جامعه حاضر، جامعه اطلاعات است و برتری جهان پیشرفته بر جهان عقب مانده بیش از آنکه اقتصادی یا نظامی باشد، اطلاعاتی است. به عبارتی، وجه تمایز کشورهای توسعه یافته با کشورهای توسعه نیافته در میزان تولید، سازماندهی و استفاده از اطلاعات می باشد (1).
پیشرفت های اخیر در فناوری اطلاعات، کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی را تحت تأثیر خود قرار داده است. وجود شبکههای ارتباطی گسترده از جمله اینترنت، روشهای جستجو و بازیابی اطلاعـات را متحـول ساخته و این امـکان را فراهم نموده است تا طیف وسیعی از پژوهشگران، بدون حضور فیزیکی در کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی و تنها با دسترسی به یک رایانه و خط اینترنت اقدام به رفـع نیـازهای اطلاعاتی خـود از طــریق پایگاههای اطلاعاتی نمایند. با وجود شبکه جهانی اینترنت، دستیابی سریع به منابع اطلاعاتی میسر گردیده است. همچنین کتابخانه ها می توانند از طریق امکانات وسیع این ابزار توانمند اطلاعاتی، به منابع اطلاعاتی مشترک انبوهی دسترسی داشته و از آنها استفاده کنند (2). جستجو گران با محیط وب و ابزارهای آن و بویژه سازوکارهای جستجو در آن، از اهمیتی قابل توجه در دستیابی به منابع اطلاعاتی باکیفیت و مرتبط با نیازهای اطلاعاتی برخوردار است (3).
مزایای بی شمار اینترنت در زمینه پژوهش، آموزش و ارتباطات، دانشگاه ها و موسسه های آموزش عالی را ترغیب کرده است تا زمینه دسترسی به منابع اطلاعاتی و یافته های علمی، اشتراک دانش، ارتباط های علمی بین دانشمندان، آموزش از راه دور، دسترسی به کتابخانه های مجازی و سایر موارد را از طریق منابع الکترونیکی برای دانشجویان خود فراهم سازند. یکی از موضوعاتی که ذهن پژوهشگران و دانشجویان در رفتار جستجوی اطلاعات را به خود مشغول داشته، پیبردن به این امر است که دانشجویان با چه میزانی از مهارت در جستجو و سازوکارهای بررسی کیفی منابع اطلاعاتی و ابزارهای جستجو، به کاوش در اینترنت و دیگر منابع الکترونیکی می پردازند و اینکه داشتن مهارت کافی در به کارگیری ابزارها و فرایندهای جستجو در اینترنت، چگونه میتواند در بازیابی نتایج مرتبط تر و باکیفیتتر، مؤثر باشد موضوعی که به رغم اهمیت فوق العاده اش، در پژوهش های جدید کمتر به آن پرداخته شده است (3).
با توجه به دسترس پذیری منابع اطلاعاتی الکترونیکی از طریق اینترنت در دانشگاه ها، آگاهی از وضعیت منابع اطلاعاتی الکترونیکی به منظور ارائه خدمات بهتر به استفاده کنندگان و بررسی امکانات و محدودیت های موجود بر سر راه استفاده بهینه از منابع خریداری شده الکترونیکی، می تواند گامی مثبت جهت ارتقای سطح ارائه خدمات در این زمینه باشد. دانشجویان با مشکلات زیادی در یافتن اطلاعات روبرو هستند زیرا تکنولوژی جدید اطلاعات را به اشکال مختلف، عمدتاً الکترونیکی، قابل دسترس ساخته است، و به منظور دسترسی و استفاده از این اطلاعات نیاز به مهارت و سواد اطلاعاتی دارند. با توجه به اهمیت منابع اطلاعاتی الکترونیکی به ویژه پایگاههای تمام متن، در انجام فعالیت های آموزشی و پژوهشی و سنجش وضعیت موجود منابع اطلاعاتی از جمله میزان آگاهی و آشنایی، توانمندی در استفاده، میزان دسترسی و دلایل عدم دسترسی به پایگاهها و منابع اطلاعاتی پیوسته موجود پی برد (4).
نتایج مطالعه انجام شده بر وضعیت استفاده از منابع اطلاعاتی توسط دانشجویان پزشکی در کالیفرنیا آمریکا نشان داد که 85 درصد دانشجویان برای پاسخ گویی به سؤالات بالینی خود از منابع الکترونیکی استفاده میکنند. آنان اظهار داشتند که به وسیله این گونه منابع، در کمتر از 15 دقیقه قادر هستند پاسخ سؤالات خود را پیدا کنند (5). در مطالعهای که به منظور شناسایی نیازهای اطلاعاتی دانشجویان سال اول پزشکی انجام شد، 40درصد دانشجویان برای پیدا کردن پاسخ سؤالات مربوط به تشخیص بیماری از کتب و 43 درصد آنان برای سؤالات مربوط به درمان از مدلاین استفاده کرده بودند (6).
بنابراین ضرروی است وضعیت دسترسی دانشجویان به منابع اطلاعاتی در برآورده ساختن نیازهای اطلاعاتی خودشان که به درمان بیماران و مصدومین مربوط شده و روی کیفیت تصمیم گیران دانشجویان تاثیر به سزایی دارد و از طرفی بدلیل نیاز دانشجویان پزشکی به آخرین شواهد و یافتههای بالینی و علمی در زمینه موضوعات مورد بحث در علوم پزشکی و تصمیم گیری بر اساس شواهد انتخاب شده و جستجو شده، این مطالعه به منظور تعیین میزان آگاهی و استفاده از منابع اطلاعاتی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل اجرا شده است و از نتایج این تحقیق میتوان جهت بهبود سطح ارایه خدمات به دانشجویان استفاده کرد.
روش ها
روش پژوهش، از نوع توصیفی- مقطعی بود. جامعه آماری شامل دانشجویان رشته های پزشکی، پیراپزشکی، بهداشت و پرستاری دانشگاه علوم پزشکی اردبیل شاغل به تحصیل در دانشگاه در سال 92 به تعداد 2500 نفر و نمونه آماری شامل 250 نفر که بر اساس فرمول کوکران برآورد شد. بعد از کسب رضایت کتبی از دانشجویان، نمونه ها به شیوه نمونهگیری طبقهبندی تصادفی متناسب با تعداد دانشجویان هر رشته و هر دانشکده، انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. اطلاعات از طریق پرسشنامه ای که شامل دو بخش اطلاعات دموگرافیک و بخش دوم سوالات مربوط به آگاهی (سوالات چند گزینهای با یک پاسخ درست) و استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در دانشگاه و اینترنت، نقش منابع اطلاعاتی در فعالیت حرفهای و تمایل به شرکت در دورههای آموزشی در زمینه منابع اطلاعاتی فارسی و لاتین با 24سوال بود، جمع آوری گردید. روایی پرسشنامه بر اساس اخذ نظرات اساتید و افراد صاحب نظر در رشته فناوری اطلاعات و آموزش پزشکی و پژوهش به تعداد 5 نفر و پایایی پرسش نامه به روش آلفای کرونباخ بر روی یک نمونه 20 نفری با مقدار 0/79 ارزیابی شد. میزان پاسخ دهی دانشجویان به هر سوال سنجیده و در پایان سطح آگاهی دانشجویان به چهار گروه دارای آگاهی های خوب (24-16)، متوسط (16-8)، ضعیف (8-1) و بدون آگاهی تقسیم شدند و مقایسه بین متغیرها بر اساس نمرات آگاهی صورت گرفت. مبنای ارزیابی آگاهی دانشجویان بر اساس تقسیم بندی فوق و بر اساس میزان پاسخدهی به سوالات پرسش نامه بوده است. کلیه دادهها وارد نرم افزار SPSS.Ver.19 شده و برای متغیرهای کمی میانگین و انحراف معیار محاسبه و در دادهها ی کیفی از جدول و نمودار و برای بررسی ارتباط بین متغیرهای کیفی از آزمون آماری کای دو استفاده شد.
یافته ها
از کل شرکت کنندگان، 52/8 درصد زن و بقیه مرد بودند. محدوده سنی نمونه ها بین 35-17سال بود. بر حسب دانشکده و رشته تحصیلی 32 درصد گروه پرستاری (رشته پرستاری)، 24 درصد گروه بهداشت (رشته های بهداشت محیط، حرفه ای و عمومی) و 44 درصد پزشکی و پیراپزشکی (شامل رشته های پزشکی، علوم آزمایشگاهی، رادیولوژی، فناوری اطلاعات سلامت) بودند که 36/4 درصد آنها در سال دوم تحصیلی و بقیه سال بالایی بودند. 91/2 درصد از افراد شرکت کننده به اینترنت دسترسی داشتند. میزان استفاده از اینترنت نیز در 2/52 درصد از افراد در حد زیاد و خیلی زیاد بود. میزان استفاده از اینترنت در 41/6 درصد 3-2 بار در هفته بود که بیشترین میزان استفاده را رشته های پزشکی و پیراپزشکی با 44 درصد به خود اختصاص داده بودند. دانشجویان سال دوم تحصیلی با 36/4 درصد بیشترین استفاده را داشتند. از کل افراد مورد مطالعه 64/8 درصد با کتابخانه دیجیتالی آشنایی نداشتند که بیشترین آنها رشته های پزشکی و پیراپزشکی بودند. بیشترین میزان آشنایی نیز در سالهای دوم تحصیلی حدود 37/9 درصد بود. 24/8 درصد دانشجویان از اینترنت استفاده آموزشی، 23/2 درصد پژوهشی، 13/2 درصد پست الکترونیک و بقیه استفاده های دیگری از اینترنت داشتند و بیشترین دلیل عدم استفاده از اینترنت در بین کل دانشجویان به نبود وقت جهت استفاده با 23/2درصد اختصاص یافته بود.
میزان آگاهی دانشجویان با منابع اطلاعاتی فارسی در حد متوسط و در بقیه منابع در حد ضعیف بوده است (جدول1).
میزان استفاده دانشجویان رشته های پزشکی نسبت به سایر رشته ها از منابع اطلاعاتی به مراتب بیشتر بوده است هر چند که این اختلافات بین رشته های مختلف معنی دار نبوده است. بیشترین منبع اطلاعاتی در بین دانشجویان رشتههای پزشکی و پیراپزشکی کتابخانه دیجیتال با 54 درصد و سپس بانک اطلاعاتی لاتین با 49/4 درصد بوده است و در بین دانشجویان رشته های بهداشت بانک اطلاعاتی فارسی با 26/4 درصد در اولویت اول قرار داشت. همچنین در دانشجویان رشته پرستاری و مامایی نیز بیشتر منبع طلاعاتی با 37/2 درصد مربوط به کتب دیجیتال بوده است. بین رشته های مختلف از لحاظ میزان استفاده از منابع اطلاعاتی اختلاف معنی داری وجود نداشت (جدول 2).
بیشترین بانک اطلاعاتی لاتین که مورد استفاده قرار گرفته بود EBSCO با 36/4 درصد و Science direct با 36 درصد بود بطوری که بیشترین میزان استفاده از این سایت ها، در رشته های پزشکی و پیراپزشکی، پرستاری و سپس بهداشت قرار داشت، که این استفاده در سالهای دوم بیشتر بود وبه ترتیب سالهای اول و سوم و چهارم تحصیلی بیشترین استفاده را داشتند (نمودار1 ).
بیشترین بانک اطلاعاتی فارسی مورد استفاده، بانک اطلاعاتی SID با 26/4 درصد بود و بعد از آن Medlib قرار داشت. بیشترین میزان استفاده از این سایتها نیز در رشته های پزشکی و پیراپزشکی و سپس بهداشت و پرستاری مامایی قرار داشت طوری که بیشترین میزان استفاده از این بانکها، در سال دوم تحصیلی قرار داشت (نمودار2).
از افراد مورد مطالعه تنها 6/8 درصد عضو یکی از بانک های لاتین و 1/6 درصد عضو یکی از بانک های فارسی بودند. فقط 58/8 درصد دانشجویان ار پرتال مجلات دانشگاه استفاده کرده بودند که این استفاده در بین دانشجویان رشته پزشکی با 46/3 درصد بیشتر از سایر رشته ها بوده است هر چند که اختلاف بین رشته ها از نظر میزان استفاده از پرتال مجلات معنی دار نبوده است (جدول 3)
بیشترین میزان استفاده از منابع الکترونیک نیز به ترتیب در رشته های پزشکی، پیراپزشکی، پرستاری و بهداشت بود که استفاده از این منابع در سالهای تحصیلی دوم و اول نسبت به سالهای چهارم و سوم تحصیلی بیشتر دیده می شد. در بررسی نقش منابع اطلاعاتی در فعالیت حرفه ای 47/6 درصد افراد نقش منابع را در فعالیت حرفه ای در حد زیاد و خیلی زیاد، توصیف می کردند. حدود 78 درصد از دانشجویان مورد مطالعه تمایل به شرکت در دوره های آموزشی در زمینه منابع اطلاعاتی فارسی و لاتین را داشتند.
بحث و نتیجه گیری
یافته های این پژوهش حاکی از آن بود که علی رغم دسترسی اکثر افراد (2/91 درصد) به اینترنت، متاسفانه میزان آگاهی و استفاده از منابع در حد پایین قرار داشت و این در حالی است که میزان استفاده از اینترنت تقریباً با آمار دیگر مراکز دانشگاهی ایران یکسان بود (7،8) در حالی که در مقایسه با آمارهای کشورهای توسعه یافته به مقدار 30 تا 80 درصد از سرویسهای مختلف کمتر بود (10-8).
نتایج بررسی پژوهش هایی که از جهاتی با مطالعه حاضر ارتباط موضوعی داشته اند بر این بود که اهمیت تسلط به مهارتهای استفاده از منابع اطلاعاتی در هر گروه سنی و مقطع تحصیلی یک ضرورت ویژه قلمداد می شود و آنچه در پژوهش حاضر با کلیه این پژوهش ها مشترک است، تاکید بر اهمیت و ضرورت هرچه بیشتر تسلط بر این مهارت هاست (11). مهمترین دلیل استفاده از اینترنت در دانشجویان، جنبه آموزشی و بعد از آن جستجوی اطلاعات پژوهشی- غیرپژوهشی و پست الکترونیک بود. درحالی که در بسیاری از مطالعات مشابه استفاده از پست الکترونیک در اولویت استفاده از اینترنت قرار داشته است (14-12).
Samuel و همکاران (2005) در پژوهشی بر روی بررسی های مطالعاتی دانشجویان تکمیلی به منظور بررسی پیشرفت مهارت های جستجوی اطلاعات و درک دانشجویان از پایگاههای اطلاعاتی مختلف پرداختند. یافته ها نشان داد دانشجویان در ابتدا با بسیاری از پایگاه های اطلاعاتی که برایشان مهم بود آشنایی نداشتند (15). عاصمی و ریاحی نیا در سال 2007 در مطالعهای نشان دادند که 70 درصد از دانشجویان از منابع دیجیتال آگاهی داشتند و فقط 69 درصد از آنها استفاده می کردند. تقریباً 70 درصد از داشنجویان از پایگاههای اطلاعاتی پیوسته آگاهی داشتند که 53 درصد از طریق سایت کتابخانه از آنها استفاده میکردند. دانشجویان از پایگاههای اطلاعاتی ناپیوسته بدلیل عواملی چون آشنایی کم و فقدان آموزش استفاده از پایگاه های ناپیوسته و کمبود پایانه های متصل به سرور کتابخانه مرکزی استفاده نمی کردند (16). Dadzie و همکاران (2005) در پژوهشی تحت عنوان منابع الکترونیکی: دسترسی و استفاده در دانشگاه آشسی (Ashesi) به منظور تعیین سطح استفاده، نوع اطلاعات قابل دسترسی و مفید، ارزیابی ابزارهای ارتباطی کتابخانه، نشان داد که استفاده از بعضی منابع اینترنتی در سطح خیلی بالایی بوده و استفاده از پایگاه های اطلاعاتی علمی در سطح کاملاً پایینی قرار داشت (17).
مهمترین مشکلات مطرح شده در رابطه با استفاده از اینترنت در دانشگاه نبودِ وقت، نبود کامپیوتر و نبود فضای فیزیکی گزارش شده که با نتایج مطالعات دیگر هم خوانی نداشت. تناقضات می تواند در این مطالعه به خاطر خوابگاهی بودن بیشتر دانشجویان مورد مطالعه در این پژوهش باشد. در سایر پژوهشها مهمترین مانع، کم بودن سرعت اینترنت گزارش شده است (12،9). با توجه به اینکه منابع اطلاعاتی خریداری شده از طریق سایت دانشگاه قابل دسترسی میباشد با این وجود در این مطالعه میزان آگاهی و استفاده از منابع مختلف پایین بود. بیشترین بانک لاتین مورد استفاده EBSCO و Science direct بود که تقریباً در تمام رشته ها بالاترین مقدار را داشت و در پژوهشی مشابه در دانشگاه علوم پزشکی کرمان نیز بیشترین منابع مورد استفاده بوده است. در حالی که در سایر پژوهش ها (PubMed ) مقبولیت خوبی در بین دانشجویان رشته های مرتبط با علوم پزشکی داشته است. میتوان گفت که با توجه به روز بودن و استفاده راحت و دسترسی آسان دانشجویان به منابع الکترونیکی فوق و از طرفی بدلیل نبود محدودیت استفاده از این منابع الکترونیکی و گستردگی مقالات و مطالب اینترنتی داخل بانک اطلاعاتی در بیشتر دانشگاهها آمار استفاده از این منابع بالاتر بوده است (18).
استفاده از سایر منابع اطلاعاتی نیز در حد پایین بود که دلیل آن هم عدم آشنایی با این منابع بود که در این زمینه نیز عدم آموزش مناسب دانشجویان مهمترین علت میتواند باشد و همچنین عدم احساس نیاز در دانشجویان نیز میتواند دلیلی برای عدم آشنایی و استفاده از منابع اطلاعاتی باشد. در این پژوهش کمتر از نصف افراد شرکت کننده نقش اینترنت را در فعالیت حرفهای خود زیاد و خیلی زیاد دانستهاند. در حالی که در سایر پژوهشها اکثر افراد نقش آنرا بسیار مهم دانسته اند (18).
دکتر امانی و همکاران در مطالعه ای تحت عنوان سنجش سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل91-92 انجام گرفت نشان داد که سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان دانشگاه در حد متوسط و پایین تر بوده است با توجه به ارتباط نزدیک بین سواد اطلاعاتی دانشجویان و میزان استفاده آنان از منابع اطلاعاتی می توان گفت که نبود بسترهای مناسب آموزشی و پژوهشی در دانشگاه ها در زمینه برگزاری کارگاه های آموزشی مورد نیاز برای استفاده بهتر از منابع اطلاعاتی این کمبود همچنان در تمام دانشگاه ها به عنوان یک مشکل اساسی در امر آموزش و پژوهش متجلی می باشد که لازم است تدابیر لازم صورت گیرد (19).
نتایج نشان داد که میزان استفاده کل دانشجویان دانشگاه از منابع اطلاعاتی در تمام رشته ها در حد پایین بود. لذا پیشنهاد می گردد که دوره های آموزشی منظم و مستمر در دانشگاه برگزار شده تا آگاهی دانشجویان و به دنبال آن میزان استفاده از منابع افزایش یابد. محدودیت خاصی در انجام این مطالعه وجود نداشت و دانشجویانی که تمایل به شرکت نداشتند از مطالعات کنار گذاشته و با دانشجویان دیگر جایگزین می شدند.
قدردانی
نتایج این مقاله مستخرج از طرح پژوهشی مصوب کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل بود. نویسندگان بر خود لازم میدانند از مدیریت پژوهشی دانشگاه، دبیر کمیته تحقیقات دانشجویی و سایر همکاران که در زمینه تامین مالی اجرای این طرح ما را یاری نمودند، تقدیر و تشکر به عمل آورند.
|