شاید بتوان گفت اساتید یکی از تاثیر گذارترین اجزا در سیستم آموزشی هستند که نقش کلیدی در تحقق اهداف آموزشی دارند. تعیین میزان موفقیت اساتید در نیل به اهداف آموزشی و ارتقاء کیفیت آن، ارزشیابی استاد نامیده می‌­شود (2-1).ارزشیابی استاد به عنوان یک روش مهم به منظور ارتقاء کیفیت آموزشی مورد توجه مؤسسات آموزش عالی می­باشد. به همین سبب ملاک ­های متعددی برای تعیین شایستگی  اساتید در نظر گـرفته می ­شوند (3). ارزشیابی اساتید مـی ­تواند در جهت اصلاح و بهبود روش تـدریس و ارتقـاء اثر بخشی آن مفید بوده و هم­چنین به مدیران مؤسسات آموزشی جهت برنامه­ ریزی به منظور ارتقاء کیفیت آموزشی و بعضاً استخدام یا ترفیع اساتید کمک نماید (4).

یکی از رایج­ ترین روش­ های ارزشیابی اساتید، ارزشیابی توسط دانشجویان می­باشد که بطور معمول به کمک پرسشنامه صورت می­ گیرد. اما بر اساس مطالعات صورت گرفته این روش دارای معایبی از قبیل: دلسردی و کاهش اشتیاق به تدریس بوده و مانع پیشرفت استاد در صورت پایین بودن امتیاز  می ­شود (7-5).

همچنین برخی محققین معتقدند که دانشجویان تجربه و آگاهی کافی برای قضاوت در چنین امر مهمی را ندارند (8). چرا که اظهار نظر آن­ها می­تواند تحت تأثیر عواملی از قبیل ویژگی ­های شخصیتی دانشجو، دشواری و سادگی درس، نمره کسب شده، شهرت استاد، میزان سخت­ گیری و نحوه برخورد  اساتید قرار بگیرد (4). به همین دلیل مخالف ارزشیابی توسط دانشجویان می‌باشند. همچنین نتایج مطالعه ­ای در مورد بررسی رابطه بین ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان با ارزشیابی استاد از خویشتن بیانگر تاثیر بالای نحوه تفکر دانشجویان نسبت به کیفیت تدریس بر روی ارزشیابی می­ باشد (9). اما پژوهش ­های انجام شده در برخی دانشگاه ­ها، ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان را یکی از بهترین روش­ های ارزشیابی می­دانند. برخی دیگر از پژوهشگران ارزشیابی توسط دانشجویان را یک منبع ارزشمند بازخورد جهت ارتقاء کیفیت آموزشی می­دانند، چرا که معتقدند این روش از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است (12-10، 8 ،4).

ارزشیابی استاد توسط دانشجو یکی از رایج­ترین روش­های ارزشیابی در کشور می­باشد. به همین سبب لازم است هدف، نحوه اجرا و روند آن مورد بررسی قرار گیرد؛ بنابراین آگاهی از نظرات استادان به عنوان افرادی که مورد ارزشیابی قرار می ­گیرند دارای اهمیت ویژه ­ای می­ باشد. چرا که اگر اساتید نگرش مثبتی در این خصوص نداشته باشند، نتایج مورد پذیرش آنان قرار نگرفته و در نهایت بازخورد مناسبی نخواهد داشت (8،4). بنابراین با توجه به مزایا و معایب این روش و هم­چنین اهمیت نظر اساتید در این خصوص بر آن شدیم تا مطالعه‌ای با هدف ارزیابی نظرات اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان درخصوص ارزشیابی استاد توسط دانشجو انجام دهیم.

روش ­ها

این مطالعه توصیفی – تحلیلی بر روی کلیه اعضای هیأت علمی دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی و دارو سازی دانشگاه علوم پزشکی همدان در سال تحصیلی 91-90 انجام گرفت. روش جمع­ آوری اطلاعات پرسشنامه خود اظهاری بود. در طراحی سوالات پرسشنامه ازسایر مطالعات انجام شده در این زمینه استفاده گردید (13،14). برای سنجش روایی محتوا از دو معیار کمی شاخص روایی محتوی (content validity index) و نسبت روایی محتوی (content validity ratio) استفاده شد. برای محاسبه شاخص روایی محتوی سه طیف «سادگی و روان بودن»، «مربوط بودن» و «وضوح یا شفاف بودن» با استفاده از طیف لیکرت 4 قسمتی برای هر یک از گویه­ ها مورد استفاده قرار گرفت. همچنین برای سنجش نسبت روایی محتوی از سه طیف  «ضروری است»، «مفید است ولی ضروری نیست» و «ضرورتی ندارد» استفاده شد.

نتایج حاصل از محاسبه نسبت روایی محتوا (CVI) نشان داد که مقادیر این نسبت برای تمامی گویه­های پرسشنامه بالاتر از مقدار ارایه شده در جدول Lawshe (78/0) می­ باشد. همچنین در مطالعه حاضر شاخص روایی محتوی گویه­ ها نیز بالاتر از 79/0 تعیین گردید. لذا با توجه به شاخص­های محاسبه شده می­ توان گفت که گویه ­های درنظر گرفته شده از روایی لازم برخوردار بودند. لازم به ذکر است که برای بررسی روایی محتوی از 9 نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه استفاده گردید. برای بررسی پایایی پرسشنامه پس از مستقیم سازی سوالات از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. بر این مبنا مقدار آلفای کرونباخ محاسبه شده 71/0 به دست آمد که نشان داد پرسشنامه از پایایی مناسبی بر خوردار بود. این پرسشنامه شامل اطلاعات فردی و 18 سئوال 5 گزینه­ای در مقیاس لیکرت شامل گزینه ­های کاملاً مخالفم، مخالفم،  نظری ندارم، موافقم و کاملاً موافقم بود. سپس سوالات به نظر کاملاً مخالفم، نمره 5 و به نظر کاملاً موافقم، نمره 1 داده شد.

با توجه به ماهیت متفاوت دروس تئوری و عملی در پرسشنامه سئوالاتی گنجانیده شد که تقریباً جنبه عمومی داشته  باشند (13). پرسشنامه در محل کار اساتید توزیع و از آن­ها درخواست گردید تا در فرصت مناسب آن را تکمیل نمایند و یک تا دو روز بعد با مراجعه مجدد به اساتید پرسشنامه­ ها تحویل گرفته شد. لازم به ذکر است به همراه پرسشنامه لیست سوالاتی که جهت ارزیابی اساتید برای دانشجو طراحی شده است در اختیار اساتید محترم قرار داده شد تا در مورد کیفیت این سئوالات اطلاع کافی داشته باشند. شرکت در مطالعه آزادانه و اطلاعات محرمانه بود. داده‌ها با استفاده از نرم افزارSPSS.ver.15  مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت. برای بررسی ارتباط نظرات اساتید با عوامل مختلف از آزمون‌های ANOVA و کروسکالوالیس و توکی استفاده شد. سطح معنی­ داری آزمون ­ها 05/0 در نظر گرفته شد.

یافته ­ها

در این مطالعه 96 نفر از اعضای هیأت علمی پرسشنامه را تکمیل نمودند که 38/5 درصد از اساتید دانشکده پزشکی(78/4درصد مرد و 21/6 درصد  زن)، 9/4  درصد از دانشکده دارو سازی (22/2درصد مرد و 77/8درصد زن) و 52/1 درصد از دانشکده دندانپزشکی (46درصد مرد و 54 درصد زن) بودند. در مطالعه حاضر متوسط سن اساتید دانشکده داروسازی (21/84± 51/5) نسبت به دو دانشکده پزشکی (27/43± 41/17) و دندانپزشکی (12/72± 38/47) بیشتر بود. هم­چنین از لحاظ سابقه کار، اساتید دانشکده دندانپزشکی نسبت به سایرین سابقه کمتری داشتند به­ طوریکه 54 درصد آن­ها سابقه کار ≥ 5 سال داشتند.

در این مطالعه 8/68 درصد (66 نفر) اساتید در مورد موثر بودن ارزشیابی در بهبود تدریس استاد، موافق بودند. 72/9 درصد (70 نفر)  اساتید موافق بودند که دانشجویان آگاهی کامل در مورد نحوه تکمیل پرسشنامه‌ها ندارند. 7/68 درصد (66 نفر)  اعضای هیئت علمی موافق بودند که رابطین ارزشیابی از نظر اجرای صحیح ارزشیابی مورد نظارت قرار نمی‌گیرند، 66/7 درصد (64 نفر)  اساتید معتقد بودند که دانشجویان فرم‌های ارزشیابی را با بی‌قیدی و عدم مسئولیت پر می‌کنند، 52/1 درصد (50 نفر) از اساتید معتقد بودند که محتوای فرم‌های ارزشیابی نامناسب و فقط بر روی بعضی مهارت‌های محدود تکیه دارند،5 /87 درصد (87 نفر)  اساتید مخالف این موضوع بودند که دانشجویان فرم‌ها را بدون غرض و با صداقت پر می‌کنند.

بحث و نتیجه­ گیری

در نظام ­های آموزشی ارزشیابی و توسعه آن یکی ازگسترده ­ترین مباحث در فرایند آموزش بوده و  از اولویت­های مهم مؤسسات آموزشی می‌باشد. بهبود برنامه ­ریزی فعالیت ­های آموزشی و اصلاح کیفیت نظام آموزشی بر اساس ارزشیابی اساتید صورت می­ گیرد (4).

در این مطالعه اکثر اساتید در مورد موثر بودن ارزشیابی در بهبود تدریس استاد نظر موافق داشتند. در بررسی انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی جهرم که با هدف تعیین دیدگاه دانشجویان و اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی جهرم در مورد ارزشیابی استاد در سال 1385 صورت گرفت، 60 درصد اساتید در این مورد نظر موافق داشتند (1). در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند 45 درصد اعضای هیئت علمی تأثیر ارزشیابی را در روند تدریس زیاد و 45 درصد آنان این تأثیر را متوسط اعلام کرده بودند (12).  مطالعه ­ای که در دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام شد، تاثیر ارزشیابی دانشجو از استاد را در این خصوص کم نشان داد (5). در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی زنجان توسط آربونی و همکارانشان نشان داده شد که ارزشیابی تا حدود زیادی در بهبود تدریس در ابعاد مختلف اثر دارد (15). این اختلاف به دلیل نگرش متفاوت اساتید دردانشگاه ­های مختلف در این خصوص می­ باشد.

 مطالعه حاضر حاکی از آن بود که از نظر اساتید دانشجویان آگاهی کامل در مورد نحوه تکمیل فرم های ارزشیابی نداشتند که با مطالعه توتونچی و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز همخوانی دارد (13). در مطالعه حاضر اعضای هیئت علمی موافق بودند که رابطین ارزشیابی از نظر اجرای صحیح ارزشیابی مورد نظارت قرار نمی‌گیرند. که مشابه مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان می باشد (13).  در این مورد بایستی بررسی ­های لازم صورت گرفته و درصورت عدم آگاهی رابطین اقدامات موثر و لازم در جهت افزایش آگاهی آنان صورت گیرد و بر حسن انجام وظیفه آنان تاکید گردد.

 در پژوهش حاضر اساتید موافق بودند که نتایج ارزشیابی موفقیت علمی آن­ها را در بین اساتید نشان نمی‌دهد. در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند فقط 20 درصد از اعضای هیئت علمی معتقد بودند که فرم‌های ارزشیابی می‌تواند ارزیابی کننده کاملی برای فعالیت­های آن­ها باشد (12). همچنین در این مطالعه  اساتید معتقدند که نتایج ارزشیابی، مهارت‌های آموزشی استاد را بخوبی نشان نمی‌دهد. که این نتیجه با بررسی اسداللهی و همکارانش در دانشگاه علوم پزشکی اهواز که در خصوص مقایسه نظرات اساتید و دانشجویان در ارتباط با ارزشیابی استاد انجام شد، مطابقت دارد (16). این مسئله ممکن است به دلیل تجربه­ های شخصی نسبت به ارزشیابی توسط دانشجویان باشد، چرا که برخی از اساتید معتقدند که ارزشیابی آنان ممکن است تحت تاثیر مسائلی مانند نحوه تفکر دانشجویان و سختی و میزان علاقه دانشجویان به درس قرار بگیرد.

نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که یکی از مشکلات ارزشیابی عدم آگاهی و اطلاع کافی در مورد نحوه تکمیل فرم‌ها و عدم وجود جلسه توجیهی در دانشگاه علوم پزشکی همدان بود که به نظر می­رسد وجود یک برنامه توجیهی قبل از توزیع فرم‌های ارزشیابی بین دانشجویان ضروری است.

در این مطالعه اکثریت اساتید بر این باور بودند که دانشجویان فرم‌های ارزشیابی را با بی‌قیدی و عدم مسئولیت پر می‌کنند. در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز نتایج مشابهی به دست آمده بود (13). در مطالعه‌ای دیگری در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند40 درصد اساتید اعتقاد داشتند که دانشجویان فرم‌های ارزشیابی را با بی‌حوصلگی و بدون احساس مسئولیت تکمیل می‌کنند (12). نتایج این مطالعه نشان داد که بیش از نیمی از اساتید زمان تکمیل فرم ارزشیابی استاد توسط دانشجو را قبل از مشاهده نمره درس، زمان مناسبی دانسته­اند. در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی کرمان اساتید زمان پر کردن فرم‌ها توسط دانشجو (دو هفته آخر ترم) را مناسب دانستند که با مطالعه ما همخوانی دارد (10). نتایج مطالعه سیف نشان داد که زمان انجام ارزشیابی ­ارتباطی با نتیجه آن ندارد (17) که با یافته­ های این پژوهش مغایرت دارد. از آن­جایی که به عقیده اساتید برخی از شرایط از قبیل استرس و نگرانی دانشجو و نمره کسب شده در امتحان ممکن است بر نتیجه ارزشیابی تأثیر منفی بگذارد، پس زمان مناسب تکمیل فرم ارزشیابی قبل از مشاهده نمره درس، مناسب­تر است (16). این مسئله باعث می‌شود عواملی از قبیل تنش، نتیجه امتحانات و  بی­حوصلگی دانشجویان در نتایج ارزشیابی مشکلی ایجاد  نکند (10).

در مطالعه حاضر بیش از نیمی از اساتید معتقد بودند که محتوای فرم‌های ارزشیابی نامناسب و فقط بر روی بعضی مهارت‌های محدود تکیه دارند که با مطالعه توتونچی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان همخوانی دارد (13). در مطالعه  حاضر بسیاری از اساتید اعتقاد داشتند که ماهیت درس‌ها مشابه نیست، ولی اساتید را به طور مشابه ارزیابی می ­شوند. در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز 81/7 درصد اساتید موافق این مسئله بودند (13). به همین سبب بهتر است برای هر گروه آموزشی فرم خاص تدوین گردد و ارزشیابی بر اساس تحقق اهداف آموزشی همان درس صورت پذیرد. از طرفی به دلیل تفاوت ماهیت دروس تئوری و عملی و نحوه تدریس آن­ها پیشنهاد می ­گردد، ارزشیابی برای هر یک به ­صورت مجزا انجام گیرد.

در این مطالعه اکثریت اساتید مخالف بودند که دانشجویان فرم‌ها را بدون غرض و با صداقت پر می‌کنند. در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، بیشتر اساتید همین اعتقاد را داشتند (12). در مطالعه دیگر در دانشگاه علوم پزشکی جهرم نیز اساتید معتقد بودند که دانشجویان در تکمیل فرم‌های ارزشیابی غرض‌های شخصی خود را تا حد زیادی دخالت می‌دهند (1). احتمالا اساتید در این زمینه، ویژگی­ های شخصیتی دانشجو و استاد، مشکل بودن درس، نحوه نمره‌دهی، برخورد با دانشجویان و حضور و غیاب آن­ها را موثر می‌دانستند. اساتید دانشگاه علوم پزشکی ایران معتقدند این امر ممکن است سبب شود که استادان برای جلب رضایت دانشجو، از شیوه‌های نا معقول مانند رفاقت‌های صوری و اجتناب از سختگیری برای دریافت نمره بالایی در ارزشیابی استفاده نمایند (5).

در مطالعه انجام شده اساتید ارزشیابی بوسیله همکاران گروه مربوطه را نیز لازم می ­دانستند که با نتایج مطالعه توتونچی همسو است (13). در مطالعه ای دیگر که در سال‌تحصیلی 82-81 در رابطه با نظرات اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در مورد ارزشیابی استاد انجام شد  61/9 درصد اساتید، ارزشیابی بوسیله همکاران گروه تخصصی مربوطه را مناسب دانستند (10).

در این مطالعه بسیاری از اساتید معتقد بودند که دانشجویان برای تکمیل پرسشنامه دسترسی مناسب به اینترنت ندارند. لذا توصیه می­گردد به منظور رفع این مشکل دانشگاه علوم پزشکی همدان امکان دسترسی کلیه دانشجویان را به اینترنت فراهم نماید.در مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند اساتید تاثیر نتایج ارزشیابی را بر امتیازبندی رتبه دانشگاهی، کم دانستند (12). 

این مطالعه نشان داد که اکثر اساتید سنجش صحیح حیطه‌های نظری استاد با استفاده از فرم‌های آماده شده برای ارزشیابی مهارت‌های آموزشی را مناسب ندانستند که با مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان مطابقت دارد (13).

در این مطالعه اساتید یکی ازمعضلات سیستم فعلی ارزشیابی را انجام نظر سنجی توسط دانشجویان به جای یکدیگر می­ دانستند. از آن­جایی که این مسئله می‌تواند در نتیجه ارزشیابی اختلال ایجاد کند، باید روش‌هایی را طراحی نمود که هر دانشجو تنها بتواند نظر خود را اعمال نماید. به این منظور می ­توان با افزایش سطح آگاهی دانشجویان و تاکید در خصوص اهمیت و تاثیر نظرات آن­ها در بهبود کیفیت آموزش و از طرفی نظارت بیشتر رابطین ارزشیابی بر این امر شاید بتوان این مشکل را برطرف نمود. نهایتاً در مطالعه حاضر تنها 34/3 درصد اساتید نتیجه ارزشیابی را قابل قبول می‌دانستند. نتیجه ارزشیابی با سن، جنس و سابقه‌کار شرکت‌کنندگان در مطالعه، ارتباط آماری معنی‌داری نداشت که با نتیجه مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم‌پزشکی‌اصفهان که اساتید نسبت به فرایند ارزشیابی استاد نظری نسبتاً منفی داشته اند، مطابقت دارد (13).

با توجه به این­که ارزیابی توسط دانشجویان یکی از شیوه­های مهم ارزشیابی بوده و می‌تواند در ارتقاء کیفیت تدریس اساتید مؤثر باشد، همچنین از آن­جایی که اساتید یکی از ارکان مهم آموزش در دانشگاه ­ها می­ باشند و نسبت به روش­ های این ارزشیابی نظر مساعد ندارند، پیشنهاد می­ گردد پرسشنامه ­هایی با روایی و پایایی مناسب برای هر گروه آموزشی توسط مجریان این امر طراحی گردیده و در زمان مناسب دراختیار دانشجویان قرار گیرد، همچنین برگزاری کارگاه ­های توجیهی برای اساتید جهت اطلاع رسانی نقش ارزشیابی اساتید و تاثیرات مثبت نتایج واقعی آن بر فرایند آموزش جهت جذب مشارکت آنان می‌تواند مؤثر باشد .همچنین ارزشیابی از خویشتن و توسط همکاران گروه نیز به همراه ارزشیابی دانشجویان به ترسیم یک تصویر روشن از فعالیت اعضای هیأت علمی کمک می کند. همچنین پیشنهاد میگردد مطالعاتی در رابطه با میزان آگاهی دانشجویان در این خصوص طراحی گردیده و درصورت عدم آگاهی کافی دانشجویان آموزش بیشتری در این مورد به آن­ها داده شود.

قدردانی

با تقدیر و تشکر فراوان از مساعدت­های معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی همدان و کلیه اساتید دانشکده­ های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی که ما را در انجام این تحقیق یاری نمودند.