جدول شماره دو به مقایسه نمرات فرآیند پرستاری، تفکر انتقادی و حیطههای آن در گروه کنترل و تجربی قبل و بعد از مداخله میپردازد. این جدول نشان میدهد که قبل از اجرای نقشه کشی مفهومی تفاوت معنیدار آماری میان گروه تجربی و شاهد از نظر تفکر انتقادی کلی و حیطههای ارزشیابی، استنباط، تحلیل، استدلال قیاسی و استدلال استقرایی وجود ندارد. نتایج نشان داد که در شروع کارآموزی این مهارت در دانشجویان دو گروه مشابه است. نمرات تفکر انتقادی گروه تجربی بعد از اجرای مداخله در کلیه حیطه ها افزایش یافته و اختلاف آماری معنیدار در نمرات قبل و بعد در حیطه های تحلیل (001/0>p)، استدلال قیاسی (003/0=p)، استدلال استقرایی (005/0=p) و تفکر انتقادی کلی (001/0>p) مشاهده شد. بعد از اجرای نقشه کشی مفهومی نمره فرآیند پرستاری در گروه تجربی با اختلاف معنیدار بالاتر از گروه کنترل بود (001/0 >p). برای کنترل اثرات نمره پیش آزمون فرآیند پرستاری بر نمرات پس آزمون فرآیند پرستاری، تفکر انتقادی کلی و پنح حیطه آن، از آنالیز کوواریانس استفاده شد. از آنجاییکه نمره پیشآزمون فرآیند پرستاری بین دو گروه کنترل و تجربی اختلاف معنیدار داشت، این نمره بهعنوان کووریت در نظر گرفته شد. یافته ها نشان داد که پس از کنترل متغیر نمره پیش آزمون فرآیند پرستاری، نمرات تفکر انتقادی در حیطه های تحلیل (046/0 =p، 18/3 =F ) و استدلال استقرایی (025/0 =p، 19/5 =F) و نمره فرآیند پرستاری (001/0 >p، 48/15 =F) بعد از مداخله در گروه تجربی بالاتر از گروه کنترل بود.
بحث و نتیجه گیری
این مطالعه نشان داد که روش آموزشی نقشه کشی مفهومی روشی مفید در آموزش پرستاری است که میتواند مهارت تفکر انتقادی و طراحی برنامه مراقبت از بیمار را در دانشجویان پرستاری تقویت کند. نمرات تفکر انتقادی گروه تجربی بعد از اجرای مداخله در حیطههای تحلیل، استدلال قیاسی، استدلال استقرایی و تفکر انتقادی کلی افزایش معنیدار داشت. پس از کنترل نمره پیشآزمون بر تفکر انتقادی، گروه تجربی در مقایسه با گروه کنترل، در حیطههای تحلیل و استدلال استقرایی تفکر انتقادی نمرات بالاتری را کسب کردند. مطالعه Tseng (2011) بر پرستاران نیز نتایج مشابهی در رابطه با ارتباط مثبت میان تفکر انتقادی و نقشه کشی مفهومی را نشان داد (23). در مطالعه Chen و همکاران نیز پس از کنترل اثرات سن و نمره پیشآزمون بر تفکر انتقادی با استفاده از آنالیز کوواریانس، گروه تجربی نمرات بالاتری در حیطه استنباط و نمره کلی تفکر انتقادی داشتند. نتایج نشان داد که نقشه مفهومی ابزاری موثر برای ارتقای توانایی تفکر به شیوهای منتقدانه است (16). نتایج مطالعه Atay و karaback تحت عنوان تاثیر طراحی برنامه مراقبتی با استفاده از نقشه مفهومی و روش مرسوم بر تمایل به تفکر انتقادی نشان داد که نمرات پس آزمون گروه تجربی بهطور معنیداری بالاتر از گروه کنترل است (6). در مطالعه Wheeler و Collins (2003) نیز نمرات پسآزمون گروه تجربی که با نقشه مفهومی آموزش دیده بودند، در مقایسه با پیشآزمون در حیطههای تفکر انتقادی کلی و آنالیز و ارزشیابی افزایش معنیدار داشت (19). در مطالعه حاضر نیز نمرات پسآزمون گروه تجربی در مقایسه با پیشآزمون در حیطههای تفکر انتقادی کلی، آنالیز، استدلال قیاسی و استقرایی افزایش معنیدار را نشان داد؛ درحالیکه اختلاف نمرات تفکر انتقادی دو گروه، صرفاً در حیطههای تحلیل و استدلال استقرایی معنیدار بود. در تبیین این یافته میتوان گفت که در این مطالعه اجرای مداخله در طی چهار ماه و برای هر گروه طی سه هفته انجام شد. درحالیکه احتمالاً برای ارتقای مهارتهای شناختی تفکر انتقادی به مدت طولانیتری نیاز است.
در راستای نتایج مطالعه حاضر، مطالعات متعددی نیز نشان دادهاند که نقشه مفهومی میتواند باعث ارتقای مهارتهای تفکر انتقادی پرستاران شود (25، 24، 15)، زیرا با این روش تشخیص دانش ناکافی فراگیران و سوء برداشت آنان مشخص می شود. مدرس می تواند آموزش مورد نیاز فراگیر را ارائه داده و موارد بد تفهیم شده را برای ارتقای تفکر انتقادی شفاف کند. به اینترتیب ادراک فراگیر ارتقاء یافته و با افزودن دانش جدید به ساختار شناختی، یادگیری معنیدار و منتقدانه فکر کردن تقویت میشود.
برخلاف نتایج مطالعه حاضر، Bixler (2015) در مطالعه خود بر روی دانشجویان پزشکی با استفاده از نقشه مفهومی نتوانست نمرات تفکر انتقادی را افزایش دهد. محققان از جمله دلایل آن را نمرات بالای تفکر انتقادی دانشجویان در ابتدای دوره، تعداد کم نمونه (27 نفر)، مدت کوتاه مداخله (4 ساعت تمرین طراحی نقشه مفهومی طی 4 هفته) و استفاده از نقشهکشی مفهومی گروهی بهجای انفرادی مطرح کردند (26). در مطالعه Wheeler و Collins نیز اختلاف معناداری میان نمرات پیش آزمون و پس آزمون، گرایش به تفکر انتقادی و حیطههای آن در دانشجویان مشاهده نشد (19). با توجه به نتایج مطالعات یاد شده لازم است پژوهشهای بیشتری برای بررسی تاثیر بکارگیری نقشهکشی مفهومی بر تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری انجام شود. یکی از یافتههای جالب توجه مطالعه حاضر این است که نمره تفکر انتقادی کلی گروه کنترل بعد از مداخله کاهش یافته است که این کاهش در حیطههای استدل قیاسی و ارزشیابی میباشد، اگرچه این اختلاف معنیدار نیست. این احتمال وجود دارد که برخی جنبههای آموزش سنتی باعث محدودیت پرورش تفکر انتقادی شود و نقشهکشی مفهومی به تعدیل این اثرات کمک کند.
همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که بعد از اجرای مداخله نمره برنامه مراقبت پرستاری گروه تجربی که با استفاده از روش نقشهکشی طراحی شده بود بالاتر از نمره برنامه مراقبتی گروه کنترل بود که با استفاده از روش سنتی طراحی شده بود. Atay و karaback نیز در مطالعه خود برنامه مراقبت از بیمار را در گروه تجربی با استفاده از روش آموزشی نقشه مفهومی اجرا کردند. دانشجویان گروه تجربی در طول مطالعه چهار برنامه مراقبتی طراحی کردند که با استفاده از معیار ارزشیابی برنامههای مراقبتی طراحیشده با نقشه مفهومی، ارزشیابی شد. میانگین نمرات برنامههای مراقبتی دوم، سوم و چهارم افزایش معنیدار پیدا کرد (6). علت این یافته این است که مدل خطی سنتی برنامه مراقبت پرستاری قادر به نمایش دادن ارتباطات میان دادههای بیمار نیست (9) و در ایجاد دیدگاهی منحصر به فرد و کلنگر از بیمار نارساست (7). دانشجویان نیز طراحی برنامههای مراقبت پرستاری سنتی را کاری خستهکننده با حداقل منافع میدانند (9). درحالیکه نقشه مفهومی مدلی برای فراگیران فراهم میسازد تا ارتباطات و تعاملات میان جنبههای بیو- سایکو- سوشیال بیمار، علائم و نشانههای بیماری، اداره بیمار، دارو درمانی و فرآیند پرستاری را بهصورت بصری مدنظر قرار دهند (9). بههمین دلایل در مطالعه حاضر نمراتی که دانشجویان در برنامههایی که به شیوه نقشه مفهومی طراحی کرده بودند، در مقایسه با شیوه فرآیند پرستاری ستونی نمرات بالاتری را کسب کردند.
مک دونالد و همکاران (2018) معتقدند برنامه مفهومی (Concepto- Plan) که یک صفحه دو ستونه شامل دادههای بیمار در یکطرف و برنامه مراقبتی در طرف دیگر است، شباهت زیادی به نقشه مفهومی دارد. این روش علاوهبر مزایای نقشه مفهومی، بهدلیل بهم پیوستگی، استفاده از کدگذاری رنگی و توانایی قابل بصری شدن برنامه مراقبتی کامل در یک نگاه، میتواند فرآیند برنامهریزی مراقبتی دانشجویان را ارتقاء بخشد. یکی از مضامین مرتبط با ادراک دانشجویان از این روش، مددجو محوری بود. طبق نظر پژوهشگران به این ترتیب دانشجویان درباره خوشهها منتقدانه فکر کرده و از نقشه ذهنی استفاده میکنند (27). Kotchertakota (2013) نیز معتقد است سازماندهی اطلاعات به شیوه بصری به تفکر و یادگیری عمیق کمک میکند (28). یافته قابلتوجه دیگر مطالعه حاضر این بود که نمره فرآیند پرستاری گروه کنترل نیز افزایش معنیدار دارد. نمرات فرآیند پرستاری دو گروه نشان داد که تدریس واحد کارآموزی به شیوه سنتی نیز میتواند طراحی برنامه مراقبت پرستاری را تقویت کند. البته نقشهکشی مفهومی در مقایسه با روش سنتی تاثیر بیشتری دارد.
یکی از نقاط قوت مطالعه حاضر این بود که ابزار اندازهگیری تفکر انتقادی از اعتبار و پایایی بالایی برخوردار است. نقطه قوت دیگر فیلد بالینی مطالعه است که در طول یک واحد کارآموزی بیمارستانی دانشجویان پرستاری انجام شد. مدرسان پرستاری برای تقویت تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری در کلاس درس مجبورند از سناریوهای بالینی و مطالعات موردی استفاده کنند (31-29). درحالیکه Menezes و همکاران (2015) معتقدند برای پرورش تفکر انتقادی و فرآیند تصمیمگیری در آموزش پرستاری، ارتباط میان دانشجو و بیمار الزامی است (32).
مطالعه حاضر دارای چند محدودیت بود. یکی از محدودیت های مطالعه طول مدت کوتاه سه هفته ای هر دوره کارآموزی بود؛ درحالیکه برای انجام مداخله برای ارتقای تفکر انتقادی به زمان بیشتری نیاز است. سعی شد با طراحی شش نقشه مفهومی در طول دوره کارآموزی بر این محدودیت غلبه شود. محدودیت دیگر تعداد محدود نمونه ها است که بر تعمیمپذیری یافتهها اثرگذار استو تلاش شد با تخصیص اختصاصی نمونه ها و انجام مطالعه به شیوه نیمه تجربی بر این محدودیت غلبه شود. با اینکه از دانشجویان خواسته شد هر یک به تنهایی نقشههای مفهومی مربوط به برنامه مراقبت از بیماران خود را طراحی کنند، در هنگام طراحی نقشههای مفهومی احتمال تاثیرگذاری دانشجویان بر هم وجود داشت.
با توجه به اینکه مطالعه حاضر تاثیر مداخله را طی یک واحد کارآموزی سه هفته ای بررسی کرد، برای بررسی اثربخشی این روش بر سایر حیطههای تفکر انتقادی در آموزش بالینی مطالعه ای با طول مدت مداخلهی طولانی تری مورد نیاز است. در مطالعه حاضر، تنها در دو حیطه تحلیل و استدلال استقرایی بین دو گروه تفاوت معنیدار مشاهده شد. این احتمال وجود دارد که پرسشنامه تفکر انتقادی کالیفرنیا دارای حساسیت لازم برای بررسی تاثیر نقشه کشی مفهومی بر تفکر انتقادی نباشد. پیشنهاد می شود مطالعات بیشتری با استفاده از ابزار تخصصی برای بررسی تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری انجام گیرد.
قدردانی
بدینوسیله از پشتیبانی مالی معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت و دانشجویانی که در این مطالعه مشارکت داشتند، تشکر و قدردانی میشود.
بازنشر اطلاعات | |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |