (17). از این رو با توجه به اهمیت ارزیابی در انگیزش و تلاش دانشجویان و ارتقای کیفیت برگزاری کارآموزی و کارورزی باید مطالعات بیشتری برای رفع مشکلات و بهبود نظام ارزیابی انجام گیرد.
یکی از مشکلات عمده نحوه برگزاری دروس کارآموزی و کارورزی که دانشجویان عنوان کردند عدم هماهنگی با بیمارستانهای محل کارآموزی بود. که این موضوع با نتایج مطالعه تبریزی و همکاران (2) هم خوانی دارد. یکی دیگر از مشکلاتی که تقریباً در تمامی گروههای آموزشی مشهود بود عدم حضور مسئولین کارآموزی و کارورزی در بیمارستانها و سایر عرصه های کارآموزی و کارورزی بود که با نتایج مطالعه رمن (Remmen) و همکاران (18) و وحیدی و همکاران (19) مطابقت دارد. از این رو با توجه به اینکه حضور مسئول درس در عرصه همراه دانشجویان میتواند تاثیر مثبتی در افزایش توانمندی ها و انگیزش دانشجویان داشته باشد، بهتر است که مسئولین کارآموزی و کارورزی همراه دانشجویان در عرصه حضور یابند.
برگزاری جلسات توجیهی در ابتدای کارآموزی و کارورزی توسط گروههای آموزشی امری رایج، که این موضوع از نقاط قوت برگزاری این دروس بود به طوری که این امر با مطالعات تبریزی (6) و وحیدی (19) هم خوانی دارد. نتایج مطالعه تبریزی و همکاران نشان داد که "برگزاری کلاس های توجیهی قبل از کارآموزی نقش مؤثری در ایجاد پیش زمینه ذهنی از عرصه های کارآموزی برای دانشجویان داشته است (2). به همین جهت حضور کارشناسان سیستم بهداشتی درمانی و یا اساتید هر یک از رشته های مربوطه در عرصه کارآموزی و کاروزی و حتی رئیس و مدیر بیمارستان در کلاس های توجیهی دانشجویان مدیریت خدمات بهداشتی درمانی می تواند بسیار موثر باشد. هم چنین دانشجویان معتقد بودند که کلاس های توجیهی نباید محدود به دو یا سه جلسه باشد، بلکه باید به صورت کارگاه حداقل یک هفته ای برگزار گردند. در مطالعه وحیدی و همکاران نتایج نشان داد که حضور مربی در کنار دانشجویان سبب افزایش توانمندی دانشجویان شده است (19).
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که عدم هماهنگی دانشگاه با مراکز بهداشتی و درمانی، مشکل مربیان و اساتید و در حالت کلی اثربخشی پایین کارآموزی و کارورزی وجود دارد که با مطالعه ظهیری و ترابی پور (5) هم خوانی دارد. از اینرو بنظر می رسد افزایش هماهنگیهای قبلی با بیمارستانها از طریق یک سازوکار رسمی و قانونمند امری ضروری است.
پیشنهاد می گردد مطالعه ای مشابه با اعضای هئیت علمی به ویژه با اساتیدی که مسئول کارآموزی ها و کارورزی ها می باشند به دلیل تجارب و اطلاعات بالای آنها انجام گیرد. هرچند در مطالعات کیفی موضوع تعمیم پذیری نتایج زیاد مطرح نبوده، تعمیم دادن نتایج مطالعه حاضر به دروس کارآموزی و کارورزی سایر رشته ها با محدودیت هایی روبرو است، ولی روش کار مورد استفاده در این مطالعه می تواند به عنوان الگویی برای بررسی مشکلات و نحوه برگزاری سایر دروس در سایر رشته ها مورد استفاده قرار گیرد.
از نقاط ضعف مطالعه حاضر می توان به مشکل عدم دسترسی به دانشجویان تمامی گروه های آموزشی اشاره نمود زیرا محققین نتوانستند بیش از یک جلسه بحث گروهی برگزار کنند و به همین دلیل جهت کسب نظرات و دیدگاه های تمامی دانشجویان از مصاحبه با پرسشنامه سوالات باز که از طریق پست الکترونیکی انجام می گرفت استفاده شد.
باتوجه به نتایج مطالعه حاضر، برگزاری دروس کارآموزی و کارورزی در دانشگاه های مختلف کشور تفاوت های قابل توجهی دارد، از اینرو توصیه می گردد یک الگوی استاندارد و مناسب با توجه به شرایط بومی هر منطقه طراحی تا گروه های آموزشی از آن تبعیت کنند. هم چنین با توجه به نقاط ضعف اشاره شده در این مطالعه، جهت ارتقای کیفیت کارآموزی و کارورزی رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی، استفاده از شیوه های مناسب ارزشیابی، حضور مسئولین کارآموزی و کارورزی به همراه دانشجویان در عرصه های کارآموزی و کارورزی، بهبود هماهنگی با بیمارستان ها و آشنایی بیشتر پرسنل با این رشته می توانند در اولویت مداخلات قرار گیرد.
قدردانی
در آخر بر خود فرض می دانیم از تمامی عزیزانی که ما را در انجام این مطالعه یاری فرمودند بهویژه از دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت خدمات بهداشتی درمانی که وقت خود را در اختیار پژوهشگران گذاشته و هم چنین از مسئولین دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اهواز که در انجام این مطالعه کمک شایانی کردند تقدیر و تشکر کنیم. این مطالعه توسط مرکز تحقیقات آموزش پزشکی علوم پزشکی تبریز تامین مالی گردیده است.
بازنشر اطلاعات | |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |