مأموریت یک دانشگاه در آموزش، پژوهش و خدمات اجتماعی خلاصه میشود. این مأموریت در ارتباط تنگاتنگی با سه ویژگی دانش است: به طور کلی کسب دانش از طریق پژوهش، اشاعۀ آن از راه آموزش و اجرای آن به وسیلۀ خدمات اجتماعی صورت می پذیرد. فرهنگ غالب در دانشگاههای معتبر جهان، به سوی پژوهش سوق داده شده است. (1) در این میان، پژوهش و انتشارات از جایگاه ویژه ای در استخدام و ارتقاء برخوردارند، اما نقش و توجه به آموزش در ارزیابی فعالیتهای علمی کم رنگ شده است. به بیان دیگر، میزان اثـربخشی و بهر ه وری هـیأت علمی، بیشتر با میزان فعالیتهای تحقیقاتی و آثار منتشر شده آنان انداز هگیری میشود .نتیجۀ این سیاست، کم توجهی به آموزش و مخاطبان اصلی آن، یعنی دانشجویان بوده است. (2)
هنگامی که سخن از آموزش و پرورش یا آموزش عالی به میان میآید، مفاهیمی همچون معلم و به ویژه تدریس به مراتب بیشتر از سایر متغیرهای مربوط نمایان می شوند، تا آنجا که حتی عدهای تدریس را مترادف با آموزش و پرورش تلقی کرده اند. (3)
تدریس یک جریان 5 مرحلهای بنیادی میباشد که شامل آمادگی: (میزان تسلط معلم به مطالب، روش تدریس، ترتیب ارائه مطالب که برای کلاس از قبل تعیین کرده است)، ارائه مطالب: (از قبل مطالب آماده و محتوای درس از چند روش نمایش، اجرا کردن، سخنرانی، کنفرانس یک روش را انتخاب کرده و به دانشجو ارائه داده می شود) کاربرد: (دانشجو مطالب را یاد گرفته و به معلم و کلاس درس ارائه می دهد معلم نواقص را رفع می کند.) ملاک: (دانشجو مهارت فنی و ذهنی درس را یاد میگیرد زمانی این کار اعتبار دارد که دانشجو چند بار مورد آزمایش قرار گیرد و به رفع معضلات آموزشی کمک می نماید. ارزشیابی: ارزشیابی رسمی و نهایی در این مرحله میخواهیم بررسی کنیم که دانشجو تا چه حد مطالب را یاد گرفته؟ نقاط ضعف کجاست؟ به تقویت پرداخته می شود که عامل انگیزشی است. (4)
در جریان روش تدریس باید هوشمندانه از میان راه های گوناگون بهترین راه انتخاب شود که با توجه به زمان و مکان و شرایط آموزش باشد. زیرا بهترین روش تدریس را خود مدرس رقم می زند. (5)
اثربخشی (effectiveness) عبارت است از بررسی میزان مؤثر بودن اقدامات انجام شده برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده. به عبارتی سادهتر در یک مطالعه اثربخشی، میزان تحقق اهداف اندازه گیری می شود. اما به نظر میرسد برای تعریف مفهوم اثربخشی میبایست گامی فراتر نهاد، به این معنا که اثربخشی هنگامی در یک دوره آموزش حاصل خواهد شد که اولاً نیازهای آموزشی به روشنی تشخیص داده شود. ثانیاً برنامه مناسبی برای برطرف ساختن نیازها طراحی شود. ثالثاً برنامه طراحی شده به درستی اجرا گردد و رابعاً ارزیابی مناسبی از فرایند آموزش و در نهایت دستیابی به اهداف انجام شود. (6)
تدریس اثربخش باید منظم و برانگیزاننده باشد و موجب علاقه مندی دانشجویان شود. (7) حیطه ای مهارتی که اثربخشی کار یک مدرس میزان به کارگیری معیارهای تدریس اثربخش در دانشگاه را تعیین میکنند عبارتند از: الف - صلاحیت و توانایی فنی علم و مهارت در درس مورد آموزش، ب- صلاحیت و توانایی حرفه ای آگاهی از برنامهریزی، ارائه و ارزیابی آموزشی، ج- صلاحیت شخصی، ویژگیهای شخصی و رفتاری مؤثر در فرایند تعلیم و تربیت.(8)
تحقیق در مورد میزان به کارگیری معیارهای تدریس اثربخش در دانشگاه، پیش از هر چیز در یافتن کمبودها و جبران نواقص آموزشی مؤثر است؛ چرا که این امر تصویری نسبتاً جامع از کیفیت آموزشی دانشگاه ارائه میدهد و منجر به تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف موجود در کیفیت تدریس استادان خواهد شد. به دنبال این امر دانشگاه باید در برنامه ریزی دوره های آموزش ضمن خدمت نیز مؤثرتر عمل کند و نیازهای واقعی استادان را در این زمینه، به گونه مطلوبی پیش بینی و برآورده سازد .(5)
ارزیابی آموزش فرآیندی است که با هـدف تعیین اثربخشی آموزش صورت میپذیرد. نکته مهم و اساسی در مورد اثربخشی آموزشی آن است که قبل از آنکه درصدد بررسی نحوه اندازه گیری اهداف باشیم، می بایست در پی انجام صحیح فرایند آموزش و اطمینان از تحقق آن در هر مرحله از این فرایند باشیم. با مطالعه تاریخچه کیفیت در مییابیم که در گذشته ای نه چندان دور، تولیدکنندگان برای اطمینان از کیفیت به بازرسی محصول نهایی توجه داشتند و در واقع باز رسی زمانی انجام می شد که محصول تولیدشده بود و فرصتی برای رفع خطاهای احتمالی وجود نداشت درحالی که با طرح موضوع تضمین کیفیت بحث ایجاد کیفیت و اطمینان از وجود آن طی مراحل مختلف تولید مطرح گردید. (9)
در مورد اثربخشی آموزشی نیز دقیقاً وضع به همین گونه است. بدین معنا که اندازه گیری اثربخشی به صورت مطلق و در پایان یک دوره آموزشی رویکرد کاملی نیست. اثربخشی و کیفیت آموزش، می بایست در طول فرایند آموزش ایجاد و بررسی گردد و در پایان فرایند آموزشی برای اطمینان از صحت اقدامات انجام شده و تحقق اهداف تعیین شده مورد بررسی و اندازه گیری قرار گیرد. هدف و ضرورت اثربخشی باتوجه به گسترش برنامهها و مراکز آموزشی وزارت نیرو که مستلزم صرف منابع انسانی، مالی و مادی فراوانی است که تامین این منابع موجب حساسیت بیشتر مدیران و شرکت کنندگان در دورهها نسبت به آموزش شده است. بررسی میزان اثربخشی دوره ها و ارائه بازخورد اطلاعاتی به افراد پاسخی منطقی به این حساسیت است (آموزش اثربخش چیست؟). (10)
تحقیقات انجام شده در این زمینه، بیشتر بر ارزیابی دانشجویان از تدریس و توانایی این شاخصها در ارزیابی اثربخشی، تکیه دارند. بازخوردهای دانشجویان، اطلاعات ویژهای را در اختیار مدرس قرار میدهد که وی میتواند در بهبود کیفیت عملکرد و اثربخشی خود از آنها بهره گیرد. مدرس پس از دریافت بازخوردها، نقاط ضعف خود را به تدریج برطرف میکند و اثربخشی خود را افزایش میدهد. این فرآیند ماهیتی ارزشمند دارد و نشان دهندۀ همکاری نزدیک دانشجویان و مدرس است و هر دو باید به آن به مثابه تعامل و محرکی برای بهبود کیفیت آموزش بنگرند. (11)
اثربخشی اعضای هیأت علمی در کلاس درس ابعاد مختلفی را در بر می گیرد، که موارد زیر از آن جملهاند: احترام به دانشجو، توانایی در به چالش کشیدن دانشجویان و تحریک ذهن آنان، سازماندهی درس، مهارتهای سخنرانی و ارائۀ مطالب به نحو مناسب. Brown و همکاران وی معتقدند که سازماندهی کلاس درس، ارائۀ مناسب مطالب، تعامل، تکالیف،رعایت انصاف در امتحان و احساس موفقیت دانشجویان، ازجمله موضوعاتی هستند که باید در اثربخشی آموزش و ارزیابی آن مورد عنایت قرار گیرند. (12)
تربیت نیروی انسانی کارآمد و مؤثر از جمله وظایف اصلی دانشگاهها محسوب میشود. توجه به تربیت دانشجویان از نظر علمی، پژوهشی و فرهنگی اهمیت بسیاری داشته و نیازمند برنامهریزی صحیح برای دستیابی به این هدف مهم میباشد. یکی از مشکلاتی که در آموزش دانشگاهها مشاهده میشود نداشتن شاخصهای تدریس اثر بخش است که میتوان با نظرخواهی از دانشجویان برخی از این شاخصها را تعیین نمود. (13)
شناخت نظرات دانشجویان در مورد ویژگیهای تدریس اثربخش می تواند برنامهریزان را با نقاط قوت و ضعف آنها در دانشگاه آشنا و امکان اصلاح و بهبود کیفیت آن را فراهم نماید.
باتوجه به اینکه تاکنون پژوهشی در رابطه با ویژگیهای تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان در محیط مورد پژوهش که دانشجویان پرستاری، مامایی و پیراپزشکی در آن مشغول به تحصیل هستند و پس از فارغ التحصیلی در نظام سلامت جامعه نقش مهمی را ایفا خواهند نمود، انجام نشده است و باتوجه به اهمیت موضوع بخصوص تأثیر آن بر کیفیت یادگیری دانشجویان و ارتباط حساس آن با عرصه های فعالیت آنان، این مطالعه انجام شد، تا بتوان براساس نتایج تحقیق کیفیت تدریس رادر این مرکز آموزشی ارتقاء داد.
رو ش ها
این پژوهش به صورت توصیفی - مقطعی در نیمسال اول سال تحصیلی 90-89 به منظور تعیین مهمترین شاخصهای تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان دانشکده پرستاری –مامایی و پیراپزشکی لنگرود انجام گرفت. در این مطالعه 210 دانشجو که به صورت تصادفی انتخاب شده بودند، نمونه های پژوهش را تشکیل دادند. این دانشجویان در رشته های پرستاری، مامایی ،کارشناسی ناپیوسته و پیوسته اتاق عمل، کارشناسی ناپیوسته و پیوسته هوشبری، رادیولوژی و علوم آزمایشگاهی مشغول به تحصیل بودند .
ابزار گردآوری داده ها پرسش نامه ای بود که توسط عسگری و همکاران (1384) در دانشگاه علوم پزشکی گیلان مورد استفاده قرار گرفته بودکه پس از ایجاد تغییراتی جزئی در محتوی آن با استفاده ازمقالات و منابع علمی و استفاده از نظرات متخصصان روایی محتوا مورد بررسی قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از آزمون مجدد تایید شد. (0/79. (r= بخش اول پرسشنامه به منظور بررسی خصوصیات دانشجویان (شامل سن،جنس، رشته تحصیلی، مقطع و سوابق تحصیلی) و بخش دوم به منظور تعیین مهمترین شاخص های تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان در چهار جنبه دانش پژوهی(4 ویژگی)، روش تدریس (5 ویژگی)، قدرت ایجاد ارتباط (5 ویژگی) و شخصیت فردی (9 ویژگی) طراحی گردیده بود. از دانشجویان خواسته شد تا ویژگی های هر حیطه را به ترتیب اولویت مشخص نمایند. اثربخشترین مشخصه اولین مشخصه بود که امتیاز 1 به آن تعلق می گرفت و اولویت های بعدی به ترتیب امتیاز 2و 3 میگرفتند. داده ها پس از جمعآوری با استفاده از نرم افزار از طریق SPSS.Ver.16 و آزمون مجذور کای، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته ها
از مجموع کل دانشجویان شرکت کننده در پژوهش 68 درصد مونث بودند و میانگین سنی آنها 1/53±21/32 سال بود. یافته های این تحقیق نشان داد که از نظر دانشجویان در حیطه روش تدریس، آماده سازی کلاس برای بحث، تفکر و مباحثه در کلاس(50 درصد)، سازماندهی و توالی مطالب(49 درصد) و برقراری ارتباط بین درس و شغل آینده دانشجو(34درصد) به ترتیب در اولویت اول، دوم و سوم قرار دارند. در حیطه دانش پژوهی، تسلط و آگاهی به موضوع تدریس(50 درصد)، ارائه مطالب جدید (37 درصد) و سابقه تدریس (33 درصد) را نیز به عنوان شاخص ترین ویژگی تدریس اثربخش در اولویت اول، دوم و سوم مد نظر قرار دادند.
دانشجویان در حیطه قدرت ارتباط با دانشجو ایجاد مشارکت دانشجو در مباحث (61 درصد)، عدالت در ارزشیابی (51 درصد) و تسلط بر موضوع (50 درصد) را به ترتیب از مهمترین ویژگی های تدریس اثربخش درنظر گرفتند. در حیطه خصوصیات فردی نیز بیان شیوا و ساده (46 درصد)، علاقمندی به تدریس (42درصد) و آراستگی ظاهر (33 درصد) را به ترتیب از مهمترین ویژگی های یک استاد برای انجام تدریس اثربخش عنوان نمودند.
بحث و نتیجه گیری
یافتههای پژوهش حاضر که به بررسی ویژگیهای تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان می پردازد، نشان میدهدکه اولویت های حیطه های تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان به ترتیب حیطه های قدرت ارتباط، دانش پژوهی و روش تدریس، خصوصیات فردی استاد در اولویت می باشند.
همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که از نظر دانشجویان در حیطه روش تدریس ،آماده سازی کلاس برای بحث ،تفکر و مباحثه در اولویت اول قرار دارد و مهمترین ویژگی تدریس اثربخش است . یافته های پژوهش عسگری نیز در دانشگاه علوم پزشکی گیلان (دانشکده پرستاری، مامایی و بهداشت) نشان داد که اولویتهای حیطه های تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان حیطه های قدرت ارتباط، روش تدریس، شخصیت فردی و دانش پژوهی در اولویت می باشند. (11)
در این رابطه یافته های پژوهش ظهورنیز باتایید یافته های پژوهش حاضر نشان داد که از دیدگاه دانشجویان مهمترین جنبه های تدریس اثربخش به ترتیب روش تدریس، قدرت ارتباط، دانش پژوهی و شخصیت فردی می باشند. (5)
در حیطه دانش پژوهی ، تسلط و آگاهی به موضوع تدریس نیز به عنوان شاخص ترین ویژگی تدریس اثربخش در اولویت اول مد نظر قرار دارد . نتایج پژوهش آراسته نشان می دهد که چهار عامل: ارائه درس، سازمان دهی، ارزیابی و مهارت های تخصصی بر آموزش اثربخش تأثیر می گذارند. (6) شایسته فرد و همکاران در تحقیق خود داشتن اطلاعات جدید و سوابق آموزشی را در حیطه دانش پژوهی مهمترین ویژگی تدریس اثربخش مطرح نموده اند. (14)
دانشجویان در حیطه قدرت ارتباط با دانشجو، ایجاد مشارکت دانشجو در مباحث را مهمترین ویژگی تدریس اثربخش در نظر گرفتند. باتوجه به اینکه در حیطه قدرت ارتباطی بالاترین اولویت را دانشجویان، مشارکت در بحث و عدالت در ارزشیابی عنوان نموده اند، میتوان چنین بیان نمود که تنها با داشتن اطلاعات جدید و به روز و حضور به موقع در کلاس نمی توان در امر تدریس و انتقال مفاهیم کاملاً موفق بود بلکه با برقراری را می توان صد چندان نمود. (16، 15) وکیلی و همکاران نیز در پژوهش خود نشان دادند که در دسترس بودن استاد، حضور به موقع استاد در کلاس، تسلط علمی استاد، ارزیابی و نظارت، پاسخگویی به سؤالات فراگیران، طرح سؤال در هر جلسه و شیوایی بیان مهمترین ویژگی های یک مدرس خوب می باشند. (17)
درحیطه خصوصیات فردی استاد نیز دانشجویان بیان شیوا و ساده را مهمترین ویژگی یک استاد برای انجام تدریس اثربخش عنوان نمودند. وهابی و همکاران در بررسی ویژگیهای یک استاد خوب علاقه به استاد، احترام به دانشجو و ارتباط بین فردی را از مهمترین ویژگی ها در اثربخشی تدریس توسط یک استاد خوب عنوان نمودند. (16) در پژوهش حاضر حیطه قدرت ارتباط از نظر دانشجویان نسبت به سایر حیطه ها در اولویت می باشد. پژوهش های دیگری نیز این مسئله را عنوان نموده اند که به نظر می رسد آنچه که در درجه اول در موفقیت در امر تدریس مؤثر است میزان مهارت استاد در برقراری ارتباط خوب با دانشجو می باشد. در این رابطه توجه به این مهارت و تقویت آن در اساتید و بهره گیری از اساتید با سابقه بالا در امر تدریس می تواند اثربخشی تدریس را در دانشگاه ها ارتقاء بخشد. (14) عسکری نیز در تحقیق خود به نتیجه مشابه دست یافته بود. (11) صالحی و همکاران هم در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که ویژگی های ارتباطی در اثربخشی تدریس تأثیر بیشتری نسبت به سایر متغیرها دارد. (13)
دقت در نظرا ت دانشجویان در پژوهش حاضر نشان داد که مشارکت در مباحث و عدالت در ارزشیابی بالاترین اولویت را دارند. به نظر میرسد ارائه طرح درس و تعیین جدول زمانبندی به همراه توضیحات لازم در مورد درس و بیان نحوه ارزشیابی میتواند دانشجو را به مشارکت فعالانه در کلاس درس و آمادگی برای نحوه ارزشیابی راهنمایی و تشویق نماید.
با توجه به نتایج توصیه می شود برای بهبود کیفیت تدریس، ویژگی های تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان مورد توجه قرار گرفته و براساس آن به تدوین فرم های عینی و معتبر ارزشیابی پرداخته تا هدف نهایی ارزشیابی که ارتقا کیفیت آموزشی است، تسهیل گردد.
|