مقوله­ های شکل­ گیری و ارتقای عزت نفس از اوان کودکی تا لحظه مرگ، مهمترین مسئله روانی و اجتماعی بشمار می­ رود (1). باورها و ارزشیابی­ هایی که نسبت به خود در ذهن می­ پرورانیم، تعیین می­ کند که ما چه کسی هستیم، توان انجام چه کاری را داریم و چه کسی خواهیم شد (2). این افکار، فشارهای داخلی نیرومندی هستند که با تولید یک مکانیزم هدایت کننده، انسان را در سراسر زندگی به سوی رشد و تعالی پیش می­برد. عمدتاً برداشت ­ها و احساسات افراد نسبت به خودشان تحت عنوان عزت نفس و خودپنداره نامیده می­ شود (3). عزت نفس زاییده زندگی اجتماعی و ارزش­های آن است و در تمامی فعالیت­ های روزانه انسان به نوعی جلوه ­گر بوده و به این شکل از مهمترین جنبه­ های شخصیت و تعیین ویژگی­های رفتاری انسان محسوب می­ شود (4, 5). مطالعات تجربی در 15 سال گذشته نشانگر این بوده است که عزت نفس یک عامل روانشناختی مهم و اثرگذار بر سلامت و کیفیت زندگی افراد به شمار می­رود. با افزایش عزت نفس، احساس توانمندی و ارزشمندی در فرد به وجود می­آید و تغییرات مثبتی همچون پیشرفت تحصیلی، افزایش تلاش برای کسب موفقیت، داشتن اعتماد به نفس بالا، بلند همت بودن و تمایل به برخورداری از سلامت بالاتر در وی پدیدار می­ شود (6).

از طرفی یکی دیگر از پدیده­ هایی که در دهه اخیر مورد استقبال فراوان قرار گرفته، پدیده هوش هیجانی است. دلیل این امر توانایی بالای هوش هیجانی در حل بهتر مسائل و کاستن از میزان تعارضات بین دریافت­های فکری و احساس است. پژوهش ­های متعدد نشان داده است که هوش هیجانی می­تواند سبب افزایش میزان سلامتی، رفاه، ثروت، موفقیت، عشق و شادی گردد (7). Bar-on هوش هیجانی را عامل محض در شکوفایی توانایی افراد برای کسب موفقیت در زندگی تلقی می­کند و آن را با سلامت عاطفی و در مجموع سلامت روانی فرد مرتبط می­داند. از دیدگاه وی هوش هیجانی را می ­توان با 5 مولفه و 15 عامل تشریح کرد. یکی از آن­ها مولفه درون فردی است که بیانگر توانایی شخصی در آگاهی از هیجان­ها و کنترل آن­هاست که شامل عزت نفس، خودآگاهی هیجان، جرات­مندی، استقلال و خودشکوفایی می ­باشد. Bar-On توان خودآگاهی، درک پذیرش خویش و احترام به خود را در تعریف عزت نفس بیان می­ کند (8).

از جمله مهم­ترین نگرانی­ های اساتید، مسئولین آموزش دانشگاه ­ها و خانواده ­های دانشجویان، پیشرفت تحصیلی و جلوگیری از افت تحصیلی آن­هاست. چرا که افت تحصیلی تاثیر به سزایی در سرنوشت فرد داشته و هزینه­ ی گزافی را به خانواده و جامعه تحمیل می ­کند (9). در کشور ما این امر از مهم­ترین مشکلات نظام آموزشی است و هرساله ده ­ها میلیارد ریال از بودجه­ کشور را هدر می ­دهد (10). لذا صاحب­نظران در این زمینه باید به جوانب مختلفی که به طرقی بر روی پیشرفت تحصیلی تاثیرگذار است، توجه ویژه داشته باشند. نتایج چندین پژوهش موید ارتباط مثبت معنی­داری بین عزت نفس و موفقیت تحصیلی بوده است (11, 12). صاحب نظران دیگر رابطه­ ی مستقیم این دو را مورد تردید قرار داده، معتقدند عزت نفس بالا تاثیر مهمی بر عملکرد تحصیلی فرد نداشته، ولی عزت نفس پایین تاثیر بازدارنده­ای بر پشتکار و عملکرد تحصیلی دارد (13). کاربرد هیجان­ها در تعلیم و تربیت و برنامه­ های یادگیری اجتماعی امری اجتناب­ ناپذیر است. زیرا در قرن بیست و یکم علاوه بر توجه به رشد شناختی و پیشرفت تحصیلی می­بایست به رشد هیجانی دانشجویان توجه نمود و آنها را برای همکاری و مشارکت در کار، تصمیم­ گیری مسولانه، مقاومت در برابر فشار گروه همسالان و نفوذ وسایل ارتباط جمعی آماده نمود (14).

از آنجایی­که امروزه هوش هیجانی به عنوان مولفه ­ای مهم در سلامت و بهداشت روان فرد، تاثیر بسیار زیاد و ارزشمندی دارد و عزت نفس نیز به­عنوان یکی از عوامل مولفه ­های درون فردی در هوش هیجانی تاثیر می­گذارد، لذا انجام مطالعات دقیق برای بررسی این سازه­ ها از ضروریات بهداشت روان و برنامه­ ریزی­های آموزشی می ­باشد. از سویی دیگر رابطه بین هوش هیجانی، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در مطالعات اندکی مورد بررسی قرار گرفته و این بررسی­ ها تاکنون برروی دانشجویان مامایی که تامین کننده سلامت اقشار آسیب پذیر جامعه (مادران و کودکان) در آینده می­ باشند، مورد توجه قرار نگرفته است، لذا این مطالعه با هدف تعیین ارتباط سه مولفه عزت نفس، هوش هیجانی و پیشرفت تحصیلی با یکدیگر برروی دانشجویان مامایی دانشگاه آزاد اسلامی رشت انجام گرفت. ­

روش­ ها

پ‍‍ژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع همبستگی است و به صورت مقطعی، هوش هیجانی و عزت نفس دانشجویان مامایی دانشگاه آزاد اسلامی رشت را در نیمسال دوم سال تحصیلی 92-1391، مورد بررسی قرار داده است. نمونه ­گیری به روش سرشماری بوده و کلیه دانشجویان مامایی مشغول به تحصیل مقطع کارشناسی در نیمسال دوم 92-91 دانشگاه آزاد اسلامی رشت در آن شرکت داده شدند. از مجموع 223 نمونه (کل دانشجویان مامایی مشغول به تحصیل این دانشگاه)، 43 نفر به اطلاعات پرسشنامه درخواستی به طور کامل پاسخ ندادند، لذا از مطالعه خارج شدند و در مجموع 180 نفر، مورد بررسی قرار گرفتند.

ابزار گردآوری داده­ ها، پرسشنامه ­ای شامل سه قسمتی بود: بخش اول شامل مشخصات فردی مانند: سن، وضعیت تاهل، شغل و تحصیلات والدین، وضعیت اقتصادی، محل سکونت، معدل دیپلم و بخش دوم پرسشنامه عزت نفس کوپراسمیت  بود. کوپراسمیت در سال 1967 مقیاس عزت نفس خود را بر اساس تجدیدنظری که بر روی مقیاس عزت نفس راجرز و دیموند (Rogers & Dymond) انجام داد، تهیه و تدوین نمود. این مقیاس دارای 58 عبارت بوده و شیوه نمره­گذاری این آزمون بصورت صفر و یک است به این معنا که در عبارات 4-8-9-14-19-20-27-28-29-33-37-38-39-42-43-47 به پاسخ بلی، نمره یک و به پاسخ خیر نمره صفر داده می­شود و بقیه عبارات بصورت معکوس، نمره­ گذاری می­ گردند. حداقل نمره صفر و حداکثر 50 خواهد بود. نمره بیشتر نشانگر عزت نفس بالاتر است. در مطالعه شکر کن که بر روی دانش­ آموزان دختر و پسر سال سوم  دبیرستان­ های تهران انجام شد، بازآزمایی این مقیاس برای دانش آموزان دختر و پسر به ترتیب 0/90 و 0/92 به دست آمد. روایی و پایایی پرسشنامه در مطالعات دیگر نیز از طریق اعتبار محتوا و آزمون مجدد تایید و مورد سنجش قرار گرفته است (15, 16). بخش سوم، پرسشنامه هوش هیجانی  Sibria  Shring بود. این پرسشنامه دارای 33 آیتم و 5 خرده مقیاس خودانگیزی، خودآگاهی، خودکنترلی، هشیاری اجتماعی و مهارت­های اجتماعی تشکیل شده است. نمره­گذاری این آزمون بر اساس مقیاس پنج  گزینه­ای لیکرت تنظیم و پاسخ­ها به صورت 5  درجه­ای و ترتیبی است (همیشه، اغلب، گاهی اوقات، به ندرت، هرگز) و به آن نمره یک تا پنج اختصاص داده شد. دامنه نمرات برای هر فرد بین 33 الی 165 بود. نمره بالا در این مقیاس نشان­دهنده هوش هیجانی بالا بود. اعتبار روایی و پایایی این پرسشنامه نیز در ایران بررسی و تایید شده است بطوری که آلفای کرونباخ این مقیاس در یک نمونه 40 نفری 0/85 بوده است همچنین در بررسی روایی این آزمون نیز بر  روی یک نمونه 30 نفری، همبستگی نمرات به دست آمده 0/63 گزارش شده است (17).

لازم به ذکر است که در این مطالعه پیشرفت تحصیلی دانشجویان بر اساس معدل ترم گذشته آنان مورد بررسی قرار گرفته است و در تقسیم ­بندی معدل بالاتر از 17 دانشجوی ممتاز، معدل 16/99- 14 دانشجوی متوسط و معدل زیر 13/99 به عنوان دانشجوی ضعیف، در نظر گرفته شد. داده ­ها پس از گردآوری با نرم­ افزار آماری SPSS.Ver.22 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل داده­ ها از آمار توصیفی (توزیع فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار تحلیلی (t-test و ضریب همبستگی پیرسون) استفاده شد که در آن ضریب اطمینان 0/95 و سطح معنی­داری 0/05p< در نظرگرفته شد. قابل ذکر است، قبل از انجام مطالعه حاضر، از تمامی دانشجویان برای شرکت در مطالعه، رضایت شفاهی اخذ شد و به آنان اطمینان داده شد که داده­ ها بدون نام و فقط برای استفاده در پژوهش جمع­ آوری می­ شوند.

یافته­ ها

در این مطالعه، وضعیت عزت نفس و هوش هیجانی و پیشرفت تحصیلی 180 دانشجوی کارشناسی مامایی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که میانگین و انحراف معیار سنی افراد مورد بررسی 1/96±21/56 و در محدوده سنی 18 تا 31 سال بود. 79/4 درصد از افراد مجرد بودند. اکثریت آن­ها (75 درصد) با خانواده خود و 25 درصد بقیه در خوابگاه زندگی می­ کردند (جدول 1).

در ارتباط با هدف تعیین میزان عزت نفس دانشجویان، نتایج نشان داد که میانگین و انحراف معیار نمره عزت نفس آن­ها 4/45± 32/49 و حداقل نمره عزت نفس 21 و حداکثر نمره 45 بود. اکثر افراد مورد بررسی (92/8 درصد) دارای سطح عزت نفس بالا بودند.

همچنین نتایج این بررسی در رابطه با هوش هیجانی دانشجویان نشان داد که میانگین و انحراف معیار هوش هیجانی  14/29±50/53 و حداقل نمره 12 و حداکثر 92 بود. میانگین و انحراف معیار مؤلفه ­های تشکیل­ دهنده هوش هیجانی به طور کامل در جدول شماره دو آورده شده است.

آزمون آماری پیرسون بین میانگین عزت نفس دانشجویان و میانگین معدل آنان همبستگی آماری معنی­ دار نشان نداد (0/42=p). همچنین نتایج این آزمون حاکی از آن است که بین معدل دانشجویان با هیچ یک از ابعاد هوش هیجانی و نمره کل هوش هیجانی همبستگی آماری معنی­دار وجود نداشت. همانگونه که نتایج جدول شماره سه نشان می­دهد در تمام مولفه­ ها نمره میانگین هوش هیجانی در دانشجویان ممتاز و متوسط چندان تفاوت چشمگیری ندارد. اگرچه در تمام قسمت­ها نمره هوش هیجانی در دانشجوی ضعیف، پایین بوده لذا انجام هر نوع قضاوت از نظر آماری به دلیل کم بودن تعداد دانشجویان مورد بررسی در این سطح منطقی و معقول نیست (جدول3،4).

نتایج آزمون t-student نشانگر آن بود که میانگین هوش هیجانی در دانشجویان با عزت نفس بالا، بیشتر است اما بین میانگین نمره هوش هیجانی با سطح عزت نفس در دانشجویان اختلاف آماری معنی­ دار مشاهده نشد (0/32=p).

بحث و نتیجه­ گیری

نتایج پژوهش حاضر بیانگر آن است که بین میانگین عزت نفس دانشجویان و میانگین معدل آنان همبستگی آماری وجود ندارد. در مطالعه­ ای که زارع و همکارانش بر روی دانشجویان انجام دادند، همانند مطالعه حاضر همبستگی معنی­ داری بین معدل و عزت نفس بدست نیامد (15). برخلاف مطالعه حاضر، نتایج برخی مطالعات دیگر، همبستگی مثبت و معنی­ داری را بین عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانشجویان نشان دادند (9, 10). عزت نفس یکی از عوامل موثر در افزایش انگیزه­ی تحصیلی است در واقع عزت نفس با تحت تاثیر قرار دادن شخص، می­تواند درصورت بالا بودن، سبب انگیزه­ی تحصیلی و درصورت پایین بودن سبب بی­ انگیزگی دانشجویان شود. اشخاصی که از عزت نفس بالا برخوردارند، در برابر مسائل و مشکلات زندگی مقاومت بیشتری می­کنند و از پشتکار بیشتری نیز برخوردارند و در نتیجه احتمال موفقیت­شان بیشتر می­شود (18). برخی از پژوهشگران معتقدند که ارتباط مستقیم بین عزت نفس و موفقیت تحصیلی در دوره ­ی  دانش ­آموزی بیشتر صادق است. چرا که در این دوره، شایستگی اغلب فقط در گرفتن نمره­ی بهتر خلاصه می­ شود. ولی محیط دانشگاه ضمن اینکه یک محیط آموزشی است، یک محیط اجتماعی نیز هست و مسایل خاص خود از جمله زندگی خوابگاهی، بی­علاقگی به رشته ­ی تحصیلی و نگرانی نسبت به آینده­ ی حرفه ­ای را نیز به همراه دارد که همگی  این­ها نقش پیشرفت تحصیلی در ارتقای عزت نفس دانشجویان را به نسبت دانش ­آموزان کم­رنگ ­تر می­ کند (15). از سوی دیگر بسیاری از افرادی که پیشرفت تحصیلی مناسبی ندارند، از مکانیسم ­های دیگری برای حفظ عزت نفس خود استفاده می­ کنند (18). برای مقایسه ارتباط بین پیشرفت تحصیلی و عزت نفس در جوامع مختلف باید به اختلاف قومیت­ ها، فرهنگ­ ها و مقطع تحصیلی فراگیران مورد مطالعه نیز توجه داشت.

نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که بین میانگین کل نمره هوش هیجانی با پیشرفت تحصیلی آنها، ارتباط آماری معنی ­داری مشاهده نشد. حدادی و همکارانش و همچنین صالحی و همکاران در مطالعه خود بر روی دانشجویان دریافتند که بین هوش تحصیلی و پیشرفت تحصیلی ارتباط معنی­ دار وجود نداشت (19, 20). ولی دانش و همکاران در نتایج مطالعه خود دریافتند که میانگین هوش هیجانی دانشجویان ممتاز بطور معنی­ داری هم از دانشجویان ضعیف و هم از دانشجویان متوسط و میانگین هوش هیجانی دانشجویان متوسط، از دانشجویان ضعیف بیشتر است (21). زدنز (Zeidnes) در پژوهش خود دریافت که دانش آموزان با استعداد بالا، نمره بالاتری در هوش هیجانی نسبت به دانش ­آموزان بی­استعداد کسب نموده­اند (22). نتایج مطالعات دیگر نیز بیانگر آن است که هوش هیجانی با موفقیت تحصیلی دانشجویان همبستگی مثبت دارد، به این معنی که با افزایش هوش هیجانی، موفقیت تحصیلی دانشجویان افزایش می­ یابد (23, 24).

یکی از علل اختلاف بین نتایج مطالعه حاضر با مطالعات فوق را می­توان به کم بودن تعداد دانشجویان مورد بررسی با پیشرفت تحصیلی ضعیف دانست. البته قابل ذکر است که ساختارهای مرتبط با پیشرفت تحصیلی عمدتا با عملکردهای شناختی و بخصوص ظرفیت­های حافظه و یادگیری شخص مرتبط هستند، در حالیکه هوش هیجانی بیشتر با موفقیت فرد در روابط بین فردی مرتبط است.

نتایج آزمون­ های آماری در پژوهش حاضر حاکی از آن است که بین میانگین نمره هوش هیجانی و سطح عزت نفس در دانشجویان، اختلاف آماری معنی­ دار مشاهده نشد. ولی میانگین هوش هیجانی در دانشجویان با عزت نفس بالا، بیشتر است. کلانتون (Clanton) در تحقیقی با هدف تعیین رابطه عزت نفس و هوش هیجانی و رضایت شغلی بر روی 40 نفر از مهندسین کارخانه به این نتیجه رسید که رابطه معنی­ دار بین هوش هیجانی و عزت نفس وجود ندارد که با یافته­ های مطالعه ما همسو می­ باشد (25). در حالیکه جنتی و همکاران در نتایج بررسی­ شان دریافتند که میان هوش هیجانی و عزت نفس رابطه معنی­دار وجود دارد (16) که این یافته با نتایج برخی مطالعات دیگر همسو می­ باشد (26, 27).

بررسی­ ها نشان داده که بین مولفه­ های هوش هیجانی و عزت نفس همبستگی مثبت وجود دارد، و این امر می ­تواند منجر به ارتقای سطح تحصیلی گردد. هر چند در این مطالعه همبستگی آماری بین پیشرفت تحصیلی دانشجویان با میانگین عزت نفس و هوش هیجانی به دست نیامد، اما میانگین هوش هیجانی در دانشجویان با عزت نفس بالا، بیشتر بود. لذا توجه به این مولفه ­ها برای موفقیت دانشجویان از اهمیت و ارزش بسیار زیادی برخوردار است.  قابل ذکر است که چون اطلاعات این مطالعه از طریق خودگزارش ­دهی دانشجویان بدست آمده، و تعداد دانشجویان با سطح تحصیلی ضعیف تنها یک نفر بوده است، لذا ممکن است اطلاعات بدست آمده بصورت کاملاً واقعی نباشد. هرچند در این پژوهش سعی شده بود با دادن توضیحات به دانشجویان، حداکثر همکاری آنان جلب شود. ولی پیشنهاد می ­گردد مطالعات مشابه در سطح وسیع­تر به دنبال آموزش­ های لازم در این زمینه انجام گیرد.

قدردانی

بدین­وسیله از کلیه دانشجویان مامایی که وقت گرانبهای خود را در اختیار ما قرار داده و با حوصله به سوالات پرسشنامه پاسخ دادند، تشکر و قدردانی می­ شود.