روانشناسی مثبت­ گرا که به جای تمرکز بر بیماری، بر جنبه ­های سالم آدمی تمرکز می ­کند، به تازگی توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده­ است (1). مفهوم جدیدی که به تازگی توسط لوتانز معرفی شده و مشتق شده از رفتار سازمانی مثبت­ گرا است، سرمایه روانشناختی می­ باشد. ظرفیت­ های روانشناختی از قبیل امیدواری ، تاب­ آوری ، خوشبینی  و خودکارآمدی ، در کنار هم، عاملی را با عنوان سرمایه روان شناختی تشکیل می­ دهند (2). خودکارآمدی به معنای باور و اطمینان فرد به توانایی ­هایش برای رسیدن به موفقیت در انجام وظایف است (3). تاب­ آوری نشانگر سرسختی بوده و به این معنی می­ باشد که افراد در شرایط سخت، چقدر سازنده عمل می­ کنند. افراد با ویژگی تاب­ آوری بالا، قادر هستند که در مواجه با شرایط و رویدادهای ناخوشایند و تنش ­آمیز، به تلاش و مقابله کارآمد خود ادامه دهند تا با پشت سر گذاشتن مراحل سخت زندگی، به موفقیت برسند (4). هم چنین افراد خوش ­بین، اتفاقات مثبت رخ داده در زندگی را به عوامل دائمی و شخصی ربط می­ دهند و برعکس، رویدادهای نامناسب و ناخوشایند را به عوامل خارجی، موقتی و شرایط خاص نسبت می­ دهد (5). امیدواری نیز حالتی است که افراد را قادر می ­سازد که اهدافی واقعی، چالش برانگیز، جذاب، قابل دسترس و قابل پیش­ بینی را برای خود مشخص سازند و با تلاش، رغبت و استعدادی که از خود نشان می­ دهند، در جهت رسیدن به آنها تلاش می­ کنند (6).پژوهش ­های گذشته­ نگر نشان داده ­اند که سرمایه روان­شناختی، با طیف متنوعی از متغیرها، نظیر افزایش بهزیستی و توانمندی روانشناختی (7)، بهبود در کارکردهای شغلی و اجتماعی (8) همراه است. همچنین وجود سرمایه روانشناختی در دانشجویان دانشگاه که می­توان آن­ها را یکی از مهم­ترین عناصر نظام آموزش عالی در نظر گرفت بسیار اهمیت دارد و در صورت برخورداری آنان از سرمایه روانشناختی، یادگیری نیز بهتر رخ می­دهد و دانشجویان عملکرد بهتری از خود نشان می­ دهند (9). به طور مثال نتایج پژوهشی نشان داد که عوامل موثر بر افزایش توانمندی همچون تاب­ آوری، معنویت و مدیریت هیجانات نقش مهمی در پیشرفت تحصیلی دانشجویان پرستاری دارد (10). در پژوهشی دیگر نیز مشخص شد که دانشجویان رشته ­های پزشکی در دوران تحصیل علاوه بر آموزش ­های رسمی، باید مهارت­ های مورد نیاز به منظور ارتقای سطح توانمندی روانشناختی، هیجانی و جسمانی را فرا گیرند تا از فرسودگی کمتری رنج ببرند و موفقیت تحصیلی بیشتری کسب کنند (11). لذا پرداختن به سرمایه روانشناختی در دانشجویان و بررسی همبسته­ های آن از اهمیت برخوردار است و در این خصوص می­ توان به سلامت معنوی(Spiritual Health) و ذهن آگاهی (Mindfulness) اشاره داشت.

پژوهش­ های اندکی در رابطه با نقش سلامت معنوی در سرمایه­ های روان شناختی صورت گرفته ­است. در طی یک پژوهش، نتایج نشان داد که سرمایه­ های روان شناختی زمینه­ ساز سلامت معنوی و برقراری انسجام و سازگاری در معنا، هدف و ارزش­های والای دنیایی و فرا دنیایی در زندگی پرستاران است (12). با بررسی پیشینه پژوهش مشخص می­ شود که معنویت یکی از عوامل موثر در رشد و توسعه ابعاد سرمایه روانشناختی افراد است. به طور مثال افراد مبتلا به بیماری که خود را مجهز به باورهای معنوی می ­بینند، از خودکارآمدی و کیفیت زندگی بهتری نیز برخوردارهستند (13). علاوه بر این نتایج پژوهشی نشان داد که در محیط­ های غیربالینی هم چون دانشگاه، هوش معنوی و تنظیم هیجان می­ توانند نقش مهمی در تبیین خودکارآمدی و خودتنظیمی دانشجویان داشته باشند (14). یکی دیگر از متغیرهای مهم، تاب­ آوری است که بر اساس نتایج مطالعات، دانشجویان در صورت برخورداری از سلامت معنوی، توانایی مقابله کارآمد با چالش­ های استرس آور زندگی روزمره را کسب می­ کنند و به همین دلیل انعطاف­ پذیری و تاب­ آوری بیشتری از خود نشان می ­دهند (15-18). هم چنین در ارتباط با نقش سلامت معنوی در خوش­ بینی و امیداوری می ­توان به نتایج تحقیقاتی اشاره کرد که نشان داده ­اند افراد در موقعیت ­های دشوار زندگی به خصوص در مواجه با بیماری ­های مزمن و یا در دوره سالمندی که با احساس ضعف و فرسودگی همراه است، در صورت مجهز بودن به سلامت معنوی، با امیداوری و خوش­بینی بیشتری به زندگی خود علی­رغم همه سختی­ ها ادامه می ­دهند (19-22). در واقع به نظر می­رسد برخورداری افراد به خصوص قشر جوان دانشجو از سلامت معنوی، باعث مجهز شدن آن­ها به باور، ایمان و نگرش ­هایی می­شود که به دنبال آن، پیامدهای مثبتی را برای فرد به همراه دارد که وجود سرمایه ­های روانشناختی یکی از همین پیامدهای مثبت است (14، 16). سلامت معنوی از نظر مفهومی به این حقیقت باز می­ گردد که فرد توانسته است به لحاظ درونی، با خود و خالق هستی که منبع حقیقت است، ارتباط برقرار کند و با معنا و ارزش­هایی که به آن معتقد است، به صورت هدفمند به زندگی خود ادامه می­دهد (23). متغیر دیگری که در ارتباط با سرمایه روان­شناختی نقش پیدا می­کند، ذهن آگاهی است. ذهن آگاهی مفهومی است که در سال­های اخیر، توجه روانشناسان، روان درمانگران و محققان را به خود جلب کرده ­است. ذهن آگاهی به عنوان حالت توجه برانگیخته و آگاهی از آنچه که در لحظه کنونی اتفاق م ی­افتد تعریف شده ­است (24). این توجه، توجهی است هدفمند، به همراه پذیرش بدون داوری در مورد تجربه ­های در حال وقوع در لحظه کنونی است (25). ذهن آگاهی به طور کلی به فرآیندهایی اطلاق می­ شود که طی آن­ها فرد ذهن آگاه، تمرکز خود را روی تجربه احساسات و اتفاقاتی که در لحظه حال در خود با اطرافش رخ می­دهد، متمرکز می ­سازد (26). تحقیقات بر روی آموزش مهارت­های ذهن آگاهی نشان می ­دهند که این روش­ ها تعداد زیادی از شاخص­های سلامت روان و سلامت معنوی را پیش ­بینی می­ کنند (24). در طی یک بررسی، رابطه بین ذهن آگاهی، سرمایه روان­شناختی و فرسودگی شغلی در بین مدیران شرکت ­های صنعتی و سازمانی بررسی گردیده و نتایج نشان داد که بین ذهن آگاهی و سرمایه­ های روانشناختی ارتباط مثبت و معنی ­دار وجود دارد و افراد با ویژگی ذهن آگاهی بالا که از سرمایه روانشناختی نیز برخوردار هستند، در محیط کار فرسودگی شغلی کمتری را نیز گزارش می­ کنند (25). نتایج تحقیقات نشان داده ­اند که آموزش ذهن آگاهی تاثیرات مثبت بر افزایش خودکارآمدی ادراک شده بیماران مبتلا به سرطان دارد (26) و میزان کیفیت زندگی و بهزیستی ذهنی بیماران را ارتقاء می ­دهد (27). هم چنین زندگی به شیوه ذهن آگاهانه باعث می ­شود که افراد نسبت به خود، توانایی­ ها و محیط اطرافشان آگاهی بیشتری داشته و در نتیجه از امیدواری و خوش­ بینی بیشتری در زندگی برخوردار باشند. چون افرادی که ذهنی سرگردان دارند، توانایی واقع­ بینی را از دست می ­دهند و بیشتر نقاط ضعف و جنبه ­های تاریک زندگی را در نظر می­ گیرند و از هیجانات ناخوشایندی هم چون افسردگی و اضطراب رتج می ­برند (30-28). در پژوهشی دیگر نتایج بیانگر آن بود که آموزش ذهن آگاهی به افراد آسیب ­دیده کمک می ­کند که بر تاب ­آوری روانشناختی خود بیفزایند و به شیوه کارآمدتری با چالش­ های زندگی مقابله کنند (31،32). در واقع ذهن آگاهی را می­ توان جزو مهارت­ های قابل یادگیری دانست که در تحقیقات پیشین و در موقعیت­ های مختلف بالینی و غیربالینی نتایج مثبت آن مشخص شده ­است. بنابراین در صورتی بهره ­مندی دانشجویان از این مهارت مهم روانشناختی، از توانمندی بیشتری برخوردار می ­شوند و در سطح دانشگاه نیز عملکرد تحصیلی بهتری خواهند داشت (30). 

پژوهش­ های انجام شده در ارتباط با سرمایه روانشناختی و عوامل موثر و پیش­ بینی که می ­توانند در تبیین سرمایه روانشناختی نقش داشته ­باشند، بیشتر در حوزه صنعتی و سازمانی انجام شده ­است (25). در حالی که با توجه موارد ذکر شده و اهمیت سرمایه روان­شناختی در عملکرد افراد به خصوص در محیط­ های آموزشی، هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش سازه­ های سلامت معنوی و ذهن آگاهی در پیش­ بینی سرمایه روان­شناختی دانشجویان است.

روش­ ها  

نوع مطالعه از نوع همبستگی است. در پژوهش حاضر سلامت معنوی و ذهن آگاهی به عنوان متغیرهای پیش­ بین و  سرمایه­ روانشناختی به عنوان متغیر ملاک در نظر گرفته شده ­است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل دانشجویان مقطع کارشناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ­گیلان (2500 نفر) در سال تحصیلی 1393- 1392 بود که از میان آن­ها 335 نفر با توجه به جدول کرجسی و مورگان (Krejcie & Morgan) (33) و به شیوه نمونه ­گیری تصادفی خوشه ای انتخاب شدند. به­ منظور نمونه گیری، دانشجویان بر حسب رشته ­های تحصیلی در 9 خوشه دسته­ بندی شدند. در مرحله بعد هر یک از این خوشه­ ها بر اساس سال ورود به دانشگاه، به 36 خوشه تقسیم شدند. پس از ثبت خوشه­ ها در یک جدول و به صورت تصادفی 10 خوشه جهت انتخاب نمونه ­گیری انتخاب شد. محقق با مراجعه به کلاس ­ها و ارایه توضیحاتی به دانشجویان در ارتباط با هدف از اجرای پرسشنامه، از آن­ها خواسته شد که به همه سوالات پرسشنامه صادقانه پاسخ دهند و اگر سوالی داشتند از محقق بپرسند. همچنین به صورت شفاهی به آن­ها اطمینان داده شد که پاسخ­ هایشان کاملاً محرمانه خواهد ماند، بدین ترتیب افراد شرکت ­کننده با رضایت آگاهانه در پژوهش شرکت کردند. شرایط لازم برای ورود به پژوهش عبارت بود از رضایت و علاقه به شرکت در پژوهش، دانشجوی مقطع کارشناسی، مجرد و عدم ابتلا به اختلالات روانشناختی بود.

به منظور اندازه ­گیری سرمایه روان­شناختی از پرسشنامه سرمایه روانشناختی لوتانز استفاده شد. این پرسشنامه شامل 24 سوال و چهار خرده مقیاس به نام­ های خودکارآمدی،تاب­ آوری، خوش ­بینی و امید است. آزمودنی به هر سوال در مقیاس 6 درجه­ای لیکرت (از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) پاسخ می­ دهد. نمره بالاتر در این پرسشنامه نمایانگر سرمایه روانشناختی بیشتر است. در طی یک بررسی که توسط شاکرمی و همکاران انجام شد، پایایی این مقیاس با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 0/79 به دست آمد (34). در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ خرده مقیاس ­های این پرسشنامه بین 0/75 و 0/91به دست آمد. 

هم چنین به منظور اندازه ­گیری سلامت معنوی از پرسشنامه سلامت معنوی که توسط پولوتزین و الیسون (Palutzian & Ellison) استفاده ­شد. این پرسشنامه شامل 20 عبارت بود که دو خرده مقیاس سلامت مذهبی و سلامت وجودی را می‌سنجید. با جمع نمره سلامت مذهبی و سلامت وجودی، نمره سلامت معنوی به دست می­آید. پاسخ این سؤالات در مقیاس 6 درجه‌ای از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم می‌باشد و نمره بیشتر نشانگر سلامت معنوی بالاتر است. در طی یک پژوهش در داخل کشور که توسط اله بخشیان و همکاران انجام شد، پایایی این پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 0/82گزارش شد (35). در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ نمره کل سلامت معنوی 0/79 به دست آمد.

در پژوهش حاضر به منظور سنجش ذهن آگاهی از فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ (Freiburg Mindfulness Inventory- Short Form) استفاده­ شد. این پرسشنامه دارای 14 گویه بود و از آزمودنی خواسته شد که بر روی مقیاس لیکرت از همیشه (4) تا بندرت (1) به سوالات پاسخ دهد. شایان ذکر است عبارت شماره 13، به صورت معکوس نمره گذاری گردید. حداقل نمره در این پرسشنامه 14 و حداکثر 56 بود. نمره بیشتر نشانگر ذهن آگاهی بالاتر است. در طی یک بررسی در داخل کشور، فرم کوتاه پرسشنامه ذهن آگاهی فرایبورگ توسط قاسمی جوبنه و همکاران ابتدا به فارسی ترجمه و سپس روایی و پایایی آن مورد بررسی قرارگرفت. روایی همزمان با مقیاس­های خودکنترلی ( 0/69r=) و تنظیم هیجانی (0/68r=) در سطح معنی­داری 0/01مناسب گزارش شد. نتایج مدل تحلیل عاملی تأییدی نشان داد که ساختار پرسشنامه برازش قابل قبولی با داده­ها داشته و از روایی عاملی مطلوبی برخوردار است. همچنین پایایی محاسبه شده با استفاده از ضرائب بدست آمده برای آلفای کرونباخ 0/92، بتای ترتیبی 0/93 و پایایی بازآزمایی به فاصله چهار هفته 0/83 به دست آمد (36). در پژوهش حاضر پایایی با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 0/92 به دست آمد. داده­های گردآوری شده به وسیله نرم­افزار SPSS.Ver.18 و با استفاده از آمار توصیفی یعنی میانگین و انحراف معیار و آمار استنباطی یعنی ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون به شیوه گام­به­گام (Stepwise Regression) در سطح معنی­داری 0/001 تجزیه و تحلیل شدند.

یافته ­ها

در پژوهش حاضر 335 دانشجو با میانگین و انـحراف معیار سنی 2/24 ± 21/14 شرکت داشتند. 180 نفر (53/8 درصد)از دانشجویان مونث و 155 نفر (46/2 درصد) مذکر بودند.

میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش در جدول شماره یک، نشان داده شده ­است.

نتایج ماتریس همبستگی پیرسون بین متغیرهای تحقیق نشان داد که بین سلامت معنوی با خودکارآمدی، تاب­آوری، خوشبینی، امید و نمره کل سرمایه روانشناختی به ترتیب با ضریب همبستگی 0/26، 0/37، 0/38، 0/37 و 0/42 ارتباط معنی­داری وجود دارد. همچنین بین ذهن آگاهی با خودکارآمدی، تاب­ آوری، خوش ­بینی، امید و نمره کل سرمایه روانشناختی به ترتیب با ضریب همبستگی 0/23، 0/39، 0/38، 0/42 و 0/43 ارتباط معنی ­داری وجود دارد (جدول 2).

به منظور پیش ­بینی سرمایه روانشناختی بر اساس سلامت معنوی و ذهن آگاهی ار تحلیل رگرسیون گام ­به ­گام استفاده شد و نتایج در جدول شماره سه، نشان داده شده­است. همان طور که نتایج نشان می­دهد سلامت معنوی (20/53F= ) و ذهن آگاهی (14/85F=) در سطح معناداری 0/000 می­توانند 9 درصد از واریانس متغیر ملاک یعنی خودکارآمدی را به صورت مثبت پیش­بینی نمایند. همچنین ذهن آگاهی (67/52F= ) وسلامت معنوی (F=43 ) در سطح معنی­ داری 00/000 مــی­ توانند 23 درصــد از واریانس متغیر مــلاک یعنی تاب­آوری را به صورت مثبت پیش­ بینی نمایند. علاوه بر این، ذهن آگاهی (60/29F= ) و سلامت معنوی (46/29F= ) در سطح معنی­ داری 0/000 می­ توانند 25 درصد از واریانس متغیر ملاک یعنی امید را به صورت مثبت پیش ­بینی نمایند. در نهایت ذهن آگاهی (49/67F= ) و سلامت معنوی (49/17F=) در سطح معنی­ داری 0/000می ­توانند 23 درصد از واریانس متغیر ملاک یعنی خوش ­بینی را به صورت مثبت  پیش ­بینی نمایند.

بحث و نتیجه­ گیری

این پژوهش با هدف بررسی نقش سلامت معنوی و ذهن آگاهی در سرمایه روان­شناختی دانشجویان انجام شد. نتایج نشان داد که سلامت معنوی با سرمایه روانشناختی دانشجویان رابطه دارد و قادر است میزان بهره ­وری دانشجویان از این مولفه­ها را پیش­ بینی کند. سلامت معنوی و سرمایه روان شناختی همبستگی درونی بالایی با هم داشتند و نمرات هر یک از مولفه­های سرمایه روان­شناختی همبستگی مثبتی با سلامت معنوی داشت که با سایر پژوهش­های انجام شده همسویی دارد (18-12). نتایج پژوهش گل­پرور نشان داد که سرمایه روان شناختی می ­تواند به طور معنی ­داری بهزیستی معنوی در پرستاران را پیش ­بینی نماید (12). آدکبولا  در پژوهشی نشان داد که وجود باورهای معنوی با افزایش خودکارآمدی و کیفیت زندگی در افراد مبتلا به بیماری همراه است (13). نتایج پژوهش گوپتا (Gupta) نشانگر آن است که در محیط ­های غیربالینی همچون دانشگاه، هوش معنوی و تنظیم هیجان می­توانند نقش مهمی در تبیین خودکارآمدی و خودتنظیمی دانشجویان داشته باشد (14). نتایج تحقیقات انجام شده توسط گناناپراکاش (Gnanaprakash)، وامبل (Womble) و خسروی نشان داد که بین سلامت معنوی با کاهش استرس ادراک شده، افزایش سبک­ های مقابله­ ای کارآمد و در نتیجه افزایش میزان تاب­ آوری در دانشجویان ارتباط مستقیمی وجود دارد (18-16).

هم چنین نتایج تحقیق حاضر با پژوهش ­های براون (Brown)، جرج (George)، برانک (Bronk) که بیانگر وجود ارتباط مثبت بین سلامت معنوی با امیداوری و خوش ­بینی در افرادی که با موقعیت­ های دشوار هم چون بیماری یا سالمندی مواجه هستند، هم خوان است (19-21).

در تببین این یافته می­ توان چنین استدلال کرد که نتایج این پژوهش با تاکیدات محتوایی در عرصه معنویت و معنویت­ گرایی و سرمایه روانشناختی هم­راستا است. همبستگی ­های مثبت معنی­ داری که در جدول شماره دو پژوهش حاضر ارائه شد، تا اندازه­ ای نشان­ دهنده آن بود که پدیده­ های معنوی- روانی پدیده ­های منفک از یکدیگر نیستند، بلکه هر دو می­ توانند در سطح ذهنی و روانی با یکدیگر تبادل نیروی قابل توجهی داشته ­باشند. بر همین پایه شاید بتوان به جای سرمایه ­ی روانشناختی صرف، از سرمایه معنوی – روانی سخن به میان آورد (37). هم چنین سلامت معنوی با ایجاد حس ارتباط با جهان و هم چنین ساخت یک چشم ­انداز گسترده به زندگی خود و دیگران، موجب تقویت سرمایه ­های روانشناختی می ­شود (38) هم چنین می­توان گفت که سلامت معنوی از طریق تدارک یک چارچوب، جهت تفسیر و توصیف تجارب زندگی و به موجب آن فراهم کردن نوعی احساس انسجام و بهم پیوستگی وجودی، در اکتساب و ارتقاء مولفه­ های سرمایه روان شناختی موثر است. به تعبیری معنویت یک سامانه باور منسجم ایجاد می­ کند که باعث می­ شود افراد برای زندگی معنی پیدا کنند و به آینده امیدوار باشند. سلامت معنوی با ایجاد انگیزه و انرژی در فرد، امید به زندگی را افزایش و عملکرد فرد را ارتقا می ­بخشد. این سازه باعث می­ شود که افراد از یک منبع خاص به عنوان پایگاه حمایتی و منبعی که بتوان به آن تکیه کرد بهره­ مند شود و در نتیجه میزان امیدواری آن­ها افزایش یابد. سلامت معنوی با امیدواری، به عنوان مجموع ه­ای شناختی مبتنی بر احساس موفقیت در ارتباط می ­باشد. وجود احساسات، رفتارها، شناخت­ه ای مثبت از ارتباط با خود، دیگران، طبیعت و موجودی برتر، به عنوان عناصر سلامت معنوی، با ایجاد انگیزه و هدف ­های عمیق و والا منبعی برای امید و نیز تعیین­ کننده مسیرها و راه­ های شناختی و ذهنی امید فراهم می­کند. در واقع سلامت معنوی به فرد کمک می­کند تا معنای حوادث زندگی بخصوص حوادثی که دردناک و اضطراب انگیزند را بفهمد و باعث دلگرمی و خرسندی بالقوه­ای در روان و روحیه او بشود (23). سلامت معنوی، به عنوان بخش زیر بنایی باورها نقش مهمی در کنش های افراد ایفاء می­کند و به انسان توانایی تغییر و تحول را اعطاء می­کند و ظرفیت وی را برای رویارویی با دشواری­ ها و سختی­ ها و فائق آمدن بر آن­ها بالا می ­برد (19). هم چنین سلامت معنوی هدف زندگی را برای فرد روشن و  مایه تسلی در شرایط دردناک و تهدیدکننده است و باعث می­ شود فرد رویدادهای غیرمنتظره را به عنوان رویدادهای کمتر تهدیدکننده ارزیابی کند و قادر باشد رویدادهای غیرقابل تغییر را بپذیرد. از این دیدگاه، فرد زمانی که با نیروی بزرگتری در ارتباط است و اهداف و ارزش­های والاتری دارد، دارای قدرت تاب­ آوری بالاتر و عملکرد بهتری است (13). از سویی دیگر معنویت امکان تفسیر مجدد رویدادهای کنتر ل ­ناپذیر را فراهم می­ سازد و در نتیجه رویدادها کم استرس ­تر و کنترل­ پذیرتر به نظر می­ رسند و نیز نسبت دادن رویدادهای منفی به عوامل خارج از کنترل فرد منجر به ایجاد سبک خوش بینانه ­ای می­ شود (29) که همگی این موارد زمینه را برای تاب­ آوری و تحمل افراد در برابر سختی­ ها و گرفتاری ­ها فراهم می­ سازد (39).

هم چنین نتایج پژوهش حاضر نشان داد که کلیه مولفه­ های سرمایه روانشناختی با ذهن آگاهی رابطه مثبت و معنی­ داری دارند که با سایر تحقیقات انجام شده مطابقت دارد (32-26). تحقیقات مورگان (Morgan) و ثنایی مشخص ساخت که آموزش ذهن آگاهی تاثیرات مثبت بر افزایش خودکارآمدی ادراک شده بیماران مبتلا به سرطان دارد و میزان کیفیت زندگی و بهزیستی ذهنی بیماران را افزایش می­ دهد (26، 27). نتایج فورگرد (Forgeard) و  کیکن (Kiken) حاکی از آن بود که زندگی به شیوه ذهن آگاهانه با امیداوری و خوش­بینی بیشتری همراه است (28، 29). همچنین کنگ (Keng) در پژوهشی نشان داد که ذهن آگاهی با افزایش امیدواری و خوش­ بینی و به طور کلی بهبود سلامت روانشناختی افراد در موقعیت­های بالینی همچون بیمارستان و موقعیت­ های غیربالینی مانند مراکز آموزشی همراه است (30). نتایج پژوهش تامپسون (Thompson) و همکاران و فرور (Foureur) و همکاران نیز نشانگر اهمیت ذهن آگاهی به عنوان یکی از عوامل مهم روانشناختی در افزایش توانمندی افراد در برخورد غیر واکنشی با چالش­ها و در نتیجه افزایش میزان تاب ­آوری در برابر آسیب­ های زندگی می ­باشد که با نتایج پژوهش حاضر هم سو است (31، 32).

در تبیین می­توان چنین استدلال کرد که ذهن آگاهی باعث می­شود که فرد نسبت به خود و توانمندی­ های خود و همین طور نقاط ضعف خود آگاهی بیشتری پیدا کند، در نتیجه بهتر می­ تواند اقدامی مثبت در جهت رفع نقاط ضعف خود بردارد و در صورتی که این عمل امکان­ پذیر نیست، بپذیرد که نمی ­تواند کاری کند. پذیرش و تعهد نیز یکی از ویژگی ­های افراد ذهن آگاه می­باشد. پذیرش به این معنی می­باشد که فرد بپذیرد برخی چیزها را می­تواند تغییر دهد و در تغییر برخی چیزها ناتوان است. در صورتی که توانایی تغییر و بهبود امور را داشته باشد، متعهدانه به دنبال تغییر آن گام بر می­ دارد. در واقع ذهن آگاهی و پذیرش و تعهد باعث افزایش حس خودکارآمدی افراد می­ شود (30). علاوه بر نقش مثبت ذهن آگاهی در افزایش خودکارآمدی، ذهن آگاهی موجب ترشح هورمون­ ها و تاثیر مثبت بر مغز می­ شود و این تاثیرات مثبت دیدگاه افراد را در مورد پدیده­ های اطراف، تغییر داده و میزان خوش­ بینی و امیدواری را در افراد افزایش می­ دهد. مطالعات مشابه نیز نشان داده­ اند که افرادی ذهن آگاه در مقایسه با افرادی که به شیوه ذهن آگاهانه زندگی نمی ­کنند، و ذهنی درگیر و آشفته دارند و همواره در گذشته و یا آینده سیر می­ کنند، از شادکامی بیشتری برخوردارند و در زندگی امیداورتر و خوش بین­ تر هستند. به طور کلی ذهن آگاهی با بهزیستی روانشناختی و به دنبال آن با خوش ­بینی و امیداوری ارتباط معنی­ دار دارد(40). هم چنین ذهن اگاهی موجب بازگشت فرد به درون خود می­ شود، این بازگشت کم­کم درونی­ تر و عمیق ­تر می­ شود تا جایی که احساس انعطاف­ پذیری بیشتری را ادرک می ­کند. ذهن آگاهی فرد را از چالش ­های افکار و مشکلات به سمت آرامش و انعطاف­ پذیری و به صورت تخصصی­ تر تاب ­آوری بیشتر روانه می ­کند. در واقع فردی که تکنیک­ های ذهن اگاهی را دریافت کرده ­است به جای سرکوب احساسات، به تخلیه مناسب آنها می­ پردازد و آرامش لازم را کسب می­ کند و میزان تاب­ آوری افراد در مقابله با چالش ­ها نیز افزایش می­ یابد. افراد ذهن آگاه، وقتی در موقعیت­ های سخت و ناخوشایند قرار می­ گیرد، به جای واکنش­های آنی و نسنجیده، سعی می­ کنند که نسبت به خود، محیط و شرایط آگاه و هشیار باشند، به صورت خردمندانه رفتار کنند، که به همین دلیل تاب­ آوری بیشتری از خود در پشت سر گذاشتن دشواری­ های زندگی نشان می ­دهند. افراد ذهن آگاه می­ دانند که شرایط خوشایند و ناخوشایند، موقتی و گذرا بوده و هیچ پدیده ­ای به صورت همیشگی وجود ندارد، در نتیجه بهتر می­ توانند با شرایط دشوار که گذرا بوده، مقابله کارآمد کنند (31).

به طور کلی نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بین سلامت معنوی و سرمایه روانشناختی رابطه مثبت و معنی ­دار وجود دارد؛ و همچنین بین ذهن آگاهی و سرمایه روان شناختی نیز رابطه مثبت و معنی­ دار وجود دارد؛ و سلامت معنوی و ذهن آگاهی می ­توانند تنوع نمره ­های مربوط به متغیر ملاک یعنی سرمایه ­های روانشناختی را  پیش ­بینی نمایند. بنابراین  مولفه­ های معنوی و روانشناختی در کنار هم می­توانند تاثیر به ­سزایی در افزایش و یا کاهش سرمایه ­های روانشناختی داشته­ باشد. این پژوهش در بین دانشجویان دانشگاه گیلان صورت گرفته، لذا در تعمیم نتایج به سایر جمعیت­ های آماری باید احتیاط شود. پیشنهاد می­شود که در تحقیقات آینده پژوهشگران، همین سازه ­ها را در نمونه­ های دیگر و جوامع دیگر مورد بررسی  قرار دهند. هم چنین می ­توان با برگزاری دوره ­های مبتنی بر ارتقای ذهن آگاهی و سلامت معنوی در سطح دانشگاه ­ها یا سایر موسسات آموزشی، میزان سرمایه­ های روانشناختی دانشجویان را افزایش داد.

قدردانی

از دانشجویان عزیزی که در پژوهش حاضر مشارکت داشتند، تشکر و قدردانی می­ گردد.